Чувашско-русский словарь (1982)

аренда

аренда (см. тар III. 2.)

вĕç

◊
пĕр вĕçрен — 1) сплошь, без перерыва 2) параллельно
алкум вĕçĕ — порог дома, крыльцо
пусма вĕçĕ — порог дома, крыльцо
пуç вĕçĕнче — у изголовья
ура вĕçĕнче — в ногах (постели)
чĕлхе вĕçĕнчи сăмах — слова, готовые сорваться с языка
чĕрне вĕçне тар — вставать на цыпочки
чун чĕрне вĕçне çитрĕ — душа ушла в пятки (букв. дошла до кончиков ногтей)

илтĕн

слышаться
ачасен хаваслă кулли илтĕнет — слышен радостный смех детей
тăри юрри илтĕнет — слышится пение жаворонка
аякран аслати сасси илтĕнчĕ — издали донеслись раскаты грома
илтĕнсе кай — послышаться, донестись до слуха
илтĕнсе тар — слышаться (постоянно)
◊
шăна вĕçни илтĕнет — стоит мертвая тишина (букв. слышно, как муха летит)

йăрлат

1.
стекать струей
пит тăрăх йăрлатса тар юхать — по лицу стекают струйки пота

кас

11.
разъедать, изъедать, проедать
кĕпене тар каснă — рубашка сопрела от пота
миххе шăши каснă — мыши прогрызли мешок

каялла-малалла

взад и вперед
çынсем каялла-малалла куçкалаççĕ — люди снуют взад и вперед
◊
каялла-малалла шухăшласа ан тар — 1) долго не думать 2) не сомневаться
каялла-малалла шухăшласа пăх — тщательно подумать, взвесить все

кăпăк

1.
пена
сăра кăпăкĕ — пивная пена
супăнь кăпăкĕ — мыльная пена
лаша тар кăпăк — конь весь в пене
кăпăка ӳк — покрыться пеной
кăпăк кăлар — пениться

контролле

контролировать
ĕçе контролле — контролировать работу
контроллесе тар — контролировать (постоянно)

купалан

1.
грудиться, громоздиться
быть сложенным, сваленным в кучу
купаланса вырт — лежать кучей
купаланса тар — громоздиться

куç

3.
взгляд, взор
глаза
куç алчăрать — в глазах рябит
куç хыв — 1) обратить взор куда-л. 2) высмотреть, заприметить
куç умĕнчи пек курса тар — представлять что-л. воочию
куçран вĕçерт — терять из виду, из вида
куçран çухат — терять из виду, из вида
куçран çухал! — уйди с глаз долой!
куç умĕнчех улшăн — меняться на глазах
куç тĕлне ан пул — не попадаться на глаза
куç хуралса килчĕ — в глазах помутилось
Куç хăрать те алă тăвать. — посл. Глаза страшатся, а руки делают (соотв. Не так страшен черт, как его малюют).
Пуп куçĕ — нӳхреп куç. — посл. Поповский глаз словно погреб.
Куç хитрине юратать, тута — тутлине. — посл. Глаза любят красивое, уста — сладкое.

лачака

тинистый, илистый
пĕве шывĕ тар лачака — вода в пруду тинистая

пар

III. глаг.

1.
давать, выдавать, отдавать, отпускать
вручать
кивçен укçа пар — дать взаймы денег
лашана сĕлĕ пар — задать лошади овса
чечек çыххи пар — преподнести букет цветов
çак кĕнекене пар-ха — дай-ка вот эту книгу
паян шалу параççĕ — сегодня выдают зарплату
лайăх вĕренекен студентсене стипенди параççĕ — успевающим студентам выплачивается стипендия
памаллипех пар — отдать насовсем
парса пĕтер — раздать (все)
парса тух — раздать, вручить (всем подряд)
парса яр —
1) отдать
эпĕ ăна юлашки укçана парса ятăм — я отдал ему последние деньги
2) передать, послать что-л. через кого-л.
кĕнекене йăмăкран парса яр — передай книгу через мою сестренку
Паракантан ил, çапакантан тар. — погов. Дают — бери, бьют — беги.

патăртат

2.
сыпаться, падать (во множестве)
тар патăртатать — пот катится градом
панулми патăртатса тăкăнать — яблоки так и сыплются с яблонь

пашт

3. подр. —
о вспышке огня
тар пашт хыпса илчĕ — порох вмиг вспыхнул

пăчăр

II.
пятнистый, крапчатый, с пятнами, с крапинками
пăчăр галстук — галстук в крапинку

пăчăр-пăчăр —
1) то же, что пăчăр II.
питне пăчăр-пăчăр хĕрлĕ тапса тухрĕ — у него на лице появились красные пятна
2) каплями, в виде капель
пăчăр-пăчăр тар юхать — пот течет градом, стекает каплями

пăчăртат

3.
течь, катиться
сочиться
пичĕ тăрăх тар пăчăртатать — с его лица градом катится пот

пироксилин

пироксилин (тар тума каякан взрывчатка)

пиротехника

пиротехника (тар таврашĕнчен взрыв тума е çутатма хутăшсем хатерлес ĕç)

пус

5.
покрывать
питне тар пĕрчисем пусрĕç — капли пота покрыли его лицо, его лицо покрылось каплями пота
сĕтеле тусан пуснă — на столе слой пыли

пуçпул

господствовать, главенствовать, властвовать
пуçпулса тар — главенствовать
капитализм çĕршывĕсенче монополисем пуçпулса тăни — господство монополий в странах капитала

сăрхăн

4.
течь, стекать, бежать, струиться
пит тăрăх тар сăрхăнса анать — по лицу стекает пот
йĕпе тумтиртен шыв сăрхăннă — с мокрой одежды стекала вода

сĕмлен

2.
сомневаться, колебаться
мочиться сомнениями
ломать себе голову над чем-л.
сĕмленсе тар — быть в нерешительности, колебаться

тап

6.
чаще в форме деепр. тапса с глаголом тух
бить, выбиваться, пробиваться
выступать
унта çăл тапать — там бьет родник
хыр çине сухăр тапса тухнă — на сосне выступила смола
юн тапса тухрĕ — хлынула кровь
куççуль тапса тухрĕ — брызнули слезы
тар тапса тухрĕ — пот вйступил
пичке пăкки тапса тухрĕ — у бочки выбило затычку

тар

I.
пот

тар

потовой
тар парĕ — потовые железы
вăл йĕп-йĕпе тар — он мокрый от пота, он весь в поту
кĕпене тар витĕр витнĕ — рубашка насквозь промокла от пота
тар тапса тухрĕ — выступил холодный пот
тар кăларса ĕçле — трудиться в поте лица
чăм тара ӳк — взмокнуть (от пота)
лачкам тара ӳк — взмокнуть (от пота)

тар

◊
тар курăкĕ — бот. 1) василстник простой 2) диал. василек
тар чирĕ — 1) горячка, лихорадка 2) тиф

тар

II.
порох

тар

пороховой
йĕтре тарĕ — 1) порох для снарядов 2) пороховой заряд снаряда
тĕтĕмсĕр тар — бездымный порох

тар

◊
тара типĕ тыт — держать порох сухим

тар

III. (тара)

1.
труд по найму

тар

наемный
тара кĕрĕш —
1) подряжаться, наниматься на работу
2) наниматься в работники, в батраки

тара тыт —
1) подряжать, нанимать на работу
2) нанимать в работники, в батраки

тар

2.
наем, аренда

тар

наемный, арендный
тар укçи — 1) заработок 2) арендная плата
çĕр тара ил — арендовать землю
çĕр тара пар — сдавать землю в аренду
хваттер тара ил — снимать, нанимать квартиру

тар

IV.
тар йывăççи — диал. 1) тополь душистый 2) осокорь, тополь черный

тар

V. глаг.

1.
убегать, сбегать
удирать разг.
вĕçерĕнсе тар — вырваться и убежать
каялла тар — убежать обратно
тухса тар — убежать, вырвавшись откуда-л.
тарса кил — прибежать, сбежав откуда-л.
тарса пĕт — разбежаться (о многих)
тарса пытан — скрыться, спрятаться
тарса çухал — сбежать неизвестно куда
тарса çӳре — быть в бегах
тарса ӳк — суметь, успеть убежать
тарса хăтăл — спастись бегством
ĕне кĕтӳрен тарнă — корова убежала из стада

тар-шур

собир.

1.
трудности, невзгоды, тяготы жизни
тар-шур курнă çын — человек, испытавший тяготы жизни

тĕтĕмсĕр

без дыма
тĕтĕмсĕр тар — бездымный порох
типĕ вутă тĕтĕмсĕр çунать — сухие дрова горят без дыма

тух

6.
проступать, появляться, выбиваться
куççуль тухрĕ — на глазах появились слезы
чул айĕнчен çăл тухать — из-под камня бьет родник
тар тухрĕ — выступил пот
юн тухать — идет кровь
Чӳпĕке чăмласа çу тухмасть. — посл. Сколько ни жуй паклю — масла не выдавишь.

тыткăн

плен
тыткăна ил — взять в плен, пленить
тыткăна лек — попасть в плен
тыткăнри çын — пленник
тыткăнран тар — бежать из плена

уран

II.
ик уран тар — встать на дыбы
тăват уран çӳре — ползти на четвереньках

хваттер

квартирный
виçĕ пӳлĕмлĕ хваттер — трехкомнатная квартира
кооператив хваттерĕ — кооперативная квартира
пуша хваттер — свободная квартира
уйрăм хваттер — отдельная квартира
хăтлă хваттер — благоустроенная квартира
хваттер укçи — квартирная плата
хваттер ил — получить квартиру
хваттере вырнаç — устроиться на квартиру (к кому-л.)
хваттере кĕрт — пускать на квартиру, пускать квартирантов
хваттерте тар — жить на квартире
хваттерте пурăн — жить на квартире
вĕсене çĕнĕ хваттер панă — им предоставили новую квартиру

хура

черный
хура кĕпе — черное платье
хура куç — черные глаза
хура куçлă ача — черноглазый мальчик
хура пăрăç — черный перец
хура пусă — пар, паровое (букв. черное) поле
хура сăрă — черная краска
хура çĕртме — с.-х. черный пар
хура тăпра — чернозем
хура тăпраллă тăрăх — черноземная полоса, черноземье
хура тăпраллă мар тăрăх — нечерноземная полоса, нечерноземье
хура тир кĕрĕк — шуба черной дубки
хура ӳтлисем — чернокожие
хурисемпе выля — играть черными (в шахматах, в шашках)
шурă çине хурапа çырнă — черным по белому написано
хурапа пĕвет — окрасить в черный цвет (материю, пряжу)
хура хур — пришить черную кайму, обшить черным
хура тыт — пришить черную кайму, обшить черным
хура тар кăларса ĕçле — работать в поте лица (букв. до черного пота)

черетĕн

поочередно, по очереди
садра черетĕн хурал тар — сторожить сад по очереди

чун

4.
душа, жизнь, существование
чун кĕрт — вдохнуть жизнь в кого-л., оживить
чун тухиччен — пока душа держится в теле
чуну пур-и? — жив ли ты?
чун усрамалăх ĕçлесе ил — зарабатывать себе на пропитание (букв. на поддержание души)
Тарçăн тар тухнă, чуран чун тухнă. — посл. Батрак работает до пота, раб — до погибели.

шăпăртат

то же, что шапăртат
тар шăпăртатса юхать — пот катится градом
шĕшкисене кăшт тĕкĕнсенех мăйăрĕ шăпăртатса тăкăнать — стоит чуть задеть орешник, как орехи с шумом сыплются на землю

шултра

(шултăра)

1.
крупный, большой
крупное
шултра ăратлă ĕне — корова крупной породы
шултра вăрман — лес с большими деревьями
шултра кирпĕч — крупный кирпич, керамические блоки (для кладки стен)
шултра панельсенчен çур-йĕр туни — крупнопанельное домостроение
шултра пĕрчĕллĕ — крупнозернистый
шултра пулă — крупная рыба
шултра çăнăх — мука крупного помола, размола
шултра хăйăр — дресва (крупный песок с гравием)
шултра çумăр çăвать — падает крупный дождь
шултра тар тапса тухрĕ — выступили крупные капли пота

юнлă

2.
испачканный кровью, окровавленный
юнлă гимнастерка — окровавленная гимнастерка

◊
юнлă çăхан — бран. кровопийца
юнлă тар тухиччен — до кровавого пота

юпалла

столбом, как столб
юпалла хытса тар — остолбенеть

юх

1.
течь, литься
пичĕ тăрăх тар юхать — по его лицу струится пот
сурантан юн пĕрĕхсе юхать — из раны хлещет кровь
юхман кӳлĕ — непроточное озеро
юхса тул — натечь, наполниться
юхса тух — вытечь
пӳрт тăрринчен тумла юхать — с крыши падает капель
пурнăç пĕр пек юхса пырать — перен. жизнь течет потихоньку
Пĕр кӳлле тăватă çăл юхса кĕрет. (Ĕне суни). — загадка Четыре ключа втекают в одно озеро. (Доение коровы).

юхтар

2.
лить, проливать
юн юхтар —
1) проливать кровь врага, совершать кровопролитие
2) проливать свою кровь
тар юхтарса ĕçле — работать в поте лица

ярăмлан

2.
тянуться полосой, полосами
тĕтĕм ярăмланса улăх тăрăх сарăлать — дым полосой стелется по лугам
питçăмарти тăрăх тар ярăмланса анать — по щекам струйками стекает пот

çап

II. глаг.

1.
ударять, бить
колотить
чышкăпа çап — ударить кулаком
лащена çап — ударить лошадь
хумсем çырана çапаççĕ — волны бьются о берег
кайăк çунат çапать — птица бьет крылом
Паракантан ил, çапакантан тар. — посл. Коли дают — бери, бьют — беги.

çап

24.
пахнуть, отдавать чем-л.
разить чем-л. прост.
тар шăрши çапать — разит потом

тара

II.
см. тар III.

пăрах

2.
бросать, оставлять, покидать
ăна арăмĕ пăрахнă — его бросила жена
вал ку шухăша пăрахмарĕ — он не оставил эту мысль
пăрахса тар — убежать, оставив что-л.
ку кĕнекене кам пăрахса хăварнă? —кто забыл эту книгу?

шăршла

◊
вăл тар шăршласа курман-ха — он еще пороха не нюхал

тух

25. в форме деепр. тухса с др. глаголами
образует составные глагольные формы:
тухса вĕç — убежать, сбежать, удрать

тухса кай —
1) уйтй, отправиться откуда-л.
2) вылезть, выбиться из-под чего-л. (напр. о рубашке)
тухса кĕр — сходить куда-л.
тухса кил — покинуть (помещение или населенный пункт, чтобы отправиться сюда)

тухса лар —
1) выйти посидеть
сада тухса лар — выйти в сад посидеть
2) выскочить, вскочить, появиться (напр. о фурункуле)  
3) уст. выселяться, поселиться обособленно (напр. хутором)

тухса сирпĕн — прям. и перен. вылететь, выскочить
пăкă тухса сирпĕнчĕ — пробка вылетела

тухса çӳре —
1) выходить, быть способным выходить из дому (напр. по состоянию здоровья)
вăл тухса çӳрекен пулчĕ — он стал выходить из дому
2) разъезжать, бывать в разных местах

тухса тар — убежать, сбежать

тухса тăр —
1) выйти к чему-л., встать у чего-л.
доска умне тухса тăр — выйти к доске
2) торчать, выдаваться, выпирать
3) выходить, публиковаться (систематически)

тухса ӳк —
1) выпасть, вывалиться из чего-л. (напр. о гайке)
2) разг. похудеть, отощать
3) разг. вылететь (с работы)

тухса шăвăн — разг. уйти незаметно, выскользнуть

тар

2.
отступать, бежать (напр.о войске)

тар

3.
убывать, слабеть
хĕл сивви тарать — зимний мороз ослабевает

тар

4.
исчезать, пропадать, уходить
ыйхă тарчĕ — сон пропал
çăлри шыв тарнă — из колодца ушла вода

тар

◊
ĕçрен тар — избегать работы, отлынивать от работы
чуста тарнă — тесто убежало

вĕтĕр-вĕтĕр

мелко и часто
вĕтĕр-вĕтĕр тар тухрĕ — пот выступил мелкими каплями
çумăр вĕтĕр-вĕтĕр çăвать — чуть моросит дождик

майлă

14.
на чьей-л. стороне
вăл та ун майлă — и он на его стороне
майлă выля — подыгрывать кому-л. разг.
майлă пул —
1) благоприятствовать, содействовать
çанталăкĕ пире майлă пулчĕ — погода нам благоприятствовала
2) стать на чью-л. сторону, присоединиться, примкнуть
3) разг. болеть (за какую-л. команду)
майлă тар — становиться на чью-л. сторону, быть на чьей-л. стороне

ху майлă çавăр —
1) привлечь, склонить на свою сторону
2) расположить к себе, внушить симпатию

майлă çавăр —
1) увлечь, заинтересовать
2) уговорить, склонить на свою сторону, заставить согласиться

Никольскийĕн чăвашла-вырăсла словарĕ

пăчăрта

тискать; тар пăчăртанса тухнă – выступил пот.

131 стр.

салтак

солдат; ачи салтака кайнă çын – человек у которого сын в солдатах (”ушел в солдаты”); салтак арăмĕ – солдатка; салтакран тар – дезертировать.

161 стр.

Словарь чувашского языка

симен-кун

симен кунĕ, назв. праздника (1 сентября по ст. ст.). Изамб. Т. Бур. † Тимĕр тукун урапа Симен-кунччен анчах вăл. Сред. Юм. Симен-конĕ иртсен ыраш акмаççĕ; ыраша Симен-конĕ иртсен аксассăн, начар полать, тет. (Народн. поверье). Ib. Симен-конĕ шыв ĕçмесен, хĕлле сивве шăнмас, тет. (То же). Ib. Симен-конĕ иртсен, çăл шывĕ ăшăнать, йохса кӳленсе тăракан шывсĕм, тар(а)сари шывсĕм сивĕнеççĕ, тет. Календ. 1903. Ĕнисем çăварнире пăрулаççĕ те, Симĕн-кунĕнче сума пăрахаççĕ. СТИК. Симен-кунче шыва пĕр татăк пăр ярат, тет. (Означает начало осени, холод). Нюш-к. Симен-кун иртсен аслати авăтсан, кĕр вăрăм килет, тет.

суйлан

говорить без толку, болтать. СПВВ. N. Хĕрĕ яшка пĕçерчĕ те, çинĕ чух тек суйланса ларать. СПВВ. Х. Суйланать; суйланчăк (болтун). N. Суйланса çӳреннине. || Бредить. Альш. Тар чирĕпе суйланат, бредит. (Кирлĕ марпа суйланат).

супăш

(субы̆ш), маяться, мучнться. Çĕнĕ Пурăнăç. Тар тухиччен ĕçлесе, кунĕ-çĕрĕ асапланса пурăнакансем йĕрсе супăшса пĕтетчĕç.

сăрлă

кращеный; резной. Альш. † Сăрлă-сăрлă кăрильтса, сат умĕнче килĕшет. N. Аллисем сăрлă. Руки у него в краске. Юрк. Эпĕ çак киле килсессĕн, сăрлă ука пек пĕввĕмсем вăтанчĕç. Ib. Çĕнĕ çуна, сăрлă ӳрече, сакăлтара сикминччĕ. N. Сăрлă-хутăшлă шăршăллă тар куçа кĕрсенех, куçĕсем хĕрелсе пăсăлаççĕ. Сред. Юм. Сăрлă кăçат, теплые сапоги с красными или с черными пятнами. || Выкрашенный полосами, полосатый. Сред. Юм. Сăрлă юпа тесе яла кĕнĕ çĕрте лартакан юпана калаççĕ. Юрк. Вăрăм чăршă тăрринче сăрлă-сăрлă куккук авăтат. Т. II. Загадки. Кăмака айĕнче сăрлă-сăрлă патак выртат. (Кушак хӳри).

çап

(с’ап), бить, хлестать, ударить. Орау. Ăна пуçĕнчен çапрĕ-ячĕ (неожиданно). N. Эпĕ пушипе çĕре çапрăм, çĕр мана сĕлĕ пачĕ. N. Ачасана ытла çапса ухмаха ан кăлар. ТХКА 84. Чăнах та, эпĕ ытти кĕтӳçсем пек мар, выльăха нихçан та çапса амантман. Шемшер. † Ах атте те, ах анне, эпĕ тохса кайсассăн, ик аллуна шарт çапăн! (Хĕр йĕрри). КС. Кĕпене тукмакпа или валекпе çапаççĕ. N. Юпине лартсан, ун пуçĕ тӳпине пĕр укçа пуртăпа çапса кӳртсе лартаççĕ. Полтава 18. Ашшĕ-амăш ачана хĕрхенмесĕр хĕнесе çапла çапса ăс парать. Янтик. Эсĕ мĕншĕн çапрăн мана? Ib. Атте хытă çапрĕ мана пуçран! Ib. Çурăмĕнчен çапрăм. N. Хăмсараччен çапса ил. (Послов.?). Сред. Юм. Çапу-тăву полмарĕ-и? Не было ли побоев? Якейк. Эп вăрманпа пынă чух йăвăç торачĕсем пите-куçа çапса пĕтерчĕç. Ст. Чек. Пирĕн сăмахсене итлемесĕр çамрăк пуçупала таçта кайса, темĕн тĕлне пулса, темĕн çапса вĕлерес, темĕн персе вĕлерес. М. Тув. † Çĕр тенкĕлĕх лашине çапса чупми турăмар. Чотай. † Çакăрвон тенкĕлĕх лашине çапса отми турăмăр (т. е. сделали такою, что она не едет даже, если ее бить кнутом). Пазух. Хире тухрăм çӳреме, хура çĕленсене çапса илтĕм. N. Çав Хурамал ачисем тульккĕ килччĕр ку касса, пуçне çапса çурăпăр. Якейк. Эпĕр паян пилĕкĕн пир çапрăмăр. Ib. Каç полттипа ялта пир çапнă сасă анчах илтĕнет. Кан. Çавăнтах пичĕпе сивĕ юр çине килсе çапат (ударяет). || Бить, пороть. Кн. для чт. 61. Акçонăва çапма сутит тунă. Вара йывăр ĕçе, „каторжный работана“, ямалла тунă. Регули 248. Ĕçлеменшĕн çапрăм. Ib. 165. Вăрă тунăшăн çапрĕç. N. Мулкачă та пире таптать, çил те пире çапать. Чем люди живы. Тапранса тухат çил, Çимун кĕпи виттĕрех çапать. Баран. 70. Ун чух парăссăр та карапа çил хытă çапать, унталла-кунталла ывăтса ярать. Ib. 94. Халех çил-тăвăл тухас пек, сиввĕн-сиввĕн çапать. Чув. пр. о пог. 126. Çил çĕре пит хыттăн çапса вĕрсен, çăмăр пулать. Если ветер очень сильно ударяет о земь, будет дождь. Ib. 83. Çил çук чухне тĕтĕм çĕре çапсассăн, çулла — çăмăр, хĕлле юр пулать. Дым без ветра бьет к земле: летом — к дождю, зимою — к снегу. Орау. Çапса çăвакан çăмăр (дождь с ветром) тухĕ те, пĕтĕмпе сирпĕтсе, йĕпетсе пĕтерĕ. КС. Çапса çăвакан çумăр (бьющий с ветром) тырра ӳкерет. Бигильд. † Çĕн пӳрт çине хăма витнĕ çăмăр çапса çăвасран. N. † Çĕн пӳрт тăрне хăма витрĕм (вар. ампар тăрне хăма витнĕ) çапса çăмăр çăвасран. || Бить (о граде). N. Новосельский уясра пăр çапса кайнă (побило градом). || Пронизывать. N. Çурçĕр енчен сивĕ çапать (проходит, заставляет чувствовать). КС. Çурăма сивĕ çапрĕ, спина прозябла. || Выжимать (масло). N. Йывăç-çу çап. Трхбл. Кантăр çăвĕ çаптарса килтĕм. Ib. Çу çапакан арман, маслобойка. || Ударить (о молнии). Изамб. Т. Ун чухне Сарьел меçĕтне çапнă (молния), тет. Янгильд. Вăрман пĕтнĕ çемĕн арçури пĕте пуçланă, е аçа çапса пăрахнă, теççĕ. || Забивать, вбивать. N. Юпа çумне çап, прибить к столбу (доску). Тимяшево. Халăх çапса хĕснĕ пек пухăнчĕ. N. Çынсем çулăн икĕ аяккипе, çапса хĕснĕ пек, ĕречĕ-ĕречĕпе танă. N. Çапса çыпăçтар (хăмана). || Прилепить, приклеить. Ст. Шаймурз. Ку ача кĕпер хĕррине çыру çырса çапнă. || Покрывать (чем), прибивать. N. Малтан тупăк ăшне те, тупăк виттине те пир çапаççĕ. Якейк. † Пирĕн хăта пит лайăх, толне тоттăр çапнă пак, ăшне порçăн тортнă пак. || Взмахнуть (крыльями). N. Çунаттипе пĕрре çапрĕ те (взмахнула), вĕçсе карĕ. Ала 66. Çунатне çапать шыв çине (гуси). Лашм. † Çарăмсам çинче ула хур, çунатсене çапать шыв çине. || Молотить. N. Хĕрарăмсем вăл вăхăтра ахаль лармаççĕ, вăсам кантăр татаççĕ те, кантăр çапса шăва хутаççĕ. Якейк. Кантăр çапрăмăр; эпĕр ыран йĕтĕн çапас тетпĕр. Пшкрт: ан с'аβас, молотить. Ib. ан с'апры̆м, молотил. N. Ларакан капансене çапни çук-и? çапман пусан, сĕллине çапчăр, ырашĕ лартăр. Альш. † Ырă тетеçĕм, тете, çапăр илĕр ырашне, сутăр ярăр улăмне. Магн. М. 102. Çерçи кантăр çапмантан, чтобы воробьи не вредили конопле. Н. Карм. Икĕ пĕрчĕ пăрçана пĕтĕм хире çапса салатрăм. (Куç). || Положить с силой, бросить с силой. Альш. Пĕри çĕклет те, çапать ăна урапа çине. || Отразиться, падать (о ярком свете). Ядр. Шăрçа çутти çапнă. В. Олг. Инчетре вот пор, пĕлĕт çомне çутă çапрĕ. || Отпечататься, придавать цвет. В. Олг. Алă çомне корăк симĕсĕ çапрĕ. || Отойти и принять прежний вид. Пир. Ял. Юрпа е сивĕ шывпа лутăрканă хыççăн, ӳчĕ шăннине ирĕлтерсе чипер ӳт сăнĕ çапсан, çынна пăртак ăшăрах пӳлĕме илсе кĕртмелле. || Ударить (напр., о краске в лицо). ЧП. Кивĕ уйăхра тунă сăрисем, икĕ пите çапрĕ хĕрлисем. N. Хĕрӳ çапнипеле вут ăшĕнчен.., çĕлен тухрĕ. N. Çунакан япалан хăвачĕ çемĕн вут хĕрĕвĕ çапать. КС. Çурăма ăшă çаппăрĕ. Ударило тепло в спину. || О запахе. Йӳç. такăнт. 61. Çăвне лакăм шăрши çапнă (отзывается запахом посуды). В. Олг. Сĕт йӳçĕ, шăшлă вути йӳççи çапса. N. Остергундомский теекенни; ку сурт йӳçĕ кăшман хурми, питĕ вăрăм, шултра пулать; анчах, сăвакан ĕнене нумай çитерсен, сĕте йӳçĕ çапать; ăнса пулнă çул теçеттинара ку сурт пилĕк пин пăта яхăн пулать. ТХКА 38. Шурă ерĕм-армути йӳççи çапать вара кĕвĕçпе ман чĕрене. Баран. 41. Кăмпа шăрши... сăмсана ыррăн çапса тăрать. СТИК. Ахтар, санран сивĕ çапат (от тебя несет холодом), леррех кайса ларас пуль. Ib. Ай-ай, санран эрек пичĕкинчен çапнă пек çапат (от тебя несет водкой). Шибач. Вăл эреке пек çапат çăвара (йӳçĕ корăк). || Делать колеса. М. Шигаево. Пирĕн ялта çынсем хĕлле çона туваççĕ, çулла орапа çапаççĕ, пĕчик ачасем те хĕлле печик çона тăваççĕ, çула печик орапа çапаççĕ. Календ. 1904. Кусатăран-урапасем çапма вĕренес пулать. Кĕтĕк-вар. Орапă çап, урапа çап, делать колеса; но: орапа ту, делать колеса. || Ткать (куль, рогожу). N. Чăпта çап, ткать рогожу, куль. || Пройти сквозь, пробиться. Орау. Кĕрĕке нӳрĕк виттĕр çапнă. Изамб. Т. Витĕр çапмаллах ан сĕр (сапоги, салом). Толст. Кĕркунне кăткăсен туллине нӳр çапнă. N. Урана шыв çапрĕ (промочил ноги). Сред. Юм. Тар кĕпе виттĕр çапнă. Пот пробил сквозь рубашку. Пазух. Атăлах та урлă, ай, аллă хур, çуначĕсем витĕр те халь юн çапнă. Ай-хай, пĕр хăтаçăм, тăхлачăçăм, кĕрекĕрсем витĕр чыс çапнă. ЧП. Çуначĕсем витĕр юн çапрĕ. || Чеканить. Кĕвĕсем. Ятăр кайнă, чапăр кайнă ылттăн-кĕмĕл çапакан хулана. КС. Укçа çапса пурăнчĕ. Работал фальшивые деньги. || Написать (в разете), печатать. Богдашк. Каçет çине çапмалли хыпар. || Формовать (кирпич). Микушк. † Сирĕн питĕр-куçăр пит илемлĕ, суккăр тутар çапнă кирпĕчĕ пек. || Стрелять. Сред. Юм. Пăшалпа çапса вĕлернĕ (застрелил). Кан. Пăшалсем çапма вĕрене пуçларĕç. N. Револьвĕрĕ çӳлелле çапса каят (выстреливает). || Погубить, поразить. ЧП. Тăшман ялне турă çаптăр. || Звонить (в колокол). Трхбл. Пĕррепе çап, звонить в один (колокол); пуринпе те çап, звонить во все (колокола). || Колоть, резать. N. Пĕр сысна илтĕм те, ăна çитертĕм: ыран çапас, тетĕп. Урмар. Унăн çапмалли сысна та-ха пиллĕк-улттă та пур. || Парить (в бане). N. Пит хытă кăна тарлаттарсан, милкĕсемпе çапсан, пăлтăра (в передбанник) илсе тохса тумлантара пуçлаççĕ. N. Милкĕпе çапса, çуса карчăка мунчаран кăларат. N. Куккăшĕ ăна милкĕпе çапрĕ (выпарил в бане). || Разбивать. Полтава 2. Б. Хмельницкий темиçе тапхăр поляксене çапа-çапа çĕмĕрнĕ (разбивал). || Украсть. || Зашибать, огребать, наживать. СТИК. Ай-яй укçана çапат иккен вăл! Здорово он деньгу зашибает. КС. Паян укçана çапрĕ вăл (нажил, выручил). Кан. Вăл тырăпа сутă туса укçа çапрĕ. Кан. Хамăр айăп ĕçленине кура, кутăн выртсах услама çапаççĕ. || Склоняться. Кан. Распуя çапма тытăнтăм. || Рассказывать (сказки). Собр. Халап çапса хапха тăррине улăхаймăн, йăмах ярса юман тăррине улăхаймăн, теççĕ. (Послов.). Шурăм-п. Тир Йăванĕ юмах çапа пуçларĕ. Çутт. 69. Хĕрарăмсем çăл кутĕнче халапа çапаççĕ. Ир. Сывл. 8. Сăмахĕсене, кăмăллисене, кирлĕ хушăра çапса пыратьчĕç. Хастарлăх ЗЗ. Юсас тесе тăрăшса, сăмах çапса пыратпăр. || Употребл. в качестве вспомог. гл. N. Ăна кăларса çапас пулат. Его надо вышвырнуть с должности? Альш. Пĕр-иккĕ çавăрса çапрĕ те, ăнран кайрăм. N. Анчах хресченсем, çумăр пырса çапнине, утта пур чухнех симĕсле пуçтараймаççĕ.

çатăртат

(-дат), трещать. КС. N. Пăшал сасси çап хуçнă пек çатăртатса анчах тăрать. КС. Чăрăш хăййи çатăртатса çунать (горит с треском). Кан. Тытăнчĕ мĕкĕрсе кĕрлеме, тытăнчĕ кашласа кĕмсĕртетме, тытăнчĕ çатăртатса шапăртатма. Собр. Чăкăртать те хăпартать, çатан карта çатăртатать. Орау. Насусĕ лайăх пулмалла, пит хытă çатăртатать. Якейк. Пошарта насвос пыршинчен тохнă шу сасси çатăртатни итла та хытă илтĕнет. Кан. Çтенасем çурăлни, штукатуркăсем сирпĕнни çатартатса тăрать. Сунт. Ун айĕнчи çатрака пек çатăртатакан хăмăллă кĕлтесем хуçăлса юлчĕç. Сред. Юм. Çатăртатса ларать: ӳсеймен йывăçа калаççĕ. Ib. Пит хĕру кон вырнă тырă пуçĕ çатăртатса типет. Сжатые в очень жаркий день колосья сохнут, издавая особый треск. || Шипеть (при кисленье). Сред. Юм. Тôрăх хай тĕллĕн çатăртатса юçсе ларать. || Шипеть (о масле). Сред. Юм. Икерчĕ пĕçернĕ чôхне çатма тĕпне çу çĕрсен, çатăртатать. || Скрипеть. Сред. Юм. Пысăк перôпа хôт çине çырсан, перо çатăртатса çырать. || Шелестеть (о шелке). См. шаль. || Свербить, зудить. Сред. Юм. Ăшă шатри, тарласан, çатăртатса ыратать. КС. Тар (пот) кĕрсен, куç çатăртатать („ест“). || Вспылить, наговорить сгоряча, рассердиться. Орау. Ярмушки ĕлĕк, кăшт кулмалларах самах каласанах, ятлаçса, çатăртатса каятьчĕ. Ib. Çук япалашăнах çатăртатса каять, пулать те кам этем? (сердится). Сред. Юм. Эсĕ ôн сăмахне ан пăх, олă пôшачи хăй тĕллĕн çатăртатса çӳретĕр.

çын

(с’ын, с’ин), человек. См. этем. Вишн. 61. Çын чирлесессĕн, унăн варĕ, тата пыршисем çинĕ апата сывă çыннин пекех çĕртме (переваривать) пултараймаççĕ. N. Çын ăшне кĕрсе тохмалла мар. (Послов.). Н. Карм. † Ай-хай турă çыннисем, хырса çуса каймаççĕ хурисем! Хырса çуса кайсассăн, ман пуçсем ырă курмĕ-ши? Ала 54. Эпĕ çынсем çине тилмĕрсе пăхрăм та, вĕсем мĕнле çынне палларăм (понял, что это за люди). Орау. Унăн иккĕмĕш арăмĕ пит аван çын пулнă, тит. Ib. Çынни аван, умпа çăккăр çима пулать (гов. о женихе, невесте и пр.). N. Çынсенĕн пурин те вилмелле, эсĕ — çын, çавăнпа санăн та вилмелле. Все люди смертны; ты — человек, следовательно, ты смертен. Сред. Юм. Улмерен ôн пик çынпа çыпăçма тор ан хоштăр. Не дай бог вперед с таким человеком связаться. Сред. Юм. Пирĕн пик çынсĕм вилсе пĕтсен, пиртен вара вăниккĕн пĕр така пусакан пĕчик çынсĕм порнмалла, тет. Шорк. Çын латти те çук. Не похож на человека. Альш. † Ах, милиньккăй, Хусанăн кантурĕ, эсир иккен çыннăн матурĕ (вы молодцы из молодцов. Застольн. песня). Ib. † Чун савнине илмесен, ӳсес те мар çын пулса. Регули 1270. Çынсерен (çынтан) пĕрер сом паратпăр. Мы платим по рублю с человека. N. Çын ĕмĕлки те полмĕ. Сред. Юм. Çын сăнĕ тесе пит нăмайччен чирлесе выртса орăх сăнлă полсан, пит хăраса сăнран кайсан, калаççĕ. Якейк. Çын сăнне пĕтернĕ. Дошел до крайней нравственной испорченности. N. Эпир кунта çын сăнĕнчен тухрăмăр. Мы здесь потеряли человеческий образ. (Из письма чувашина, ушедшего на заработки в прежнее время). Ал. цв. 28. Халĕ тата, эпĕ çын сăнлă чухне, юратсам мана. N. Унтан вара аллине çуни (умывший руки) пĕр çынсăр пушă пӳрте кĕрет (входит в пустую избу, где нет никого). N. Эп çынсен умĕнче нихçан та тутарла калаçман. Я никогда не говорил публично по-татарски. (Çын умĕнче — значило бы „при людях“). N. Лайăх пĕлнĕ çынсем — 1) хорошо знакомые люди, 2) близко знакомые люди. Кан. Çынна пăхсан, пĕрне тин юрăхлине тупрĕç. N. Арăмĕ хирĕç тухнă та: ĕçлекен çыннусем ăçта? тенĕ. N. Шурса кăвакарса каяççĕ, вĕсен çын тĕсĕ те юлмасть (так что на них и лица нет). ЧП. Çынна çисе çын пĕтмест. Альш. Пукравччен Пукрав валли хулана кайса тырă сутасчĕ: укçа кирлĕ, теççĕ çынсем. Етрух. Тата сирĕн килшчикки (= кил ăшчикки) таса мар, сире çын пăснă (вас испортили), сирĕн уна тасаттарас пулат, тет. (Чăваш чирĕ). N. Çыннăнни пек, çыннăннĕ пек, похожий на принадлежащий человеку (или другому человеку). || Люди, общество. Ала 27. Кунта пĕр маях çын килет. Сюда все время люди приходят. Ау 10. Эпĕ лере ялан çын хушшинче пурăнтăм (все жила на людях, т. е. в обществе других). N. Çын çинче çын пек пулмасассăн: кам ывăл-хĕрĕ? тесе ыйтаççĕ. Н. Якушк. † Ах аттеçĕм, аннеçĕм, эсир ăçта — килĕрте, ачăр ăçта — çын çинче. Кубня. † Ялта савнă тантăш пулмасан, тухассăм килмест çын çине (не хочется бывать на людях). N. Çын çине тух, водиться, общаться с людьми. || Прочие люди. Собр. † Шухăшламан чух çын пекех (как все), шухăшла пуçласан, пуçсем çавăрнаççĕ. N. Вĕсем те, çынран юлас мар тесе (чтобы не отстать от прочих), тăрăшĕç; çул иртсе çӳрен куçне те çын ĕретлĕ курăнĕç. Емельк. Çынна çитмен çын. || Нередко передается по-русски словами другой, чужой, в смысле другой человек, чужой человек. N. Çынна усал ан сун, хăна йывăр пулĕ. Якейк. Çын çине шанать. Надеется на чужой карман. Çĕнтерчĕ 44. Вăл пур çинче çын айне кĕмĕп-ха, çын хури (= хурри) пулмăпăр. Пока он жив, меня никто не обидит. N. Тапак çынран анчах туртса пурнатăп. Я курю только чужой табак. В. С. Разум. КЧП. Эсĕ çавă сăмаха каламасан, ман çын мар вара (если ты не скажешь этого слова, ты для меня чужой). Г. А. Отрыв. Çын çинчи (вар. Çынти) — йывăç çинчи (т. е. до чужого горя никому нет дела. Послов.). N. Çын çинчи — йывăç çинчи: çыншăн çын кам васкакан пур? Сред. Юм. Çынтан илтнипе йăмахлать. Говорит только по слухам. Ib. Эсĕ шывва (= шыва) кĕме кайсан, эп те пырап, çынтан йолмастăп эп апла. Ib. Тар-чир çынтан çынна сикет. Тиф переходит от одного человека к другому. Ib. Килте ăсĕм те пирн пикех пôрнаççĕ те, çын çине тохсан, ăсĕм çын аллнпе кăвар туртаççĕ (чужими руками жар загребают), ôлпôт-хуçа пик çиç çӳреççĕ. Учите детей. Ачана хăнана та пит илсе çӳрес пулмасть, апла вăл çын тăрăх сĕтĕрнсе çӳреме вĕренет (привыкнет шататься на людях). Чăв.-к. Эпир çын хăюлă пулас çук, савнă сарă хĕре илес çук. N. Çак приккашчăк, ирĕклĕхе кĕрсе ӳкнипе, çынсен вăйĕ тăрăх анчах пурăна пуçланă. Собр. Çынăн (çыннĕ) картара теççĕ. (Послов.). Арçури. Çитмен пурнăç пирки-çке, çын куçĕнчен пăхатпăр. Ведь мы бываем в зависимости от других вследствие недостатков и нужды. Якейк. Çын корнă-корман карта тытса лартрĕ. Никто не заметил, хак поставил загородь. Ib. Çын сисиччен кил çавăрса лартрĕ. Никто не заметил, как он построился. Ib. Йăван çын сисиччен аланса пăрахрĕ (кăларса, вăрласа илни çинчен). Йăван аланнине (= авланнине) çын та сисмер. М. Тув. † Манăн савни ял урлă, калаçасси çын урлă (с ним или с нею приходится сноситься через других лиц). Сред. Юм. Çынна çисе çӳрет. Распространяет дурную славу о других. || Порядочный человек. Пазух. Эпир çынсем ăшне те халь кĕриччен, алăри ачасем те, ай, ар пулĕç. Ib. Кăвак кăвакарчăн, ай, çурчĕ çук, çын пек пулас тесен те, халь телей çук. N. Тавтапуç (сана?) çыру ярса тăнăшăн. Эсĕ çыру янипе эпĕ те çын пек пултăм. Нюш-к. Матки çын турĕ уна, теççĕ. Его сделала человеком (т. е. исправила) жена. Орау. Кăна тăхăнсан, çын манерлех пултăн, ĕнтĕ. Ала 70. † Аттепеле-анне канашлаççĕ, пире çын ĕретне кӳртесшĕн. Лашм. † Хуллен еррипе пурăнса, кĕрсе пулĕ-ши çын çине? С. Тим. Атте-анне пирĕншĕн мĕшĕн йĕрет?! — Çын тĕрлĕ çын çине кӳртесшĕн (хотят оставить нас после себя порядочными людьми). Бур. † Çынсем çинче çын пек пулам тесен, пирĕн турă панă телей çук. N. Хăвăн анкартинче тăватă капан тырру йăтăнса ларат, çапах та çын ĕретне кĕрсе пурăнаймастăн, тесе ларатăп хам ăшăмра. Изамб. Т. Çын евĕрлĕ пул. Веди себя хорошенько, как другие люди, по-людски. Сред. Юм. Çын пик лар! (Ачисĕне: чипер ларăр, тессине калаççĕ). N. Тĕрмене пăхса тăракансем çын евĕрлĕ пулчĕç; япаласем илсе пырсан, кӳртмеççĕ те: хушман! тесе çех кăçкăраççĕ. Собр. † Ай-хай, пуçăм, çамрăк чунăм, ыр çынсем тавра çаврăнать: ыр çын çине кĕрсе пулми? тет. N. Ман ача куккăшсем патне кайнă та, ăна, çын вырăнне хурса, лайăх пăхман, çавăнпа вара ман ачанăн кăмăл хуçăлнă (обиделся). В. С. Разум. КЧП. Хăй ырă çын пек утса çӳрет, хăйĕн ăшĕнче нимĕн те çук. Ходит как будто хороший человек, а у самого внутри пусто. Тим. Çын йĕркелĕ пурнас — жить по-людски. || Взрослый человек. СТИК. Çын кут çӳлĕш ӳсмен, пысăккисене хирĕç кăшкăрат, чĕлĕм туртат. (От горшка два вершка, а большим перечит, курит; говорят малĕньким детям). || Муж. N. Санăн çынну паян ирхине ста карĕ? Куда пошел твой муж сегодня утром? || Иногда обозначает мужчину. || Супруг или супруга. Собр. Ăна вара хăйĕн çынни тăват, тет (овладевает им). См. çĕлен. Ст. Чек. Çынпа çӳрет, знается с чужим мужем или женою. || Супружеская чета. N. Ĕлĕк пĕр вăхăтра пĕр ялта арлă-арăмлă çын пурăннă, вĕсем мĕскĕн çынсем пулнă. || Личность. Янгильд. Çул каякан çын карĕ ăнчах, Микита патне аслати çитрĕ те, калать: ма тăратрăн эсĕ вăл çынна? Вăл этем мар, вăл осал, вăл мантан вăтăр çол мăшкăласа çӳрерĕ. || О членах семьи. N. Исир çырнă: матку посылкă ячĕ, ашшĕ ячĕпе янă пулсан та ил эсĕ уна, тесе çырнă... Мĕле исир пĕлместĕр кам ячĕпе ярасса пĕр килти çын. || Хозяин. К.-Кушки. Айăп лашинче, çыннинче мар. Этому виною лошадь, а не ее хозяин... N. Çавăнпа чăвашсен те çынсеренех (в каждом доме), шкулра вĕренсе тухнă çынсем пулма кирлĕ. || Заказчик; посетитель. ТММ. Тимĕрçĕ çынсăр тăмĕ, арман çынсăр тăмĕ, юмăç çынсăр тăмĕ. (Поговорка). || Народ. Изамб. Т. Унта çын! унта çын! таçтĕлти те пур-тăр. Народу-то там! Со всех, поди, сторон. Юрк. Çăкăрсене, кулаçсене, хăпартусене, хуплусене, куклĕсене, пашалусене чăвашсем ытти çынсем пекех пĕçереççĕ. Толст. Вăл халăх çыннисем (эта народность) хăйсен чĕлхипе анчах калаçаççĕ. || Изображение человека, чучело человека. N. Юртан çынсем тăваççĕ. Сред. Юм. Ĕлĕк çын чирленĕ чухне киреметсĕне (киреметям) чустаран çын туса панă, тет. = Отпечаток человека. Сред. Юм. Çын ӳкерни. Хĕлле ачасĕм (таса йор çине лап выртса хăйсĕне йор çине ӳкереççĕ т. е. получаетс я отпечаток фигуры). || Житель. Хорачка. Перĕн Чикме çыньă первой тохса соха патне, Йӳрйӳрĕн эрне каран (спустя неделю после Юрьева дня). N. Кăшт калаçкаласан эпĕ ыйтрăм: вырăсла калаçма пит ăста-çке, ăçти çын пулатăн капла эсĕ? терĕм.— Чĕмпĕр кĕпĕрни, Пăва уясĕ, ялĕ Пăрăнтăк, терĕ. || Населенная территория. N. Кăрмăш çыньпе (с’ин’бэ) Етĕрне хошшинче. Между Курмышским и Ядринским уездами. || Употребл. в чувашизмах. Орау. Çынну (к нему) патне пырса перĕнеймăн: тумланнă, такăш тийăн. К нему и не подступишься: разодет, подумать, что невесть какое важное лицо. Шибач. Пĕр-ик эрнерен çын полать вара (чĕрĕлет). КС. Унта пурăнсан, çын пулат вăл (оправится). Ib. Эп ăна çын турăм (поставид на ноги). Чăв. й. пур. 35. Ăна кӳмесен çын пулаймĕ, кайран мана асăнăн, тенĕ. Альш. † Çын ăшне кĕрсе çитсессĕн (когда приду в возраст), мана атте уйăрать. (Хĕр йĕрри). N. Пур тăванĕсем те ăна чиртен чĕрĕлсе çын пуласса сунман. Изамб. Т. Мана, ик ачаллĕ çынна, кам илет. Кто возьмет меня (замуж), у меня, ведь, двое детей. Юрк. Арăмĕ, халиччен чей ĕçмен çын, тытăннă савăнса сăмаварне лартма. Янтик. Туйăм, туйăм, туй халăх, киле пырсан, çын пекех. N. Çын айне ан юлăр. Не давайте себя в обиду. ТХКА 82. Кĕçĕн ывăл пур ман, Ваньă ятлăскĕр, шкула каять вăл. Аслисем çын пулаççĕ ĕнтĕ.

çыпăçтар

(с’ыбы̆с’тар), приставить, прилепить, приложить (к чему). Сĕт-к. Ачач 81. Çунатсем кăна çыпăçтармалла. Таçта урапи-мĕнĕпех вĕçсе кайĕччĕ. Скотолеч. 7. Кайри урисене хырăмĕ çумне çыпăçтарса, вырта-вырта йăваланать (лошадь). N. Вăл аллисене хире-хирĕç çыпăçтарса тытса тăнă. Он стоял, сложив руки ладонями вместе. Орау. Пăтана икĕ вĕçне авса пĕр çĕре çыпăçтартăм. Якейк. Йк йопая пĕр çĕре çыпăçтарса тăратнă (составили вместе). N. Лаши ăна тапнă та, кĕтессе сыпăçтарса хунă. Якейк. Çортсене пĕр-пĕрин çомне çыпăçтарса тунă (постройки надворные построены сплошь). Изамб. Т. Пăлтăр çумне кĕлет çыпăçтарса лартаççĕ. В. Олг. Ĕç çомне çыпăçтар, к работе приставить. КС. Епле те пулсан ăна ĕç çумне çыпăçтарас. N. Майĕпе çыпăçтарса çырман (нескладно написано). Тюрл. Çыпçтарса çăвать (шолтран ӳкет), идет крупный снег. СТИК. Çыпăçтарса калаçат. Умно говорит. Чăв. й. пур. 5. Çапах хай сăмахне ĕнентерет, çыпăçтарат. N. Хăшĕ пур, калаçма тытăнсан, чăвашла виç сăмах каламассерен пĕр сăмахне вырăсла çыпăçтарать. Сред. Юм. Сăмах маййăн çыпăçтарса хотăм (если в разговоре он скажет то, что его собеседнику не хочется слышать). || Приписывать. N. Йывăр çын пулсан, тĕк тăмалăхран ют çынна çыпăçтаракансем пур. Бур. Йăкăнуç ачасемпе выртма кайнă пулнă. Ачисем, усалскерсем, пĕрне тытса хĕненĕ, Йăкăнуçĕ вăл вăхăтра çывăрнă пулнă. Вара ăна, пурĕпĕрех, çыпăçтарчĕç, хĕнекенсем çумне.

çыра

(с’ыра), сера. В. Олг., Хорачка. Пшкрт. Çыра чолĕ = тар шăрши кап (= пек) тохат (светлый, снаружи черный).

çи

(с’и), верх, поверхность. ЧП. Çӳлĕ ту çийĕсем кăлканлă. Хурамал. † Аслă улăх çийĕ сарă хăмăшлăх, сарă хăмăшсем çийĕ сарă-кайăк. N. † Хапха юпи — хырă юпа, пĕр хĕвелсĕр йăлтăртатат; ют ялсенĕн ачисене курсан çийĕм чĕтĕрет. (Хĕр йĕрри). Юрк. † Кӳлмешкĕн пар ут пулинччĕ, çуни çийĕ виттк пулинччĕ. Г. А. Отрыв. † Çийĕм тулли кăвак сăхман, çурхи çăнтан тунăскер. Пазух. Леш айккинче выртать-çке пăлан пăруш, курмастăр-им, çийĕсем пасарнă. || Часто встреч. в сложении. ТХКА 55. Сирĕн ялсем вăрманран тӳрĕ вĕренесене, хурамасене, туйрасене касса, урапа çисем (= çийĕсем) тăваççĕ. || Одеяние, одежда. N. Чăн малтан пур çын та, пур халăх та, тутă пулма, çи питĕрме (тумланма), авантарах пӳртре пурăнма тарăшать. БАБ. Çи те пулмасан, пыр та пулмасан, çырлана анчах кайăттăм, тесе каларĕ, тет, ĕлĕк пĕри. (Поговорка). Пухтел. Çишĕн, ради одежды. Тим. † Йăмăк кĕпине тăхăнсан, кĕрӳ кăмăлĕ уçăлчĕ, хурри çийĕ шуралчĕ, çĕтĕк çийĕ питĕрĕнчĕ. Кĕвĕсем. Ĕнтĕ умăр çутă та, çийĕр хĕрлĕ, вăтанатăп куçăртан пăхмашкăн. || Часто употребляется в значенин послелога, переводимого по-русски предлогами на, над. N. Çия çĕнĕ кĕрĕк тăхăнсан. N. Кам пирĕн çира урипе çӳлелле. (Шăна). N. Çире пĕр типĕ вырăн та юлмарĕ. На нас не осталось сухого места. Альш. † Мăкăр-мăкăр çын сăмах, пирĕн çирĕн мар-ши çав. Шурăм-п. Хĕвел пăхать шăратса; çиран тар шăпăр-шăпăр юхать. Альш. Хăнасем килнĕ тумланса. Хĕп-хĕрлĕ те çап-çутă çире. N. Тахăнса яратпăр йĕпелех: çире типет. Н. Сунар. Ма çийăма шу сапрăн. КС. Сăхманна çийăнтан пăрахмасăр çӳретĕн. N. † Çийĕмĕрте шур кĕпе, арки вăр-вăр тăвать-çке. N. Çийĕнтен тар юхаччен ĕçлетĕн. Орау. Ман çия ан вырт эсĕ. N. Ман çира (надо мною) йĕкел ӳкрĕ. N. Пăшал етрисем (пули) хамăр çирен (над нами) уласа ирте-ирте каяççĕ. Регули 1119. Ман çиран мăн çын (ватă çын) каçса кайрĕ. Михайлов. † Урам хушшинчи ват çăки, пур ял кайĕк ун çинче, яла тухрăм — ман çире, пур усал сăмах ман çире, мана çиман çынĕ çук. Шорп-к. Малтан, тохсанах, çил те пирĕн çиялахчĕ (= çиеллехчĕ), кайран яла орлă çавăрнчĕ те, пирĕн паталла пыримарĕ. Янтик. Ун çийĕнче пур. Она беременна. Н. Сунар. Вăл çăла (источнику) каланă: лайăх юхса кай, санăн çина (= çине) çӳпĕ-çапă ан ӳктĕр, тенĕ, тет. Ст. Чек. Ылттăн кашта çийĕне (= çине) ылттăн арча илсе хур. Бес. чув. 9. Эсĕ, Микулай, ман çине питех ан çилен-ха; эпĕ ăна ахаль кăна. N. Çăварĕсене пĕлĕт çинех янă. N. Эсĕ ман çине ан кӳрен. N. Чыстă çĕнĕ атă çинех те подмётка çаптаратпăр. Рак. † Хура вăрман çине пас тытнă. Толст. Унччен те пулмасть, суккăрри йăран çине такăнса та ӳкрĕ, тет. Никит. Тĕттĕм ял çине хупласа илме пуçларĕ. Деревня стала покрываться мраком. Кан. Сунт. Пăкă çине çапнă тимĕр пăта та тухса ӳкет. М.-Чолл. Улăх ман çине (= çие). Влезь на меня. Пазух. Кирек сахăрна пар, ай, пылна пар, кил шухăшĕ ӳкрĕ пуç çине (я задумался о доме). N. Çӳлĕ тăв çине эпĕ хăпартăм, çăмăр шывĕ çине эп ярăнтăм. К.-Кушки. Унтан Манкăлтăкне михĕ çине вырттарнă та, Атăл хĕрне илсе кайнă. Альш. Тăранттас çине улăхса лартăмăр. Истор. Ачасем, яланах чăн малтан тăшмансем çине хăвăр кĕрĕр. Якейк. Эп сана алăк çине çыртарттарăп (дам писать). Кан. Кашни тавар çине хакне кăтартса хут çыпăçтарса хумалла. Сенг. Ана çине çитрĕмĕр те (пришли на загон), выра пуçларăмăр. N. Кайсан-кайсан, çитрĕç пĕр кĕпер çине (пришли на мост). Б. Яныши. Мана юман çине веххă тытса тăрма хушса хăварчĕç. Меня оставили на дубе, велев держать веху (вешку). Малды-Кукшум. Тарсассăн, вăрмана çитсен, вăсам пит лайăх курăк çине çитрĕç (пришли на место с очень хорошею травою), тет. N. Çаран çине (на луга) çитнĕ те, выртса çывăрнă. Чăв. й. пур. 20. Паттăр çине паттăр тата тупăнат. На богатыря найдется другой богатырь. Ск. и пред. чув. 14. Иртрĕç çимĕк вăййисем, тухрĕ халăх ут çине (на сенокос). Ib. 96. Сетнер амăш ахлатса сĕтел çине пуçтарчĕ. Кан. Хаçатсене улăмран тунă хут çине çапма пуçланă. Газеты стали печатать на бумаге из соломы. ТХКА 105. Шăла çыртса, мĕн пур вăйпа ывăтрăм пурта тикăр çине. Орау. Атăл çине ĕçлеме кайнă. N. Пĕрин çине (в одном письме) вунпилĕк пус укçа янă. Кан. Ĕлекçи çине кил-çурт куçараççĕ (переводят). Тораево. Тинĕс çине çитсен... Кан. Укçине тавар çине ярса пĕтернĕ. Деньги истратили на товар. Пазух. Уйрăлнă чух эпир те уйрăлтăмăр, кантăр çине ӳснĕ те пуса пек. Кан. Ункă шывĕ Çалав (= Çавал) шывĕ çине юхса тухать. Ib. Вакун çине кĕртнĕ чухне 9 лаша вырăнне 11 лаша пулать-тăрать. N. Каçа эпĕ ăна стаккана янă шыв çине ярап. Янтик. † Анне мана çуратрĕ, шур пӳспелен чӳркерĕ, сăпка çине вырттарчĕ. Ала 6. Апат çинă чух апат çине пĕр симĕс шăна пырса укрĕ, тет. Юрк. Кĕрпене сивĕ шыв çине ярса пĕçермеççĕ, тӳрех вĕресе тăракан шыв çине ярса пĕçереççĕ. М.-Чолл. Патшан пуçĕ мăй таран çĕр çине кĕрсе карĕ, тет. Альш. Иван çăпата кантри таран кĕмĕл йĕтем çине анса каят, тет. Скотолеч. 6. Пилĕк стаккан йӳçĕ кăвак çине пĕр стаккан тăвар ирĕлтерсе параççĕ (лошади). N. Пир хутаç çине чиксе çĕлесе яр. Зашей в холщевый мешок. Панклеи. Тоххĕр (= тухрĕ) те, кӳме çине ларса карĕ (солдат). Баран. 107. Ват ама (матка) çинех çамрăкки тухас пулсан, иккĕш çапăçа пуçлаççĕ. N. Такмак çине тултар. Микушк. † Пĕччен тăрна вĕçет улăхалла, хăва çине ӳкет (спускается в тальник) — кăшкăрать. Бгтр. Хĕвел тухса пĕлĕт çине (в облако) ларсан, çав кун çăмăр пулать, теççĕ. Кан. Бедуинсем çине (в бедуинов) тупăсемпе пенĕ. N. Усем çине пертермеççĕ. В них стрелять не позволяют. Сĕт-к. Ку çӳпçе пирн сонаска (салазки) çине вырнаçас çок (не уместится). Баран. 20. Пирĕн çие килсе кĕчĕç ушкăнпа. Ib. 36. Сиен çине сиен курса пынă. || Средн. Альш. † Тăхăр ял хĕрĕ пĕр çĕрте, тăхăр ял хĕрĕ çийĕнче пирĕн ял херĕ илемлĕ. || Относительно, о, об. Бур. † Пăшăл-пăшăл сăмахсем, пирĕн çире мар-ши çав. См. çинчен. || На средства (чьи). Якейк. Эп она хам çиран вĕрентрĕм. Я учил его на свой счет. Вăл она хăй çинчен вĕрентрĕ. Он учил его на свой счет. || Выражает повторение. Бес. чув. 6. Çапла унăн ялан ĕç çине ĕç тупăнса пымалла пулнă. Дик. леб. 48. Вăл усал сăмах çине усал сăмах, темĕн те пĕр каласа тăкнă. Кратк. расск. 19. Эсир мана апла хуйхă çине хуйхă (горе за горем) тăватăр-çке (причиняете), тенĕ. СТИК. Унта çынсем питĕ тачă ларса тухнă: ял çине ял, ял çине ял пырат. N. Хĕрарăмсем ватнă çине ватаççĕ. N. Халĕ пĕтĕмпе туй çине туй, пулать. Теперь все играют свадьбы: свадьба за свадьбой. || Выражает непосредственное следование во времени. N. Çав сăмахсем çине (лишь только были сказаны эти слова) тилĕ чупса çитнĕ. Кратк. расск. 27. Ку иккĕмĕш тарçи сăмахĕ çинех тата виççĕмĕш тарçи чупса та çитнĕ. N. Ача çине (на поминках по умершем ребенке) чăхă анчах пусаççĕ, е çăмарта кăна пĕçереççĕ. N. Вилсен, çын çине выльăх пуссан... N. Ĕç çине çитетпĕр. || В придачу к... N. Кĕсри çине 80 тенкĕ панă (придачи?). N. Эпĕ çине икĕ картăчкă илтĕм. Н. Сунар. Хуняшшĕ хĕр çине (в приданное за дочерью) нумай тавар панă. Торп-к. † Пичи мана йоратать, ола кĕсрине парас, тет, çине тьыха парас, тет. || Употребл. в чувашизмах. Чума. Унтан, тăватă кун çине кайсассăн (на четвертый день) вара ăна пăртак çăмăлтарах пулнă. N. Хăна хурлăх пулас çине вăтанăçлă ан пул. Не будь стыдливым во время... Ст. Чек. Аçу çурчĕ çын çине кĕрĕ. Дом твоего отца достанется чужим. Юрк. † Улма йывăç лартрăм çул çине, савнă тусăм юлчĕ çын çине. Ib. Кун чухлĕ ача-пăчасем çине (на такую уйму детей) епле çын сана качча пырас?! Никам та пырас çук-çке! N. Эсĕ этеме чунне çухатас çине пултарман, Эсĕ ăна хăвăн сăмаху тăрăх пурăнса ĕмĕрхи чĕрĕлĕхе кĕмешкĕн пултарнă. N. Кам выçă, вăл килĕнче çитĕр: айăпа кĕрес çине пуçтарăнмалла ан пултăр. N. Сире вăтантарас çине калатăп. N. Эпир пĕтес çине иккĕленекенсен хисепĕнчисем мар. Качал. Хĕре калать кучĕрĕ: манăн çине кала: çакă çăлчĕ, тесе. Кучер говорит девице: скажи на мени, что я тебя спас. ЧП. Сире савмас çине, те, килместĕн. N. Унăн ачи-пăчисем пĕтес çине анчах пулччăр. Яргуньк. Ваньккă çиттĕрĕ-кĕчĕ, тет, çаксем çине. Сред. Юм. Çын çине тохма вăтанать. Стыдится бывать в обществе людей. Яргуньк. Çав кукша карчăкăн упăшки, ула кайăка çапас тесе, карчăк пуçĕ çине çапрĕ, тет. N. Халăх çине тухма пултарать, хутсем çине алă пусма та пĕлет, тенĕ. N. Çитменни çине (вдобавок) куланайĕпе аптăраса çитрĕмĕр. Вомбу-к. Ăснă сăра çине, пиçнĕ яшка çине ĕçме-çиме аван полтăр. (Сăра ĕçме кайнă чохне çапла каласа яраççĕ). Бугульм. † Ял тавра тытнă укăлча ял çине хула пулинччĕ. Кан. Çавăнта вăл çĕре тавлашакан ялсем çине, çĕр çитменлĕхне шута илсе, ятак пуçне валеçмелле туса панă. Ib. Вăл вăрман виçĕ ял çинĕ юлчĕ. Этот лес остался во владении трех деревень. Ск. и пред. чув. 35. Сăмахĕ çине тăчĕ-тăчех (сдержал свое слово) çамрăкрах вăтам çынĕ. Альш. Хай каллах чăваш тумтирĕ çине тавăрăнар-ха. Опять вернемся к вопросу о чувашском костюме.

çăтăртат

(-дат), трещать, хрустеть. Хорачка. См. çатăр, çатăртат. Б. Олг. Çил арманăн арнă (= авăрнă) чох çонатти çăтăртатат (с’ы̆ды̆дадат). || Щипать, есть. Çутт. 29. Хыçса шăйăрса пĕтерет те, вара пит ӳт-тир сурать, çăтăртатать (щиплет). КС. Тар кĕрсен, куç çăтăртатать („ест“ не так сильно, как çатăртатать).

çĕр

(с’э̆_р, с’ӧ̆_р), земля. Юрк. Тетене салтака хырсассăн (когда забрили в солдаты), эпĕ çĕрпе таппа-тан юлтăм, нимĕн тума та пĕлместĕп. Актай. Каçар пĕвĕм, чĕрĕ çĕр аннем (мать земли), пирĕн чуна кайма инçе, çĕклеме йывăр. Юрк. Çĕр витĕр тухнă этемсем, выльăх(сем?). Сред. Юм. Пĕрмай çăмăр çăвах тăрсан, çĕр хăпарать (почва разрыхляется), теççĕ. N. Çĕр сăхать. N. Çак çĕр çинче хам ятлă ята ямастăп (не дам себя в обиду. Шишкин. † Орай шăлма тăнă та, çĕртен сӳле(л)ле ӳкрĕ те вилчĕ (жена моя. Шутка). Ала 14. Унăн тураттисем çĕртенех (до земли) пулнă тет. Ib. 62. † Пирĕн тăванăн çурт хулăм, çĕрне тая лара-çке. (Свад. п.). N. Çĕр айĕнчен тухакан вырăнта (хуралра) тăратпăр (в туннеле). N. Унта каяччен, çĕр айне кайсан луччĕ пулĕччĕ ман шукăшпа. Орау. Çавăншăн халăх ылханса: Макар ывăлĕсем çĕрех пулччăр! тесе, ылханнă, тет. Сунт. Пăрахсах кайрăм-ши сана, мĕн пĕчĕкрен сан çинче суха-пуçпе чакаланса ӳснĕ хура çĕрĕм? Орау. Çынни сăмахĕпе çĕр айнех антарса ярать (т. е. от его слов готов провалиться сквозь землю). ЧП. Çĕрĕсем çурăлчĕç, йăп тухрĕ. Истор. Вилнĕ çынсене пуçтарса, кĕл-туса çĕре чикнĕ. О сохр. здор. Çĕре чавса тунă пӳрт (землянка; далее о том же: „çĕре авăтса тунă пӳрт“). N. Ун (урхамахăн) пуçĕ пĕлĕте тивмест, ури çĕре тивмест. К.-Кушки. Йывăç мĕлки çĕр çине (на землю) ӳкнĕ. Ib. Сысна çĕр çинче выртат. Ib. Çĕр çине лар (на землю). Ib. Çĕре лар (на пол). Расск. 1З. Хуйхăра-хуйхăрах ачам патне çĕр айне кĕрсе выртăп ĕнтĕ! тесе, пĕрмай йĕнĕ вăл. Янтик. Çынна ылханнă чухне çапла калаççĕ: ешлĕ çĕре хураттăр, тикĕс çĕре тĕметтĕр (пусть образует холмик; пожелание смерти). КС. Амаль пулсан (если бы была возможность), çантах çĕре анса кайăттăм (провалился бы сквозь землю. Гов. сильно застыдившийся или опозоренный) Собр. Чи малтан, юр кайса пĕтсессĕн, çĕре е алăпа, е патакпа çапсан, турă çиленет, теççĕ. (Поверье). АПП. † Эпĕр макратпăр, кӳл тăватпăр, тăшманĕсем кĕпе çăваççĕ; кĕписем шурă кĕпе мĕн, çав кĕпепе çĕре кĕтĕр-и? Чăв. й. пур. 2З°. Çынна кӳрентерни çĕре ӳкмест. (Изречение). N. Ашшĕ-амăшне, ырă тăванĕсене хисеплеменшĕн çĕр çăттăр! (Гов. мать о дурном сыне и его жене). Янтик. † Çĕр çĕклейми пӳртсен çивиттине симĕс-кăвак-палан виттертĕм. Ib. Çĕр çôмĕнчен шуса çӳрет. (Пĕчик лôтра çынна калаççĕ). Тогач. Карчăка çавăнтах çĕр çăтса антарса ячĕ (проглотила земля), тит. Йӳç. такăнт. 40. Ах, турă, Кĕркури, çĕр çăттăрах çана! Орау. Çĕр çăтнă, турран кĕлешшĕ (брань). N. И, çĕр çăтасскер! Магн. М. 190. Çичĕ çĕр ними. Ib. Çĕр çăтни. Хурамал. Çĕр çăтманă пуçна! (Брань; заметьте конечное „ă“). Изамб. Т. Çĕр çăтманă (брань). N. Приккашчĕкĕ мишер, питĕ йĕрĕскер хăй, çынсем сисеймен вăхăтсенче, сехетĕн стрелкине кăшт анчах тĕртет, çур сехет сут тăвассине „çĕр çăтат“ те.. Н. Карм. Çĕр кулли пулман, или: çĕр кулли пултăр! (Ругань). Ib. Çĕр çăттăр! || Земля как вещество, почва. N. Çĕр каллех типсе карĕ. N. Çĕре каллех типĕтсе ячĕ (стало совсем сухо). N. Çĕр айне пусар? Ачач 8З. Пуçĕпе шăмарса анчах тăрать ав, урипе çĕр чавса сирпĕтет. Ib. Тôрра асăнса çĕр çыртре (божился). N. Ĕненместĕп, çĕр çыртам! (Также: чирĕк хĕресне пăхап!). СТИК. Çапăп та, çĕр çырттарăп! (Говорит, угрожая сильным ударом). Çапăп та, çĕр çыртăн! (То же самое). Календ. 1906. Тинĕс шывĕ пĕрмай çĕре çиет (размывает). N. Ман ура айĕнчи çĕр кăтăлса кайрĕ те (обрушилась), эпĕ шыва кая патăм (упал). || Земля как планета, tellus. СТИК. Çĕр тăватă кĕтеслĕ, таçта инçе кайсан, вăл çыран пек анса каят, тет. Çĕрĕн хĕррине халиччен никам та çитсе курман, тет; унта сĕм-тĕттĕм, хăрушă çыран таçта çити çĕрĕн тĕпне анса каят, тет. Çĕре темиçе пуçлă çĕлен тĕревлесе тытса тăрат, тет. Сред. Юм. Çĕр вăкăр çинче тăрат (теççĕ. Поверье). Т. VI, З. Çĕре ӳксе пăсăлнă йĕркене кĕл-тулалли. Н. Изамб. † Ĕнтĕ çĕр çаврăнат, çĕр çаврăнать, ман пуçăмри çаврака çĕлĕк пек. (Песня нов. происх.?). Сред. Юм. Ах тôр, ôн чĕлхине тӳсесси! Пĕр вăрçма пуçласан, çĕр çинче каламанни хăвармас пôль. N. Çĕр çинче каламан юмах хăвармарĕ (всячески изругала). || Суша. N. Валала çĕр çинелле утнă (пошла на берег, на сушу, будучи изрыгнута рыбою). Б. Яныши. Вăл (лисица) çинче шăтак тупрĕ, тет те, пулăсене пĕрерĕн-пĕрерĕн çĕрелле пăрахма тапратрĕ, тет. || Участок земли, владение. Т. VI. Ют çĕртен çĕр илсен, телей каять те, тырă пулмас, теççĕ. Бгтр. Пĕр татăк çĕр. N. Орина çĕр валеççĕр. Ытла усал çĕрех кĕмен. N. Саншĕн çĕр панче хам исе çӳрерĕм (при дележе?). Истор. Вăл та, ашшĕ пекех, хăй çĕрне ӳстересшĕн тăрăшнă. Ск. и пред. чув. 50. Кам вăрман çĕрне парать таптама ахалех сире, çĕрĕк çăпата? N. Аçу пурана çĕр валеçмесăр сутасшăн мар: çĕр ахалех каят, тет. Изамб. Т. Анчах усен вырăнне тутарсем çĕрне анчах хăварнă (нимĕн те хăварман). Кан. Хресченсен çĕр те питĕ сахал пулнă, çавăнпа начар пурăнăçпа пурăннă. ТХКА 67. Пилĕк ялăн çĕр пĕрле пулнă пирĕн ĕлĕк. Альш. Çĕлен Ивана калат: çап мана малтан, тет. Иван калат: ху çĕрĕнте малтан ху çап, тет. || Местность. Бгтр. † Шупашкар çĕрне каяс тесе, крымски çĕлĕк илсе тăхăнтăм. Çĕрпӳ çĕрне каяс тесе, сарă кĕрĕк çĕлетсе тăхăнтăм. Юрк. † Патшанăн аслă кӳлĕ (озеро) тăвăр пулĕ, пире çырнă çĕрсем тăвăр пулмĕ. || Место. Пухтел. Кунта ĕнтĕ савăт-сапа çума та, шывсем тыткалама та çĕр çук. Чаду-к. Кусем: майри пĕр çĕреле, кайрĕ, тет, а ывăлĕсем тепĕр çĕреле саланса пĕтрĕç, тет. N. Унта сана ик çĕрелле ĕçлеме май пулать-и, çук-и? N. † Ай-уй, савнă тусăм, хура куçăм, пĕр çĕре пуласси инçе мар. Яргуньк. Икĕш (оба) ик çĕрелле вăрман çĕмĕрсе анчах тарчĕç, тет. Эпир çур. çĕршыв 2З. Анчах халĕ, улахсене пит нумай çĕрте çĕтсе, анасем тунă. N. Эпĕр (я с ним) пĕр çĕртерехрех (почти в одном месте) пурăнатпăр, хошши 25 чалăш анчах. N. Пирĕн ĕнтĕ çитмен çĕрĕмĕр юлмарĕ (мы везде побывали). Çутт. 153. Тикĕчĕ, хăвах пĕлен, урапа сĕрнĕ çĕре каять (уходит на подмазывание телеги). Никит. † Сырăнас çĕре сырăнимарăм (не пришлось повязать сорбан), кайнă çĕре кайимарăм. Сунар. Вăл хăйĕн вутти патне (к дровам) çитнĕ çĕре сĕм-тĕттĕм пулнă. Когда он подьехал к своим дровам, то уже было совсем темно. Кан. Виçĕ ялăн повесткисене пĕр çĕре манса хăварнă. N. Эпир килекен çĕрте. N. Пурин валли те яшка пĕр çĕре пĕçереççĕ. N. Вăл вĕсене нумайччен вăрман тăрăх çавăрса çӳренĕ, вара кайран ĕмĕрне çын пырса кĕмен çĕре илсе пынă. Орау. Кĕпе чӳхеме кайнă çĕртен таçта çухалнă, тет. Пошла полоскать белье и куда-то пропала. N. Киле тавăрăннă чухне вĕсем хирпе тӳрем çĕртен (по ровному месту) иртсе пынă. Альш. † Тапнă çĕртен (где топнете) тар тухтăр, сикнĕ çĕртен сим тухтăр, вылянă çĕртен вăй тухтăр. (Хĕр йĕрри). Ib. Сурăх шăммисене епле те пулсан çын пыман çĕререх (где реже ходит народ) кайса тăкма тăрăш. (Ача ячĕ хуни). БАБ. Хай кунăн çак тукатмăша пытарнă çĕререхрен (близко к могиле) иртсе каймала, тет. Кан. Пур çĕртепе пĕрех шыв тăрать. Почти везде стоит вода. Урож. год. Нумай çĕре çитиччен, кунта лашине кӳртсе (= кӳртрĕмĕр); лаши кунĕ, хăй çӳрен. БАБ. Ку, тесе калат, тет, хăй: çиллентернĕ çĕр пурччĕ, эпĕ ăна хам вилмен пулсан та, туш (тоже) пĕтернĕ пулăттăм. Альш. † Уйрăм-уйрăм çуралса, пĕрле ӳссе, уйăрлмăттăм тенĕ çĕрсем пур. Кĕвĕсем. Хурăн-варта хура та чĕкеçсем пур. Ĕнтĕ çак тăвансемех, ай, килсессĕн, ĕмĕр манмăп тенĕ те çĕрсем пур. Ст. Ганьк. † Калас, калас сăмах пур, кăмăлу юлас çĕрсем пур (боюсь как-бы не обидеть?). Регули 186. Выртнă çĕрте волатăп. Ib. 188. Эп чĕннĕ çĕре килчĕ. Ib. 190. Вăл ĕçленĕ çĕртен килчĕ. Ib. 191. Соха тунă çĕртен (соха туса) килтĕм. Ib. 192. Кăнчала арланă çĕрле выртат. Ib. 195. Вăл пол тытнă çĕртен килчĕ. Ib. 252. Эп эс пĕлмен çĕре кайрăм. Я пошел в незнакомое для тебя место. Ib. 253. Пĕлмен çĕрте илтĕм. Я купил в неизвестном для меня месте. Ib. 294. Вăл пире пол çок çĕре (вырăна) исе кайрĕ. Ib. Ку томтир ĕçленĕ çĕрте лайăх. Ib. 57. Пол тытмалли çĕрте (там, где ловят рыбу) кимĕ тăрать. Ал. цв. 6. Çапла чипер аван пынă çĕртенех, сасартăк вăл хăй умĕнче вут çути йăлтăртатнине курах каять. Ib. Пĕр çулхине чут-чут сысна вилсе каяс çĕртен çĕпре шыв ĕçтертĕмĕр те, чĕрĕлнĕччĕ. ЧС. Анне те хуйхăрнă çĕртен кулса ячĕ. И мама, хотя и была печальна, улыбнулась. N. Кам хăйне, хăй нимĕн те мар çĕртенех (не имея никакого основания), такам вырăнне хурать, вăл хăйне хăй улталать. ЧП. Пĕр юрламан çĕртен юрлатăп-çке. Я не пела, а теперь пою. Регули 274. Парас мар çĕртен патăм. Я не хотел давать, но дал. ЧС. Çав лашана эпĕ пит юрататтăм, мĕшĕн тесен вăл мана пур çĕртен те (во всех отношениях) аванччĕ. Чăв. й. пур. Вăсем çиленнĕ çынна та, хăй умĕнче пит аван, унпала йăпăлтатса калаçаççĕ. Нимĕнпе те çитес çук вăсен кăмăлне, хăй çук çĕрте вара (в его отсутствии) çавăн пек çынна çултен илсе çĕре чикеççĕ (всячески поносят) çĕре. N. Çитнĕ çĕрте пĕр, везде, куда нипопадешь. || В качестве послелогов. Регули 189. Вăл киле килнĕ çĕре апат пĕçерес. К его приходу (домой) надо сварить обед (пищу). Ib. 185. Çăвăрнă çĕрте поплет. Говорит во сне. Ib. 168. Вăл сăмах попленĕ çĕре вăл килчĕ. Ib. 668. Вăл хĕвĕл аннă çĕрелле кайрĕ. Он пошёл по направлению к западу Кан. Вĕсем сăмах панă çĕрте эпĕ те пултăм. Кан. Пилĕк тенки тумланнă çĕре каять (идет на одежду). Тăхăр тенки тăраннă çĕре каять (идет на питание). Якейк. Çăрккаç Мишка эпĕр апат çинă çĕре (когда мы обедали) пыч те, атисам куçĕнчех эп ĕнер олахра ачасампа вылляни (баловала, шалила) çинчен каласа пачĕ. Çантах çĕре анса кайăтăмч, анмала полсан. Юрк. Пĕре çапла, ку чей ĕçме ларсан, кăшт хай хуçи ун патне, чей ĕçме ларнă çĕре, пырса кĕрет. N. Каç пулса килнĕ çĕререх (к вечеру) пăртак чартăмăр (кровь). N. Килне таврăнсан, татах хываççĕ, унтан ĕçсе çиеççĕ. Вĕсем киле таврăннă çĕре (ко времени их возвращения) каç пулат. Вара çавăлтенех тепĕр çĕр пуçланса каят. N. Сӳресе пĕтернĕ çĕре каç пула пуçларĕ. К концу бороньбы стало вечереть. || Употребл. в чувашизмах. О сохр. здор. Вĕсем (пчела) мĕнле ĕçленине курсан, юратас мар çĕртен юратмалла вăсене (невольно полюбишь). Ачач 11. Икĕ çулхи хĕр ачине ыталаса, çывăрас килмен çĕртенех çывăрнă пек выртать. Бур. Пĕр юрламас çĕртен юрларăм çак тăвансем кăмăлĕшĕн. N. Урмак-маки ӳкем тенĕ çĕртен тепĕр йывăçран ярса тытрĕ, теть (чуть не упал, но..). Сунт. Ĕç çук çĕртенех ĕç туса çӳреççĕ. ГТТ. Лешĕ вилес çĕртен вырăс çемйине кĕнĕ. Изамб. Т. Ывăлĕ пилĕк-ултă çавăрăннă çĕре старик акса пĕтерчĕ. Б. Яныши. Унта çитсе, вурăн хатĕрлесе, апат çинĕ çĕре тĕттĕм пулчĕ. N. Çак уйăх пĕтнĕ çĕре (к концу этого месяца), вăл тавăрнмĕ-ши? N. Кĕлĕрен тухнă çĕре (к концу службы) аран-аран пырса çитрĕмĕр. Регули 122. Вăл килес çĕре еп килте полăп. К его приходу я буду дома. Бес. чув. 6. Киле таварăннă çĕре (к его возвращению) унăн ашшĕ вилсе кайнă. || Тема, theme. ГТТ. Çырмаллисем пайтах çĕрсем пур та. || Результат, конец. N. Тата эпир хамăр ĕçе çĕрне çитерейместĕпĕр. Четыре пути. Пуринчен ытла ĕçре вăя шеллес пулмасть, пурне те çĕрне çитерес пулать.

çтар

(с’тар), короткая подушка. См. çытар.

таврăнми

не подлежащий возврату. К.-Кушки. † Ах аттеçĕм, аттеçĕм! Тар кăларса ĕçлерĕм, таврăнми лавпа памарăн. Срв. тавăрми.

талкăштар

(-тар), понуд. ф. от талкăш. || Вытолкать. Чуратч. Ц. Утăм. Хĕне-хĕне талкăштарса тулалла кăларса ячĕ. Тип-Сирма. Çакна илтсен, майранăн упăшки хăй майрине тытнă та, чӳркӳрен талкăштарса кăларса янă.

тан

(тан), равный, одинаковый; равно, одинаково, ровно. Çĕнтерчĕ 7. Çу каçа виççĕн тан ĕçлени ахалех сая кайрĕ. N. Çав карапа тунă чух, вăл ытти платниксемпе тан ĕçленĕ. Эльбарус. Кам суха патĕнче пулнисене пĕр тан уйраççĕ. Байгул. † Тавай сикес çӳлелле. Вăрăм çынпа тан (вровень) пулас. Якейк. Санпа тан полас килет. Ib. Эпĕр иккĕн пĕр танах. Мы с тобой одинакового роста. Шишкин. † Икĕ торă лашисем (т. е. пара их) тан чопаççĕ, килхепине тан тытсан (если будешь ровно держать вожжи?). N. † Икĕ хура лаша тан юрта-çке, чĕн тилкепи тăрăх тар юхать; пирĕн çамрăк пуçа нуша килсен, икĕ куçран куç-çулĕ тан юхать. Шишкин. † Тăван, пире мĕн полчĕ-ши — иксăмăр та (= иксĕмĕрĕн те) коç-çол тан йохать? Богдашк. † Хамăр тăвана курсан, икĕ куç-çулĕ тан юхăть. Сала 107°. † Уйрăлатпăр, тăван, уйрăлатпăр, хура куçăмăрсенчен тан юхать. Пазух. Пирĕн кинçĕм Праски пур, шăллăмпа тан ĕçлĕ-ха. N. Эп пыраттăм пахча çуммипе, икĕ кĕмĕл çĕрĕ тан выртать (парочкой, рядышком, на одинаковом отдалении от меня?). Ст. Ганьк. † Вуник купăс тан калать (на один размер). Кан. Эпĕр вăрçăчченхипе танпа пĕрех тырă-пулă акнă (почти столько же, сколько сеяли до войны). N. Эсĕ манпа тан. N. Унта пӳртпе тан пĕр йывăç ларатьчĕ? Бгтр. Вунă пурне вăйĕ тан мар. || Возраст. Сĕт-к. Вăрăм вырăс вут çолать, çави çине сĕвенсе; çак тана çитрĕмĕр, ати çине сĕвенсе.

танаштар

(-тар), равнять, сравнивать. КС. Хурăн тăррине татса çăкапа танаштарчĕç. Якейк. Çак ик çăккăра торттарса танаштарса пăхрăм та, иккĕш те сакăршар кренке (по восьми фунтов). КС. Танаштарса пăххăрĕ. || Вывесить (весы), т. е. Уравнять весы чашек.

тар

(тар), fugere, бежать. Н. Шинкусы. Ачи çăкăра илчĕ те, тара пачĕ. N. Школа çитсен, эпĕ кĕртĕм те, алăк патне тартăм (убежал к двери). Сред. Юм. Çавăн сăмаххипе тартăр (убегли), кона пĕлнĕ полсан эп вырнтан та тапранмастăмччĕ. Ib. Ôн çине пăхсан, хăраса тармалла (т. е. убежишь со страха. Пит илемсĕр çынна çапла калаççĕ, т. е. так говорят про безрбразного человека). Ала 6°. Тарса, тарса пырать те, тарсан-тарсан, çитрĕ, тет, пĕр тимĕрç лаççи патне (добежал до какой-то кузницы). N. Çул çинче пĕр çын килнине куртăм та, вăрмана тарса кĕрсе карăм. Якейк. Тарăçин (тарĕçин) тарĕç. Если хотят, пусть убегают. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ хăранипе киле тара пуçларăм (побежал), вăл хыççăн хăвалать (гонится за мной). БАБ. Эпĕ вăл ачасем тарăхĕнчен (с досады на ребят) ĕнтĕ таçта тарасса çитнĕ (готова убежать невесть куда). N. Таракан ĕнене (корову, которая убегает из стада) уртмах çакса яраççĕ. N. Çул çинчисем киле тара-тара кĕрсе курчĕç. Те, которые были в пути, забегали украдкой к себе домой, повидаться. N. Тарса тухрăмăр, мы бежали (из этого места). || Об озерах, которые, по поверью, могут переходить на другое место. Сорм-Вар. Ĕлĕк онта (на месте болота Тĕрне шор, около дер. Сорм-Вар, Алик. р.) кӳлĕ полнă, тит; халь вăл хамăртан вонă çохрăма тарнă. Çак япала тарнă чох, пĕтĕм ойсене полăсем тăкăнса йолнă, тит. || О воде. Кан. Шыв аяла тарнă (ушла глубоко вниз).

тарт

(-т), понуд. ф. от гл. тар. Эльбарус. Ун чухне пур усалсене ялтан тартмали йĕркесене пурне те тунăччĕ, теççĕ. Тайба-Т. † Çакă ялăн ачисем хĕр вăрлат та, хĕр тартат (воруют невест, а невесты от них убегают). || Упускать (пойманное). Пазух. Тиек йытти тил тытать, и-ю, тил тытсан та, тил тартать. || В перен. см. N. Анчах аслă пуçлăхсем, чиновниксен аллинчи кулаçа тартасшăн пулман (не хотели выпускать из своих рук сладкого куска). Полтава 49. Гетман хура шухăшне хĕр юратни тартас çук. || „Сплавить“ в другое место. Сунт. Пирĕн укçине (деньги-то) кунтан тартас пулат. Орау. Йĕрне шыраканнинчен тартса çӳретеççĕ (жгут спроваживают от одного к другому, чтобы ищущий его не заметил). Тăв. 43. Ыранччен тартмĕç-ха. До завтра еще не сплавят (хлеб). N. Тата килти япаласене пĕрех май тартать Малти-кассалла.

тар

(тар), пот, sudor. КС. Тар кăларса ĕçле. Ib. Тар тухиччен ĕçрĕм. (Пил до того, что у меня на лбу выступил пот). N. Тар тухиччен ĕçле. Работай до пота. N. † Тар кăларса ĕçлерĕм. Я работала до пота. Ала 93. Ачанăн кăшт анчах чунĕ тухса кайман, пĕтĕмпе тарĕ тухса килнĕ (его ударило в пот от побоев). Шурăм-п. Çывăрнă чухне пурин те тар тухнă (все вспотели). Яндобы. Тавай хĕвел ăшшине кайса тăрар, тет: хăшин хӳри вĕçне тар тохĕ (у которого вспотеет кончик хвоста)? К.-Кушки. † Кĕмĕлех те çĕрĕсем пысăк пулмаст, унăн куçĕсене тар пусмаст. СТИК. Çула, шăрăхра, пуçа ниăçта чикме çук пулат, чыст тар пусат (прошибает пот). Çутт. 20. Питеенчен тар юхтарса, аннепе иксĕмĕр выратпăр. Утăм. Ĕçлет пур тарçă тарăхса, пуян пами, тесе, тар хакшĕн (за пот, т. в. за труд). Ерк. 88. Тара халăхĕ çулать çара тар (все в поту). N. Хамăр тăрăх (по нас) вĕрене шывĕ пек (как кленовый сок) тар юхать. Г. А. Отрыв. Çула тухман тар хĕлле тухать, теççĕ. (Послов.). || Плата за работу, за труд. Чăв. й. пур. З. Пырăп пырасса, вĕрсе парăп, ну, тарна ан хĕрхен, тет. Унтан вара хак хурать? çур тенкĕ укçа, çур штав эрех пултăр, тет. Унтан, чĕрĕлсен, вара виçĕ пăт çăнăх, пĕр пăт кĕрпе пултăр, тет (вĕрӳçĕ). СПВВ. МС. Тарне хăй илесшĕн, хăй илес пулсан ӳркенет. N. Унтан кайса килнĕ тарне сана тӳлери? Заплатил ли он тебе за поездку туда (или за то: что ты сходил туда)? N. Тарçă тарне тытса юлни — юн тăкни. Чăвашсем 11. Вăсем (т. е. йомзи) вилес çынтан татар илеççĕ; вăтанмаççĕ те, çылăхран та хăрамаççĕ. Пĕрин çинчен эп хам пĕлетĕп, юмăç пăхса мĕн чухлĕ тар илнине. N. Çавна вĕсем нимĕнсĕр ахалех (в рукоп. нимĕн тарсăрах) туса тăмалла. СПВВ. НН. Тар — юмăçа пăхнăшăн паракан çăнăх, кĕрпе (çăнăх). || Яжутк. † Ай, сăка еркĕнĕ, пире çĕрĕ парса ямар. Тухĕç халĕ утсампа, çĕрĕ тарĕ кăларăпăр. (Свад. п.).

хора тар

(т̚ар), крупный пот. N. Хора тар тохиччен.

тар курăкĕ

назв. раст., василек. Рак. Тар курăкĕ тар чирĕнчен аван; вĕретсе ĕçеççĕ. Рак., Кайсар. № 86. Тар курăкĕ. Тар чирĕпе çын аташса выртсан, çынна çак курăка парсан, çын аташма чарăнат; вĕретсе час-часах ĕçтерсен, чирĕнчен сывалат. Череп., Пухтел. Тар курăкĕ, василисник. Хурамал. Тар курăкĕ, thalictrum, василисник; тар чирĕпе выртнă чух çавна вĕретсе ĕçеççĕ.

тар пĕрчи

капля пота. Кан. Мăйăр пек (с орех) тар пĕрчисем. Утăм. Çамки çинчен куç çинелле тар пĕрчисем юхаççĕ.

тар чирĕ

тар чир, горячка (тиф). Альш. Тар чирĕпе суйланат (бредит).

тар шуйă

(тар шуjы̆), пот (на окнах). Сятра: оккошка тар шуjы̆ jоҕат.

тар-шур

пот вообще. Ск. и пред. чув. 14. Вăрман пуçне пĕшкĕртсе, сивĕ сывлăш кăларать, ут(ă) çулакан çынсене тартан-шуртан хăтарать. Бр. п. водку 5. Тар-шур куран тарçă пек. Ерк. 90. Ĕçлесе ĕçчен эпир пултăмăр, пĕчĕкрен тар-шурпа эпир палашрăмăр.

тар

порох. СПВВ. Тар — пăшал пемелли. Сред. Юм. Тарпа уттарса янă. Взворвали порохом. Изамб. Т. Кăмăрăкĕ (еĕ) тар тунă çĕре каят (идет на изготовление пороха). Орау. Симкки хĕрĕ хырăмне ӳкересшĕн тар çинă, тит. Ib. Сив чиртен тар çияс пулать, тар çисан иртет. N. Тар савăчĕ. Альш. Тарпа салатса сирпĕт (взорвать порохом). Ib. Тар лартса сирпĕтес.

тар урапи

обоз с боевыми припасами? ЧП. Чистайпа Хусан, ай, хушшинче тар ураписем вылянать.

Тар йывăççи

назв. дерева, осокорь. Шибач. (У др. тирек). || Тополь. Эпир çур. çĕршыв 13. Карта хĕррипе пахчара хĕрлĕ хăва, çăкасем, çӳçесем, хурамасем, тар йывăççисем (тополь), каврăçсем (ясень) ӳсеççĕ.

тар-йӳç

осокорь. Разг. С. Мих. 27., В. Олг. Хорачка. Тар-йӳç, Атăл хĕрипе нумай вăл.

тар пичĕки

тар пички, бочка с порохом. См. пăшал.

тара

наем, аренда. (Собств. дат. п. от тар; употребляется в значениях прямой формы). Кан. Ăçтан илсе пĕтерен вăл Кĕркурирен укçа, унăн яланах тара çинче. || Наемный. Ерк. 7. Урхан тара халăхсем уйри ĕçе пухнă чух, шаккăлсене шакканă.

тарашши

притворяющийся убегающим. См. тар. Эльбарус. Нăртак-пăртак тăрсассăн, пирĕн пчик стрелок пыратьчĕ те, хăвалама пуçлатьчĕ; эпир хăрашши туса, питĕ хытă кăçкăрса, тарашши (в др. гов. таранçи) тăваттăмăр.

Тарье

(тарjэ), хр. имя женщ., Дарья. СТИК., Сред. Юм. Н. Седяк. Тарье тарать, амăшĕ хăвалать. (Насмешка над именем). Альш. Тарье, тар! Çемен, ху! || Яз. имя женщ. Рысайк.

Тарче

(тарζ’э), хр. имя женщ., Дарья. По строению срв. мăрье и мĕрче, Марье и Марче. Турх. П.-Пинер. Тарчепе Марче хире хирĕç тăрса ташлаççĕ. (Маччапа урай хăми).

тархасла

(тарhасла, Пшкрт: тарҕасла), упрашивать, умолять. Якейк. Çав кĕт окçашăнах ăна тархаслама польмĕ те-хе. Ну, уж из-за такой ничтожной суммы не придется его упрашивать. Орау. Тархасланă çеммĕн вăл пушшех кутăнланать. Чем больше его упрашивают, тем больше он кочевряжится (ломается). Paas. Тархасласа ыйтрăм та, памаççĕ. Баран. 180. Пуçланă ĕçе пăрахас ан пул, тесе, хыттăн витерсе тархасланă.

Таруна

(тар’уна), имя женщ. Шумш. † Олттăн, олттăн, олтă йăвăç. Кĕлетки чалăш. Чалăш çĕр (scr. сĕр) çинче воник сомах терĕм те: Таруна! МарунаI Эс те чипер, эп те чипер, чăн чипер(ри) кăшарт тох! (Хороводн. п. неопред. смысла).

Тарохха

(тар’охха), то же, что Таруна. Якейк. Тарохха, Марохха, Тарохха мана сорăх пач, сорăхне вакка ятăм та, вакки мана полă пач; поллине хорана ятăм та, хоран мана çу пач; çуне çорта ятăм та, çут-çанталăк çутăлчĕ. Çара котлă марисам кайла кайса колаççĕ; Уççи (Осип) арĕм уçасси, Ерми (Ермей) арĕм ересси, симĕс корăк шăтасси уççи лаши çиясси.

тата

(тада), еще, кроме того. Регули 1527. Манăн конта пилĕк ĕне, вăлсамсăр поçне тата тепре атти панче. Ib. 1473. Эпĕ, атти, Онтри, он пичĕш, тата ман йăмăк пырса (эп пырса, атти пырса). Ib. 1488. Вăл пире ĕçтерчĕ те, çитарчĕ те, тата окçа пачĕ те: çавăншăн она ыр сăмах калас мар-и?. Ib. 1476. Атти ман ватă, тата хоравсахрах. N. Мĕн тата кунта çаплах ларас, терĕ, атьăр çанти вар хушшине, унта çырла нумай. Вишн. 66. Тата пĕчĕкçĕ ачасем, упаленекен е утакан пулсан, кăмака тăмĕ, тата кăмрăк пит çиеççĕ. Ib. 69. Тата хăш-хăш шыва усал пулса ĕçмелле те мар пулать. Ib. 60. Тата çавăн пекех çырмасенче, пĕвесенче пулă ярса ĕрчетес пулать. Ib. 73. Тата хăш-хăш çĕртре хĕрӳ кунсенче яланах вĕт кайăк-кĕшĕк (ӳпре) çӳрет. Çавăн пек çĕрте шыв çулĕ пур тесе, шанса алтма та юрать. К.-Кушки. Тата Вăрнар çук-ши? Нет ли еще (других) Вурнар? (или: м. б. есть еще другие Вурнары). Çутт. 56. Çапла, çаплах çав. Ахалех пуян Ваççана тата мăнтăрлататпăр, терĕç. Орау. Çĕрĕпе тем чул вутă çунтарсан та, кашни каç çавăнтах выртсан та, вутă татах пурччĕ (хватало, не изсякали). || Вдобавок. Орау. Ишекре хваттер лайăхчĕ, шалу сахал пулсан та, кунта тата кăçаллăха хваттер çук. N. Çынна вĕлернĕ те, теççĕ, тата ыйтать: мĕншĕн çыхатăр? тет, теççĕ. Алекс. Невск. Тутарсем çĕмĕрсе тăкни çитмен, татах урăх тăшмансем: шведсем, нимĕчсем, литовцăсем, халăх вăйсăрне кура, вĕсене хирĕç тăра пуçланă. Чхĕйп. Тата тепĕр ик туй арĕм пек пулнă. Ала 98. Илья пролокĕ чӳркӳре йопа çинче çорта лартма ытах кансĕр, çорти ӳкет тата. || Еще (энкл.). Указывает на обстоятельство, которое также надо иметь в виду. П. И. Орл. Тулĕк вăл виçĕ сăмах анчах çырать тата, çырнă чухне нуммайрах çыртăр вара. N. Эс тата ма салтса илтĕн-ке? А ты зачем еще сняла с нее (монисто)? Регули 1502. Парать-и тата? Эпĕр итмесĕрех илĕпĕр. О земл. Малашне мĕнле май пулăшать тата. Регули 1424. Вăл халь те килиман. Вăл тата халь те (халь те тата) килмен. Шурăм-п. Вĕсем, вырăсла сăмах тесе, çак кирлĕ сăмаха халăхран туртса илесшĕн. Ку аванах та мар-çке тата, ку халăх чĕлхине чухăнлатни пулать-çке. || Выраж. противоположение, когда к предшествовавшему присоединяется нечто последующее, его отрицающее. Орау. Эп ку пир-тăлласене çума парас, терĕм те, памарăм тата (а потом не отдал). Ib. Эпĕ ăна питĕ хытă çиленсе çитрĕм те, татах каçартăм. N. Ку килте, лешĕ таçта тата (а тот, не знаю где). || В возражениях. Альш. Карчăкĕ каланă: мĕшĕн çимерĕн тетĕп, тенĕ. Старикĕ каланă: çирĕм вĕт тата! Тет. (Смысл такой: ведь я поел, чего же тебе еще надо?). Баран. 79. Çула пурăнма аван-и тата? терĕм. || При сравнениях усиливает перевес качества, как русск. еще более. ЧП. Син-пылтан тăван тата тутлă (еще слаще). Юрк. Улпут картишĕнчи çынсем тата та питрех (еще более) пăсăлнине (испорчены) курсан, ку, Карачăмĕ, унта слушит тума пăрахса, хăне хулана леçтерет. В. С. Разум. КЧП. Сухан пит йӳçĕ, пăрăç тата йӳçĕрех. Регули 1422. Вăл манран тата номай ăста. N. Манăн тата лайăх кĕнеке пур. У меня есть книга еще лучше. Срв. Манăн тата тепĕр лайăх кĕнеке пур. У меня есть еще хорошая книга. ЧС. Аслати тата хытрах авăта пуçларĕ, пирĕн чӳречесем чĕтресе анчах тăраççĕ. ЧС. Акă эпĕ тата питĕ хăра пуçларăм. Я испугалась пуще прежнего. Ала 31. Эпĕ юмах тата нумай пĕлетĕп (т. е. кроме этих). С. Тим. † Пуçа ухса ташлама кĕмĕл-тенкĕ кирлĕччĕ; халь те кĕмĕл кĕмĕлне, тата кĕмĕл кирлĕччĕ (как будто еще серебрянее; срв. пинтен пин). Кан. Малашне татах та нумайтарах (еще больше) чăваш ĕçхалăхĕ Шупашкар пульнитсине эмелленме килессе шансах тăратпăр. Цив. Ку тата пит вăрăм, кулмаллисем пит нумай. Эта сказка еще далеко не вся (много длиннее того, что я рассказал). Шурăм-п. Ачасем тата нумай юрă юрларĕç. Менча Ч. Ку юмах тата вăрăм та (длиннее, чем здесь приведено), эпĕ ăна пĕтĕмпех йĕркерен пĕлейместĕп. Ала 70. † Çӳлĕ-ах та тӳ çикче виçĕ хурăн, çил силлемесĕрех силленет; çил силлесен, тата, ай, силленет. Дик. леб. 31. Патша арăмĕ, çиленсе, ăна татах курайми пулнă. || Выражает иронию. Орау. Çылăх вĕт! — Çылăх тата! (вот еще! с особ. иронической интонацией). Ib. Юрамĕ тата! Вот еще не годится. || Все-таки, опять-таки. Яргейк. † Макăра-макăра сат хураларăм, тата атине юрама пулмарĕ. ЧС. Акă манан пурак та тулчĕ ĕнтĕ, çырла татах (все еще) нумай. || Опять. N. Халь анчах тохса карĕ, тата килчĕ. N. Карĕ вăл татах хулана (опять ушел). Юрк. Лармастăп, тет ку татах. Он опять-таки говорит: „Я не сяду“. СПВВ. БМ. Тата, тăта, еще, опять. || При уступлениях. КС. Ĕçмесен пыратьчĕ тата, хăй пит ĕçет. Как бы он не пьявствовал, так было бы туда-сюда, а (ведь) он больно льёт. N. Хăш (хăть?) эсĕ вырăнтах пурăнсан тата аптăрамăпăрччĕ. N. Хăвăр укçăра пĕтерсен татаччĕ. Анчах эсир харам укçана, эпир тар юхтарса тунă укçана пĕтеретĕр. N. Вăл ахаль иртĕнет пулсан татаччĕ. Орау. Патакки тата, пуши çав, пуши çунтарать. Палка-то еще что, а вот кнут-то, кнут-то больно обижает! (Говорила чувашка о побоях, которые она терпела от мужа). N. Хăй кайни татахчĕ (ладно-бы), ачана вĕлермĕçин юрĕччĕ. || Ну, что же, что... См. Оп. иссл. чув. синт. II. N. Вĕлерсессĕн (лошадь), упăшкине ак çапла элеклесе каланă: санăн аку лашана чиксе вĕлерчĕ. Упăшки уна каланă: вĕлерин, тата мĕн тăвас, тенĕ. || Употр. во многих чувашизмах. Орау. Уярпа (от засухи) пушăт ӳкми пулать (лыки не снимаются) пуль? — Вăл тата мĕлле май апла халь (это еще что, а вот...), ак çĕртме анисем хытса каяççĕ-ха! Красная Горка. Автанĕ тата (а тут еще петух) кĕлет çине хăпарса кайнă та, тек-текех кăшкăрса, улпут пек тăрать. КАЯ. Анне алăк тăрса уçсан, хай килемей: фу! эпĕ килсенех усал сывлăш тухса тарчĕ, терĕ. Эпир аккапа: халĕ пирĕн патра усал (нечистый) çук, тесе, хĕпĕртенĕ-кайнă тата. Чертаг. Сыв пул (Прощай)! — Сыв пул тата! (ответ). К.-Кушки. † Эс савнине эп савсассăн, тата савма юраттăр (т. е. тогда для тебя возлюбленная будет еще дороже, ценнее). N. Эпĕ килте полсан татаччĕ.

тен

подр. сл. Утăм. Татах тен-тен-тен! Тăр-тăр-тар! Пĕтрĕ пуç! Шăлтăрт-шалтăрт!

тилпеке

(т’ил’бэг’э), вожжи. Беляева и др. Хурамал. † Урхамахсем килет уткăнса, пурçăн тилпекине туртăнса. N. Атăл урлă йĕс тилпеке ытĕ (= ывăтĕ. Пăр çурăлни). Ст. Шаймурз. † Чĕн тилпеки тăрăх тар юхат (у лошадей).

тилхепе

вожжи. Б. Крышки, Сред. Юм., СПВВ., ЩС. ЧП. Чăн (вар. чĕн) тилхепе тăрăх тар юхать. БАБ. Кумми кĕленче, тилхепи пурçăн, чĕлпĕр ука, пĕкки мерчен, кустăрми ахах. Кожар. Çур çитсессĕн, пĕрне лартрĕç те çыхса, тилхепине тыттарчĕç те аллинчен, лашине хĕртсе кăларса ячĕç. Кан. Тилхепене Ванюш тытса пырасшăн. Кучером хочет быть Ваня. || В перен. см. Изамб. Т. Унтан вара тилхепе хураççĕ (взвазживают).

тимпĕл-тимпĕл

(_ти_мбэ̆л’), подр. звуку струн скрипки или гуслей. Н. Уз. || Подр. пятнам выступающего пота. Трхбл. † Аслă çулпа килет кăвак çăрха, тимпĕлех те тимпĕл тар юхат. Богдашк. † Икĕ хура лаша тан юртать, тимпĕл-тимпĕл тар юхать. || Подр. пятнам на теле. Сред. Юм. Тимпĕл-тимпĕл кăвакарса кайнă (местами посинело). Ib. Тимпĕл-тимпĕл тимрел тôхса тôлнă ман пит-çăмартине. У меня на лице появились лишаи. См. МКП 147.

тирек

(_ти_рэ_к), осокорь (назв, дерева). Баран. 91. Тирексем, юманçем, çăкасем... ӳссе лараççĕ. ЩС. Тирек, осокорь. || Тополь. Череп., Н. Седяк. N. Урмак-Маки купа ăшĕнчен епле те пулса тухат та, аякка кайса: мĕн пулĕ, тесе, пĕр çӳлĕ тирек çине улăхса ларат. СПВВ. ПВ. Тирек или тар-йывăççи, тополь. Тим. † Çул хĕрринчи тирексем туратланса лараççĕ. Хурамал. † Çӳлĕ тусем çинче тирек çук. Альш. † Шурă Атăл хĕрринче шурă тирек: суйла-суйла касмашкăи хушаççĕ. Макс. Чăв. К. I, 71. Алăк умĕнче тирек пур, утсем кăкарма турат пур. Тайба-Т. † Атăл урлă каçма перевус çук (у курм. чув.— каçă çок); каçсан (когда переедешь), ниçта ларма тирек çук.

тӳрĕ

(тӳрэ̆), прямой. ТХКА 59. Тата сирĕн тăрăхри ялсем тӳрĕ пушăтсене касса пĕтереççĕ. Апла çăка ӳсеймест, пӳртлĕх, кĕлетлĕх пĕренесем пулмаççĕ. || Честный, правдивый. N. † Тӳрĕ хĕре каччă сават. N. Анчах тӳрĕ, ăслă çынна, халăхшăн тăрăшакан çынсене суйлас пулать. N. † Тӳрĕ çын тӳрере: тӳрĕ пулса пулмарĕ, тӳрене кĕрсе пулмарĕ. Эпĕ тӳрĕ çинчен мана ылхансан та çитмĕ-ха. || Правый. || Прямо. Ст. Чек. Изамб. Т. Хĕрлĕ çырсене Елчĕке ярмаккана кайма çĕнĕ Ейпеçрен тӳрĕ. N. † Çӳл-ту çинчен çул анать, хапхийĕ тӳрĕ уçăлать. || Спокойно. В. С. Разум. КЧП. Вăл (аптраса) сценă çинче кулчĕ те, тӳрĕ тăмарĕ. || Мирно, дружно, согласно. Н. Байгул. Вĕсем арăмĕпе пит тӳрĕ пурăнайман. N. Ятне каламасан, тӳрĕ пурăнаймасть, теççĕ. Истор. Ашшĕ вилсен, вĕсем нумай тӳрĕ пурăнайман, час вăрçса пĕрне пĕри вĕлере пуçланă. N. Пирĕнпе тӳрĕ тарăр! Янш.-Норв. † Икĕ касă хĕрĕ тӳрĕ пулсан, выляма лайăх, теççĕ. Сенг. Эпир унпа пит тӳрĕ пурăнаттăмăр. Юрк. † Арлă-арăм тӳрĕ пурăнсан, ĕмĕр иртни сисĕнмес. || Состоящий в любовных отношениях. N. † Ман тӳррине илекен хĕне кайтăр хĕрĕх çул. N. † Каяйрасчĕ çав вăя, пирĕн тӳри çук унта. Шурăм-п. Çĕнĕрен тӳрри пур, теççĕ, çĕнĕрен тӳрри пур, теççĕ. N. † Ай-хай ача ĕлĕкхи тӳрри (ятне) пур, хапхи умне тăрса юлчĕ. (Свад. п.). Шемшер. † Шор шарăх порччĕ ман, çӳçи çокран çыхмарăм; ялта тӳрри порччĕ ман, мăн çын пĕлесрен порăнмарăм. Ib. † Ялта тӳрри порччĕ ман, кориман тăшман сивĕтрĕ. Никит. Марье тӳрри, друг, любовник Марии. N. † Сар ача çăмма ларсассăн: унпа тӳрĕ, ан тийĕр. N. † Эпир савнă туспа тӳрĕччĕ, тăшман пычĕ-сивĕтрĕ. N. Укçинепе тӳрĕ ача тӳртĕн тăрса макрать, тет. || Честно. Собр. Тӳрĕ пурăннине ним те çитмĕ, теççĕ. (Послов.). || Откроенно, прямодушно. Янш.-Норв. Упта вара лешĕ тӳрех калать, суеçтерме юрамасть. Собр. Тӳрĕ калан тăванне юраман, тет. (Послов.). || Без дела. В. С. Разум. КЧП. Тӳрĕ çӳреме анчах-ĕçке, ĕçлеме пĕре те пултараймасть. || Прямизна. Шурăм-п. Хĕвел тӳрре карĕ. || Правда, истина, прямота. N. Усал çынсем ăна тӳрре вĕрентнĕшĕн кӳраймасăр вĕлерттернĕ. N. Эпĕ сана тӳррине каласа парам. N. Кĕвĕсем. Калăрсамăр, тăвансем, чăн тӳрриие: сирĕн чунăр кама та пит савать? N. † Çын хурласан та, эс ан хурлан, пĕр тусăм хăй курĕ тӳррине. || Цель. N. Тӳрĕ кӳреймерĕ. Не попал в цель. || Назв. злого духа. Т. VI. Ехвер Иванин, Утан çитăрăн тур хаяр тӳрри... Сехтийĕн тӳрри... Михеле хурт лартнă çĕрти тӳрĕ. См. йĕрĕх. Ст. Чек. Ăш чирĕ тӳрĕрен. Микушк. Тӳрĕ, дух; чирлĕ çынна çав тӳрĕ лекмен-и? Тяберд. Тӳрĕ — усал. Т. VI. Учук тунă çĕрти тӳрри. См. кĕл-илен. Ст. Чек. Кĕсен-çăпанпа асаплан(тар)акан тӳрре. || Исцеление? Панклеи. Кăрмăша тӳрре каятăп. Опан котне колта-полта тунă (говорит медведь, у которого лисица исцарапала зад. Сказка № 9).

тăк

(ты̆к), лить, выливать, проливать. Янтик. Тăкайрас ăна ушкĕнпех (вылить и больше ничего), хуçа ан та пĕлтĕр унта мĕн пулнине. СТИК. Вăт ĕнтĕ тăкат. Вот уж льет (о сильном дожде). Орау. Эй тăкать-çке çăмăрне. ПТТ. Çав çын тем тĕрлĕ килсе тăкса антарас çумăра та сирсе ярат, теççĕ. (Петĕркке шăтăкĕ). N. Тăранса, тумланса пурăнас тесен, малтан тар тăкса ĕçлемелле, || Сыпать, просыпать, рассыпать. N. Ыраша çил тăкрĕ. || Ронять. Пазух. Мăкăнь çеçке тăксассăн, каять пахча илемĕ. ЧП. Мăкăнь çеçкисене çил тăкать (обивает). СТИК. Çĕмĕрт чечекне тăкрĕ (отцвела). || Стрелять. Демидов. Унтан кăсем тата тăка пуçларĕç, тет, кăсем çине стреласем. || Тратить, расходовать, издерживать. N. Мана сарă ерчĕ те, çампа пĕр маях укçа тăкатăп. Хĕн-хур. Вăл чирлесе выртнă вăхăтра лекĕрпе лекартсăшăн мĕн чухлĕ укçа тăкрăмăр эпир. Чăв. й. пур. 12. Куншăн, нимĕнсĕр укçа тăкса çӳренĕшĕн, ашшĕ татах вăрçмалла пулчĕ вĕт ĕнтĕ. || Вывозить, валить. N. Эсир пăха ăçта тăкас тетĕр? || N. Çĕр çурăлчĕ, йĕп тухрĕ, сан тĕлĕнтен кун пĕтрĕ; шуралса шурăм-пуç килнĕ чух арăмăнтан уйăрăлтăн (хĕрелсе хĕвел тухнă чух хĕр-тантăшсенчен уйрăлтăн); тăр-кăнтăрла çитнĕ чух йăхран-тĕпрен уйăрăлтăн. (Юрлаççĕ тăкма тухнă чух, ăсатнă чух юрлаççĕ). || Иметь урон. N. Халăх тăк, иметь потери людьми. || В качестве вспомог. гл. N. Эпĕ илнĕ пĕренене касса тăкса пĕтернĕ. N. Темĕн чухлĕ тупă кăларса тăкнă (наставили?). N. Каласа тăк. Кан. Подпискă адрĕсĕсене чĕрсе тăкнă. Ib. Юлашкинчен уçăп кăмакине пĕрер кирпĕчĕн ывăтса тăкрĕ. N. Çийĕнчен тумтирĕсене çуркаласа тăкса... Шибач. Вăл хота çĕтсе тăкрĕ хоçи арăмĕ (изорвала и бросила). Хăр. Паль. 14. Кăна вăл лайăх çеç ятласа тăкрĕ. Ырласа тăкни мĕне? — Кирлĕ мар. Ib. 14. Тăван сассене хурласа тăкрĕ. Итлемесен пурсăра та касса тăкăпăр, тенĕ. Собр. † Пус кутĕнчи кăвак пăр; касса тăкман пулсассăн, ĕмĕр иртĕ, терĕç пуль. Курм. Ан кала-ха, ак эпĕ сана халех хĕнесе тăкăп. Чебокс. Тарçи пĕтĕм сурăха пусса тăкрĕ, тет. Качал. Çав карчăк хĕçпе касса пăрахрĕ, тит, Йăвана та, кайса тăкрĕ шыв хĕрне. Альш. † Ютсем йышлăн, эп пĕччен: калĕçĕ те тăкĕçĕ; калас сăмахăма калаймăп.

тăр-тар

подр. неодинаковому дрожанию. Етрух. Тăр-тар чĕтресе ура çинче аран тăратпăр. || Подр. глупому глядению. Ст. Чек. Тăр-тар пăхать, глупо высматривает. СТИК. Пит тăр-тар = пит ухмах. Ib. Тăр-тар пăхса çӳрет.

хама хам

(я) сам себя. Регули 874. Эпĕ хама хам тыттарам. N. Эпĕ халĕ чылай ватăлса карăм, ватă сăн çапрĕ, хама хам пичиран ватă пак туйăнатăп. Изамб. Т. Халĕ хама хам çӳретĕп. Пăртак ĕçлесен, йăлт çӳрейми пулатăп, тет. N. Эпĕ хама хам шухăшлап: кунтах юлап пулĕ, тесе. ТХКА 6. Хама хам ĕнтĕ сĕм-суккăр пулса лартăм. А.-п. й. 46. Тар чирĕ калаçтармасть-и! Хампа хам сӳпĕлтетеп-çке,— тет тилĕ. Да так, опять от горячки, сама с собой разговариваю,— отвечает лиса.

харам

бесполезный, напрасный. N. Ватă çын халавĕ харам çĕрте выртман, теççĕ. (Послов.). || Бесполезно, напрасно, зря. О сохр. здор. 52. Апла лайăх тăрантармасăр усрасан, вĕсем сĕт памаççĕ те, вĕсене усрани те харамах пулать. СПВВ. Харам пулчĕ. Шурăм-п. Манăн малтан апат çитерĕ кукаçей тенĕ шухăш харамах пулнă мĕн. N. Вĕсем вĕрентни харамах пулнă. Чăв. й. пур. 31. Сире тăрантарни те харам, сирĕншĕн çăкăр ахаль сая каят, тенĕ. Тюрл. Харам татса сая янă ку корăксене. Ib. Харам сана тăрантатăп. СПВВ. АС. Харам, харамса = ахаль кайрĕ. ТХКА. Тăкак пулмасть, асап сахал, пилĕк-çурăм аманмасть, вăхăт харам иртмест. || Легко достающийся. N. Анчах эсир харам укçана, эпир тар юхтарса тупнă укçана пĕтеретĕр. || Легкий, легко переносимый. Чăвашсем. Çисе тăрансан вара: хуйхăр харам пултăр, тесе тухса каяççĕ вара (после похорон). N. Йăвăр хуйху харам пултăр. || Дармоед. N. Сана, харама, çитеретĕп. Альш. Начар ача çăкăрăн харамĕ. || Вместительный. СТИК. Мĕн харам та... ăçтан парса çитерен! Такую махину разве накормишь. Ib. Çав харама тултарма пĕр капан кайĕ-ха (о большом животе). || Добыча. N. Пăхăрăçă шелех мар, анчах шăрçа ярăмĕ парне кӳрес тенĕ чух пулчĕ вăрă харамĕ. || Ст. Чек. Харам сиксе тухнă. У него появилась шишка (у мироеда).

хупă

хопă, закрытый. N. Алăкĕ хупă. Кан. Икĕ прикашчĕк пулин те лапка çаплах нумай вăхăт хупă тăрать. N. Ун чух хулари макаçинсем те хупă тăратчĕç. || Крышка, покрышка. Торх. Çӳлти хуппи, аялти хуппи, две закрышки у должеи. || Скорлупа. Ау 200°. Уç-уç ачам, уç ачам, кăкăрăм тулли сĕт кӳтĕм, мăйăр хуппи çу кӳтĕм, икел хуппи пыл кӳтĕм. || Покров. Вĕлле хурчĕ. Ăвăса вăсем пыл пек чечекрен-мĕнрен пуçтармаççĕ, вăл хăйсен ӳчĕ хуппи хушшинчен этемĕн тар тухнă пек тухать. || Нижняя должея (у улья). Мыслец. || Кора. N. Хупă = хуяр. || Береста. НР. † Хорăн хоппинчен кĕпер хыврăм. Берестой я мост вымостил. || Лубок. Микушк. † Лăпсăр-лапсăр хупă лаç, ял илемне вăл ярат. (Хупă лаç, лубяная лачуга).

хура

хора, черный. См. йĕпкĕн-хура, хуп. N. Мамăк тушек сарса, чаршав карса, кăчăк туртса юлчĕ хура куç. N. Хура куçлă хĕр, черноглазая девица. КВИ. Хура куçлă хĕр инçе, хăйĕн хитре пӳртĕнче. Черноокая далеко в пышном тереме своем. N. Хура çилхеллĕ лаша, черногривый конь. ГФФ. † Пирĕн поç çинче хора калпак. У нас на голове черная шапка. Якейк. † Пуçăм толли хора калпак, пуçа тăхăнса çӳремесĕр хора халăхран уйăрлтăм. ГФФ. † Татьян сăхмань хора сăхман, Иван тĕлне çитсессĕн арки вăр-вăр туса пырать, Иван тохтăр, тет, корнать. Полы Татьянина черного кафтана, как дойдет она (Татьяна) до Иванова дома, начинают раздуваться, как бы говорят: выходи, Иван! ГФФ. † Хора тăлăппе мохтанать. Хвастается (своим) тулупом черной дубки. ГФФ. † Пирĕн алăра хора алстой ( = алсатуль). У нас на руках черные голицы. ГФФ. † Пирĕн орара хора кĕççат. У нас на ногах черные валенки. Сет-к. † Хора çăккăр çийиччен шор колачах çиер-хе. Шишкин. † Эсир ăма пит хора? — Хора çăкăр çинĕрен. Сĕт-к. † Авоç килет ман тантăш кăвак лашине выльятса, хора çонине янтратса. Т. Григорьева. Хура ĕне сĕчĕ тутла, теççĕ. А.-п. й. 70. Тухать, тет, пуян арамĕ хура ĕнине сумашкăн. N. Хура халăхпа, хĕрĕ-хĕрарăмĕпе, ачи-пăчипе, çак хура вăкăрпа асăнатпăр, тав тăватпăр сана, учук турри. А.-п. й. 5. Ĕлĕк пĕр карчăкпа старикĕн пĕр пысăк хура кушак пулнă. Оп. ис. ч. II. † Хура сăсар йĕрне йĕрлес мар, атте-анне ятне ярас мар. Не надо (мне) искать по следу черную куницу, не надо (мне) позорить имени отца-матери ГФФ. † Хора йос çи тирĕнчен те ялккас калпак çĕлетрĕм. Из шкурки черного горностая сшила шапочку. N. Саманисем йывăр, чунăм айван, авкаланап хура пăлан пек, тесе юрлатчĕç авал. Оп. ис. ч. II. † Хура чĕкеç ларнă çирĕк çине, ик çунатне янă ирĕке: юратнă тăванăм килнĕ чухне, ярам-и кăмăлăма ирĕке? Опустилася на ольху ласточка черненька, распустила свои оба крылышка вольненько; как приехал мой родимый, развернуться что ли? Дать свободу ретивому, дать сердечку воли? В. С. Разум. КЧП. † Хура-хура кушакăн çăнĕ ( = çăмĕ) йăл-йăл курнатĕ. Чаду-к. Çав вăхăтра Иван хура туя илнĕ те çĕлен патшине çапнă. Бигильд. † Хусан варринче хура юпа, мĕн ырлăхпе (для какой пользы) лартнă-ши? Бюрг. † Çамкасене çырнă хура çыру, сĕтпе çуса ярсах пулмасть-çке. Ск. и пред. чув. 73. Кĕтӳ хыççăн урампа хура тусан хăпарать. N. Мăн çол çинчи хора тосанне хора-тор лаши хоскатрĕ. Орау. Пĕтĕм яла хура пĕлĕт хупласа илчĕ. Ск. и пред. чув. 69. Икĕ куçĕ хуп-хура, икĕ хура шăрçа пек. И. Тукт. † Хура шăрçа хушшине те йĕпкĕн мерчен ан тирĕр. НР. † Пахчи, пахчи, çĕмĕрт пахчи, çĕмĕрт çисе ӳсрĕмĕр, эх, ӳсрĕмĕр,— çампа хура пултăмăр. Сады, сады, черемуховые сады! Питаясь черемухой выросли мы, потому, видно, черными мы стали. Регули 716. Çав хорараххи çирĕпрех. Альш. † Хура Атăл урлă каçмарăм, Шурă тинĕс шывне ĕçмерĕм.|| Темный. ГФФ. † Хора та вăрман варĕнче çутă та кулли пор, теççĕ. Среди темного леса, говорят, есть светлое озеро || Вороной. См. йĕпкĕн-хура, хуп. ГФФ. † Йăван лаши хора лаша... Ивана вороная лошадь... НР. † Хура лаша çилхине йĕс турапа турарăм. Вороного коня гриву медным гребнем расчесала я. ГФФ. † Веçа килет пирĕн йысна хора лашине сиктерсе. Вот едет наш зятек. Его вороная лошадь весется вскачь. А.-п. й. 71. Кӳмине виç пар маттур хура ут кӳлнĕ, тет. Пазух. † Хура кăна лаша, катра çилке, килĕшет хура çул çийĕнче. Юрк. Хура лаша вăрлакан шĕшкĕ айĕнче тăракан, пуйăн хĕрне вăрлакан пĕр пус укçасăр хăтăлакан. Кума-к. Тухсассăн (вылезши оттуда), хура лаша çуни çине вотă нумай тиерĕм, тет || Нечто черное, чернота. Артюшк. Ача калат: ав лере пĕр хура курăнат (что-то черное виднеется). Собр. Ирхине тăтăм та тула тухрăм, тулта хура-хура курăнать, хура мар-çке, хуралтă. || Çиç. çиçрĕ кĕм. 75. Вăхăт та ĕнтĕ хура кĕре сулăнчĕ. N. Пирĕн хура кĕртенех çимелли пулман, выçă тарăхнă. О сохр. здор. П. Эпир сивĕрен хăраса хура кĕрпех кĕрĕк тăхăнса çӳресен, нихçан та çара уран çӳресе курмасан, вара чăнах та хамăра хамăр ачашлаттарса яратпăр. || Виçĕ пус. 6. Пусса акмасăр хура хăварса кантараççĕ. С. И. Иванов. Хурана шуратса хăварсан, чипер шăтса тикĕсленме пар, тикĕсленсе çитсен шăркана чипер лайăх ларма пар. (Из моленья). N. Ман анасене хура вырттарса ан хăварăр. || Редко. Бес. о земл. Пĕр тĕлте йывă, тепĕр тĕлте хура (сайра) ан пултăрччĕ тесе чухлас пулать. || Черное место. Альш. Ниçта пĕр хура курăнмас. Нигде не видно черного места (где бы не выросла трава). Каша. Хура вăрманта хура çук, хура сăрху лашусене кӳлсе пыр. || Бесснежный (дорога). К.-Кушки. Хура çул, бесснежная дорога. N. Утсем ырхан пулчĕç, çулсем хура пулчĕç: çитеймерĕмĕр вăхăта. Чăв. й. пур. 10. Хура çĕрте унăн лаши туртайман (весною). Бес. чув. 1. Ялсенче тĕл-тĕл хура курăна пуçларĕ, кĕперсем, тусем ытларах та хуралса карĕç. || Поздний (об осени). СТИК. Хура кĕркунне, поздняя осень (октябрь и начало ноября). N. Хура кĕркуннеччен, до поздней осени. Хăр. Паль. З. Акă пирĕн Пальля мăнкунтан хура кĕркуннеччен чавса шыççипе тата çăпанпа асапланать. || Глухой (о ночи). Якейк. Сăпаççипă атия: хора çĕрле çӳреме хора лаша исе пач. Собр. Хусантан илтĕм хура лаша хура çĕрле çӳремешкĕн. Якейк. Пирĕн мочийăн хора лаши хора çĕрле (в глухую ночь) тăрсассăн йĕвенсĕрех тыттарать. N. Ялта та хура çĕрте сасă-чĕвĕ пулмĕччĕ. N. Пирĕн пиччен хура лаши хура çĕрлерен кĕçенет. Сред. Юм. Хôра çĕртенех (в конце или середине осени) пĕррĕ кайса корнăччĕ те, çавăнтанпа такки кайман-ха. || Черная кайма. Альш. Атьăр тутăр кумар-и, варрине хура хурар-и? || Чернила. ЧП. Хурапала çырнă хутсем çинче аттепе анне ячĕ пур. Ib. Тăвансем патне хурапала салам çырса яма юрарĕ. N. Хот çине хора пĕр кĕрсен каймасть. || Грязный. Ст. Чек. Хура арăм-çке ку, кĕпине те çума пĕлмес (грязная). N. Хора кĕпе, грязная рубаха. Цив. Пурте тухаççĕ: ачисем те, ашшĕ-амăшĕ те, пурте хура кĕпи-йĕмĕпех пыраççĕ. С. Тим. Хура ура сырмарăм (не обулась в грязные онучи), урам урлă каçмарăм (не перешла). Кама 59. Питна-куçна çу малтан, хăвăнтан хура тар юхать. Ачана варалан! Бес. чув. 5. Унта вăл малтан хурарах таварсем: кăраççын, тикĕт сутнă. Юрк. Алă-шăллине хурине патăн-çке, çук-и çавăнта тасараххи. || Грязь. Шурăм-п. Юрпа çăвăнсан çич çул кайман хура каять. Тогач. Пĕве çитрĕм, çира хура каймарĕ. (Кăмака çамки). Трхбл. Шурă кĕпе час хуралат, хĕрли çапах хурине çĕклет (т. е. не так скоро марается). || В переносном значении. КС. Ят пăсăлнă çыннăн халăх çинче хура витмест (не имеет влияния на народ). Ib. Унăн ашшĕ-амăш пуян та, хурине витерет, тетчĕç авал чух. Орау. Хура витмест. Его слова не имеют веса (при брани), так как он себя замазал чем-то дурным. М. Ăнтавăш. Унăн нимĕн хури те çук. Он — беззащитное, безответное существо. Собр. Хурапа шурра паллакан пулăр. Будете разбираться в вещах. || Черный = некрасивый. ГФФ. † Сăнăм хора, ăсăм кĕске... Сам я черный (некрасивый), ума немного... || Черномазый. ГФФ. † Çампа хора полнă эпир. Потому (видно) я уродился (таким) черномазым. || Смуглый. Сред. Юм. Хôра хĕр = смуглолицая девица. Актай. † Ай ухман Степан, суйламасăр хĕр илчĕ, сарри-хури тиркемер. СПВВ. ПВ. Хурарах-су сăнлăскер. Юрк. Атте ывăлĕ сарă ывăл, ыталаса вĕл çывăрат. Анненĕн ывăлĕ хура ывăл, кунне виççĕ хĕнемесĕр кун каçмас. Шел. II. 16. Хут çийĕнче анчах тăрса юлĕ... хура тĕссĕм... салху мĕлкеçĕм. N. † Айта, тантăш, киле кас, сана сарри кĕтет поль, мана хори кĕтет поль. (Свад. п.). N. † Сарри сăмавар лартнă поль, хори хоран çакнă поль, çмарта пĕçерсе хонă поль. (Свад. п.). Н. Лебеж. Ялтан яла эпĕ çӳрерĕм хуньăм хура хĕрĕ ӳсиччен; тыт куркăна, хуньăм, лар вырăнна, тайлайса тăрăп умăнта. Собр. Хуннĕм пачĕ хура хĕрне хура çĕртен чупмашкăн. || Чужой, чужак. Кильд. Çичĕ ют хура чăвашсем атте килне пухăннă. Хура выражает чужое, не близкое тебе. N. Хура çын ĕçне пурне те пĕлсе çитерейместĕп. || Большой. Самар. Хура вăрман айĕ такăр пулсан хăтăлаймĕ тилĕ пур пулсан. Когда в большом лесу станет гладко, лисице, если она будет, не уйти целой. Тайба-Т. † Хура вăрман хĕррине капкăн хутăм юртса пыран хĕрлĕ тилĕшĕн. || Много, Сред. Юм. Хôра вăрман пик нăмай (очень много). Турх. Эп çуралнă шывçĕрте хура-хура вăрман пур. Ала 55°. Çул çинче хуп-хура халăх (тьма тьмущая) ман хыçран чупаççĕ. || Резкий (о ветре). N. † Вăш-вăш вĕрет хура çил, мăкăнь çеçкине çавă тăкать. N. Вăш-вăш вĕрен хура çил, тăвăр ăрамсене типĕтет. || Горький (о слезах). Янш.-Норв. Пусмисем умăнче кĕтсе те килмесен, хура куççулĕсем тухнă пулĕ. Ала 99. Хура куçшульпе макăрать. Горько плачет. Якейк. † Ирех тăтăм ирĕксĕр, хура кушшульпе пит çурăм. (Солд. п.). || Мрачный (о думах). Полтава 40. Кетмăн хура шухăшне хĕр юратни тартас çук. || Сильный (о заморозках в мае). ЧП. Сатри улма чечекне хура тăм ӳксе пĕтерчĕ. || Г. А. Отрыв. † Эпĕ савнипе уйăрлнă кун пĕлĕтлĕ кун пулайрĕ, хура çăмăр çăвайрĕ. N. Хурăн тăрри хумханать, хура çăмăр кĕтет пуль. N. Сирĕн пӳрт çине тренче витнĕ, хура çумăр çуса хуратнă, çавăнпа тимĕрĕн курăнать вăл. Чăв.-к. Çĕр çĕклейми пӳртсем ларттартăм, хура çумăр килчĕ хуратрĕ, хура чусли тесе ыйтаççĕ. || Злой (враг). Юрк. Урама тухма халăм çук: курăна тăрат хура тăшман. У меня нет возможности выйти на улицу: (как не посмотришь, все) злой враг стоит перед моими глазами. Ст. Шаймурз. † Ĕнтĕех те çинçе пӳçĕм авкаланать хура çын аллинче. Янш.-Норв. † Хура çăварлă халăхсем, евчĕ килне кĕменни атте килне сырса илнĕ. (Хĕр йĕрри). Чăв.-к. Кив Улхаш чăваш — хура чăваш, мана илме килнĕ пулĕ. (Хĕр йĕрри). Бур. Кĕмĕлех те çĕрĕ ахах куç, хур пулминччĕ хура çын аллинче. || Горный берег (?). N. Эсир вутă йăлăмра туни, хурара туса-и? || Назв. болезни (о глазах). Кан. Хура карнă куç кастарнă хыççăн куракан пулнă. || Назв. растения. В. Олг. Хура, былинка, чернобыль (?). Шибач. Хура = сухая полынь. Бур. † Çил вĕрмесĕр хурасем хумхансан, тупăлха-тăр тетĕп эп ăна. Альш. † Çил вĕрмесĕр хура (т. е. хытхура = хура эрĕм) тапрансан, тупăлха-тăр тетĕп эп ăна. Тайба Т. † Çил вĕрмесĕр хура (мăян е эрĕм) ай тапранат, тупăлха-тăр тетĕп эп ăна. N. Хура = хăвра.

хăпар

подниматься, всходить, взьезжать. А.-п. й. 50. Вара таки ту çине хăпарса кайса мĕн пур вăйпа чупса анать те, кашкăра пĕрех мăйракипе пантлаттарать. Баран поднялся на гору, бегом спустился и изо всей силы ткнул волка. N. Ӳпке пулсан хăпарăп. ГТТ. Ӳпке пек хăпарса кайрĕ. К.-Кушки. Пĕлĕт хăпарат. N. Аялтан унăн тымарĕ типсе хăпарĕ. Абаш. Атăл таппи хăпарчĕ. По речке пришла вешняя волжская вода. N. Çав авнă йăвăçа ярсан, йăвăç çӳлелле хăпарса ачана çӳлелле çĕклесе карĕ. А.-п. й. 35. Ăсу пĕтрĕ пулсан, пĕр картлашка çӳлерех хăпарса вырт та, вилнĕ пек пул,— тет. N. Çумăр хĕвел анăç енчен пирĕн енелле хăпара пуçларĕ. Якейк. Ай-яй, Карантăкри çыр (овраг) ытла хыт хăпарать-çке (быстро размывается в низовье и идет все выше и выше). Юрк. Хăмла çырли, палан çырли шыв сулханпе хăпарат. N. Шыв пуçтарăнса килнипе сивĕ хĕл кунсенче шăнса ларнă пăрсем хăпарса килеççĕ. Бес. чув. Хăпарнă чух кăшт чарăнса тăчĕ те еррипе хăпарса çитрĕ. Ст. Чек. Хăпарса тăракан вырăнсене урапа таптаса тикĕслеттĕрĕмĕр. N. † Мăшăрпа шыва антăм та, хăрахпа ăсса хăпартăм — çурри тесе ан калăр. Юрк. Чĕлĕм çинчи тапак хăпарса çунсан, йĕпе килет. Ст. Ганьк. † Çӳл ту çине хăпарнă чух ывăннă пек эпĕ пултăм. || Итти. НР. † Анатран хăпарать шорă пăрахот. Снизу идет белый пароход. || Влезать. Икково. † Çырми тарăн полсан та, çолĕ такăр полсассăн, анса хăпарма полатех. Абаш. Пĕр çăкăр, пилĕк пашалу, пĕр çĕклем утă хутăм, хам хăпарса лартăм. А.-п. й. 111. Сикрĕ тухрĕ те, урапа çине хăпарса ларчĕ. Ib. 13. Упа юман çине хăпарса кайрĕ. Медведь полез на дуб. Ib. 57. Йăва тилĕ сăмси çине хăпарса ларчĕ те, татах юрлама пуçларĕ. N. Виç хут çӳллĕш хăпартамăр. Мы были на высоте третьего этажа. Юрк. † Пусса хăпарас пусмине (у дома) пылчăк хăпарнă. КС. Эпĕ аслăк çине хăпартăм та юлташа аялалла тĕксе ятăм. Я влез на сушила и столкнул товарища вниз. || В перен. смысле. N. Ертел çинчен ан хăпар. || Всходить (о тесте). || Расти. Якейк. Çарансам кăçал ку таранччен лайăх хăпараççĕ те-хе, валалла тепле полĕ. Чув. пр. о пог. 451. Тĕтреллĕ çăмăр çусан, хăмла хăпарат. Если моросит, хмель растет. Аттик. Шыв тулса чаксассăн, улăхсем çинче, çарансем çинче курăксем ешĕрсе хăпарса тухаççĕ. || Опухать, вздуваться. Тет. Унăн ури тупанĕ хăпарнă, вăл пур пĕрех вилет. Кан. Çурăмсем хăпарса тухичченех выляттăмăр. N. Урасем чысти хăпарса пĕтрĕç. N. Ура тупанĕсем хăпарса тухсан, вĕсене чĕрнепе туртса татма юрамасть. Изамб. Т. Пăр (град) пуçне килсе çапнă та, пуçĕ чăх çăмарти пек хăпарса тухнă. Ст. Шаймурз. Ман анненĕн куçне чăх çăмарти хĕрли пек ӳт тĕслĕ темĕскер хăпарса тухнă. Скотолеч. 19. Тарланă лаша сивĕ çĕрте тăнипе тепĕр кунне ӳчĕ хăпарса тухнă пулсан... N. Урасем хăпарса тухрĕç. Скотолеч. 33. Çав шатрасем хăмпă пек хăпарса тухаççĕ. Ib. 20. Çулла ăшă çанталăкра шăна-пăван çыртнипе лашанăн çан-çурăмĕ хăпара-хăпара тухать. Ал. цв. 8. Акăш мамăкĕнчен тунă тӳшек çинче ту пек хăпарса выртать (о пуховине). || Взорваться. Пшкрт. Вăлсам поткоп тусассăн, печке лартнă-ç онта, тар печки. Печке патня çорта çутса лартса. Каран хăпарса карă. || В качестве вспомогательного глагола. Оп. ис. ч. II. Кашкăр выртса йăванчĕ тет те, мăн (пысăк) хурчăка пулса хуракăшĕнчен те (акăшран та) çӳлерех вĕçсе хăпарчĕ, тет. Волк лег, перевернулся, оборотился ястребом и взлетел еще выше лебедя. Орау. Шăтăкин айккисене чултан туса хăпарнă. Стены ямы обложили камнем. Ib. Армантан тавăрăннă чухне лава аран-аран турттарса хăпартăм.

кустар

костар (-тар), понуд. ф. от гл. кус, кос, катить, катать, скатить, скатывать; покатить; прикатить; пускать вскачь. N. Урай тăрăх пĕр ывçă пăрçа кустарса ятăм. Альш. † Сар ачанăн карттусне кукăр-макăр кустартăм. Богдашк. † Кĕленче çăмарта кустартăм, Чулхулана çитертĕм (докатила). || Орау. Таканапа пăрçа кустартăмăр та, пăрçа ăшалаççĕ-ха халь (жарят). Юрк. Çăкăр пĕçернĕ хыççăн пысăк кăмакана паранкăсем кустараççĕ (бросают). Пиçсен, ăна тăвар сапса çăкăрпа çиеççĕ. || Юрк. Çуртăри чустине сĕтел çине хурса сараççĕ, йĕтĕрпе кустарса (катая, рассучивая) çӳп-çӳхе тăваççĕ. N. Йĕтĕрпе тăла кустараççĕ (катают). N. çăмха кустар. Беляева. Ут (у др. утă) кустар (скатывают сено в валы). N. Урапине кустарсан, вĕçет. N. Çол орлă костарса лартса (дорогу замело снегом). N. Хальхинче вырăс пупа тата чăнкăрах çĕртен (с еще более крутого места) кустарса антарса панă (скатил). Якейк. Сасартăк хватлă çил тоххĕр те, çынсене лаши-орапи-мĕнĕпех, кăстăрмач пак костарса, çавăрса исе карĕ. || О быстрой езде. Макка 189. Унтан вара, вилнĕ çыннине пытарсан, пит хытă кустарса таврăнаççĕ (во весь опор). Истор. 112. Ăна хирĕç юланутпа кустарса кайнă (покатили верхом). Ст. Чек. Çын килелле кайсанах, вăрмантан арçури тухнă, тет те, лашана утланса, кустарса çӳренĕ, тет. N. Эпир пит хытă кустарса килтĕмĕр (выртмаран). Бел. Гора. † Вылятрăмăр, кустартăмăр, хапха тулне кăлартăмăр (лошадей). N. Унччен те пулман (вдруг), Иван шăнкăравпа пачăшкă умне кустарса пынă. Толст. Ачасем çавăрăнса пăхнă та, кустарса пыракан кайăкçа (охотника) курнă. Ib. Тутарсем те ăна курнă та, ун патнелле кустара пуçланă. Б. Яныши. Пусăкраххисем учĕсене тытрĕç те, килелле кустара пуçларăмăр. БАБ. Ăçта каяссине хамăр та пĕлместпĕр терĕçĕ, тет те, пурте, павуска ăшне ларса, кустара пачĕçĕ, тет. || Быстро жать хлеб? Якейк. Ку пĕчĕк аная костарса анчах кайăпăр вăт. Ib. Тырри шуламлă та, костарса анчах карăмăр. || Выкладывать чем, vestire. М. Тув. † Пирĕн Тумккă хула пек: тулне тутăр çаптарнă, ăшне ылтăн кустарнă, çулне чукун сартарнă. Н. Лебеж. † Виççĕмĕш вĕретĕм сăрине, хĕрĕх хăлаç нӳхрепне, ăшне шăвăç кустарнă, пичĕкесĕр янă, тет. N. † Вырăсла та çӳçме эп кастартăм, йĕри-тавра ука кустартăм. N. † Йĕс турапа пусса турарăм, çинчен шăрчăк ук(а)сем кустартăм. Янтик. Чăпăрккана малтан ик кантраран яваççĕ, унтан вара ун çинчен тата тепĕр кантра явса пыраççĕ; çав виççĕмĕш кантрана явнине „кустарса явас" теççĕ. || Выпроводить. КАЯ. Унтан мана хуралăç, ват мучи, хултан тытса: мĕлле çак Макçăм ывăль-хĕр кирек ăçта çитнĕ, унта çапкаланса çӳреç-ши! Халь урнă йăтă Тюмине тулланă, тет-ха, тата туллаттарас килет-и-мĕн кĕсен? тесе, кустарса ячĕ (выпроводил). || Scortari. Альш. Кустарат вăл ( = чупат). Она распутничает. || Случать. Янтик. Иван кĕсрине кустарма (чуптарма) кайнă. Ст. Чек. Кустарнă. Случили (корову и пр.) || Соблазнить. Абыз. † Астартăм та кустартăм, кусар вĕçне хыптартăм. Байгул. † Илĕртрĕмĕр, кустартăмăр, хапха тулне кăлартăмăр. || Поддакивать. Собр. Усал çынпа хăй урапи çине ларса кустарас пулат (надо гладить по шерсти. КС.), теççĕ. (Послов.). СПВВ. ИФ. Кустарас — илĕртсе вăл калаçнă майпа калаçса пырас. N. Тĕрĕс, тĕрĕс, Кĕркури хăта, лайăх йĕркепе пăхса ӳстернĕ ачасем нихçан та ашшĕ-амăшĕ ирĕкĕнчен тухса çӳремĕçĕ, ашшĕ-амăшне вĕсем темĕн тĕрлĕ асла хурса пурăнĕçĕ, тесе, Кĕркури майĕ кустарса пынă хăнисем (поддакивали). || О мятели Сятра. Çол орлă костарса лартса. Дорогу замело. Ib. Çол орлă (или: çола) шăлса лартса та, çолĕ çĕтсе. Дорогу замело, и дороги нет. || Пускать (лошадь) в галоп. Цив.

кĕр

(к'э̆_р, _кэ̆_р), выйти, зайти, вьехать, заехать. N. Санăн ăçта кĕмелле? тесе ыйтрĕ ăлавçă. N. Ăçта кĕрĕпĕр çĕр выртма (на ночлег)? Альш. Хулана кĕнĕ çĕртех (при самом въезде в город) пĕр пĕчĕкĕ çурт пулнă. Етрух. Пӳрте кĕре-кĕре тухаççĕ («çынна пытарни»). Орау. Мĕн пур пӳлĕме (во все комнаты) кĕре-кĕре тухрăм. N. Пӳрте кĕнĕ-кĕмен (не успел войти, а...) ятлаçма тапратрĕ. Чуратч. Ц. Усал тарçи пӳрте кĕнĕ-кĕмен ыйтрĕ, тет: куртăн-и? тесе. N. Сарă сĕтел кутĕнчен, мăйлă стаккан патĕнчен, ĕçсе-çисе кӳпĕнсе, кĕре-туха пĕлмеççĕ. N. Вĕреннĕ те (привык) унта çӳреме, халь те хăш чухне астумасăр (невзначай) кĕрех каяп. N. † Ай-хай, хамăр тантăшсем халех кĕрсе кайăпăр. Орау. Эп леш пӳлĕмрен тухнă çĕре вăл кĕнĕ-тăнă (вошел). ГТТ. Кĕриччен малтан, тухассине тавçарса ил. (Перевод тат. пословицы). N. Вара хĕрпе арăм, пĕркенчĕк ăшне кĕрсе ларса арăмĕ виçĕ çавра (3 куплета) йĕрсе кăтартать N. Вăл вăрманта çӳрекелерĕ-çӳрекелерĕ, тет те, темскерле пĕр упа капкăнĕ çине кĕчĕ кайрĕ (наткнулся), тет. Пазух. Хĕрсем вăйăран кĕрсессĕн, каять урам илемĕ. Сĕнтерчĕ 37. Ниçта кĕре-кая пĕлмесĕр, кускаласа çӳрет. Могонин. Пĕр пусăк çын пĕчĕк çынăнне уй анине пĕр утăм пек кĕрсе сухаланă (запахал лишку). || Тайба-Т., К-Кушки. Калуш атта кĕмес. Капоши не лезут на сапоги (калоши малы для этих сапог). || Попадать, проникать. ЧС. Тăла çăпатисене пĕри те пал(л)аса сырман: хăшĕ алла кĕнĕ, çавна сырнă. N. Çав йывăçсем пĕтĕмпех пиçсе кайнăчĕ, хăшĕ çурри таран çунса кĕрсе кайнăчĕ (обгорели). Альш. Ялăн тулашне тухса, çĕре алтса кĕреççĕ те икĕ енчен, хапха пекки тăваççĕ. («Çĕнĕ вут кăларни»). Сюгал-Яуш. Кайран пĕр мăн полă кĕчĕ (поймалась). N. † Çинçе вăлтана кĕрекен, хăй те кăртăш чĕппи вăл. Цив. Пулă çавăн пекех кĕрет (ловится). О сохр. здор. Çапах та хăш-хăш таса мар япала тӳшек çитти витĕр те çапать: пысăк çынсен тарĕ, ача-пăчан шăкĕ кĕрсен, тӳшекрен вара пит шăршă кĕрекен пулать (пахнет). Сред. Юм. Ôра айне кĕрен вит! Ведь лезешь под ноги. N. Тĕтĕм коçа кĕрет, ят коçа кĕмест. (Послов.). Толст. Çамрăк турачĕсем пĕрĕнсе кĕнĕ (сморщились). Альш. Хай Утил (Удел) çинчен калаçса кĕрсе кайрăмăр (разговорились об...) эпир. Ib. † Çамрăк хĕрсене илем кĕмес, кĕмĕл тенкĕ çакмасан. || Подгонять друг друга. Шел. 80. Харăс çĕкленсе йĕрки-йĕркипе, пĕр-пĕрин çине кĕрсе пыраççĕ (косцы). || Напасть. Истор. Тутарсем çине пырса кĕрсе, кам алла лекнине йăлт вĕлерсе тухнă (они). Ib. Вăл тăшман вырăссенчен темиçе хут вăйлине курса, унăн çине кĕме хăраса тăнă. Алекс. Нев. Нимĕчсем тĕрлĕ енчен вĕсем çине пыра-пыра кĕнĕ. || Поселиться, поместиться, занять. Изамб. Т. Халĕ кам патĕнче пурăнат? Якур патне кĕнĕ (погорелец). Изванк. Унăн мĕн каланисене хут çине çырсан, виç-тăват листа çине те кĕрес çук. Орау. Ăçта кĕрет-ши ман?! (о еде: «куда это только у меня помещается?!» — т. е. я много ем). || Идти, уходить. Изамб. Т. Тума (на одежду) пилĕк аршăн пустав кĕрет (идет). N. П. С. ани çинче урапана кĕмерĕ. || Наняться, поступить на место, на работу. N. Кĕр хам пата тарçа, мĕн чул илетĕн укçа, тенĕ вăл. Истор. Годунов патшана кĕрсе-кĕрсе пит тĕплĕ кĕрсе ларасшăн пулнă. Регули 1216. Кĕрсенех (малтан, кĕрсенех; первей, кĕрсенех) йăвăрччĕ, кайран çăмăлланчĕ. || Коракыш. Кусем татах парăма кĕнĕ (вошли в долги). || Капк. Те лупас айĕнчи тин туса хунă чĕрĕ кирпĕçсем çинче йăваланнипе айăпа кĕнĕ (провинился). || N. Суйланă çынсем причака кĕмелле пулнă (должны были принять присягу). || Войти в употребление. Сред. Юм. Ĕлĕк çĕре ахаль виçнĕ, унтан вара сăнчăр кĕнĕ, пôрнан ĕмĕрте кĕççе кĕрет. Якейк. † Çынсам çинче порçăн тоттăр, пирĕн пуçа кĕрес çок, — кĕрес çок мар, тохас çок. || Войти в силу. N. Патшалăх Канашĕ тунă ĕç канашра ларакансенчен виç пайĕнчен икĕ пайĕ килĕштерсен тин (саккун) йĕркине кĕмелле пулнă. || Выйти в люди. С. Тим. † Эпир çук çын ывăлĕ-хĕрĕ, хăçан кĕрĕпĕр-ши çын çине? («çын çине кĕрес» означало «стать порядочным, состоятельным»). Девлизерк. † Атте-анненĕн пиллĕхĕ çитсен, пулмăпăр-ши эпĕр çынсем, кĕмĕпĕр-ши эпир çын çине? || Дожить до той или иной поры. Беседа 18. Микулай çапла мункуна кĕчĕ. N. Çуркунне иртсе кайрĕ, çăва кĕтĕмĕр. Альш. Йĕпе-сапана кĕриччен (пока не началось ненастное время). || Çăварни. Çакна илтсен, ĕнтĕ ăса кĕрес пулать (надо образумиться). N. Вĕсем куçĕсемпе курасшăн мар, кăмăлĕсемпе ăна кĕресшĕн мар (в ум прийти). || О запахе. Толст. Йытă хир чăххи йĕрĕпе малалла мĕн чухлĕ кайнă, çавăн чухлĕ ăна чăхă шăрши кĕререх парса пырать (пахло сильнее). СТИК. Ахтар, хăнчен тар шăрши кĕрет! || О купаньи. Ст. Чек. Пике те, шыва кĕрсен-кĕрсен, тухат. N. Çырма патне çитсен, ачасем пĕри те кĕресшĕн мар, пурте хăраççĕ. || О крещении. Истор. Çапла 988-мĕш çулта Киеври халăх пĕр кунтах тĕне кĕрсе пĕтнĕ. || Кан. Ĕлĕк хурал пӳрчĕ тĕттĕм, таса марччĕ, халь ĕнтĕ илемĕ кĕчĕ (стала опрятной). || Садиться (о ткани). См. тăла тĕртни. || В качестве вспомогательного гл. БАБ. Тултан пĕр чăхă тытса кĕрсе, пӳрт урайне яраççĕ. Ib. Вара хăй ман çăвартан ăша вĕрчĕ те, таçта кайса кĕчĕ (исчез). Альш. Акам, эсĕ ман хыçран питĕрсех кĕр (запри за мною) хапхана. N. Çта кайса кĕресех! Куда же бы это укрыться! N. Чопкаласа çӳрет, ниçта кайса кĕримаçть. Çта кайса кĕчĕ ку шăрши? Шурăм-п. Хăмла татса пĕтерсе кĕнĕ чухне, пĕр шалча лартса хăвараççĕ. Чăв.-к. Кăшт выляса кĕрем-ха! Ходар. Ачасем: вирĕм, тесен, савăнса, таçта та кайса кĕрĕç (несказанно обрадуются). Юрк. Пырса кĕтĕмĕр (взъехали) пĕр кĕпер çине.

кĕрт

подр. crepitui vertris. Ядр. Кĕрт! тутарса ячĕ (т. е. испустил ветры). || Подр. сильному биению сердца. Ск. и пред. 34. Вĕри чĕри хускалать, сикет кĕрт-кĕрт! тутарса. || N. Чун кĕртех турĕ. См. МКП 52. || Подр. сильному бегу лошади. N. † Хура-тур лаша кĕрт юртать, тилхепи тăрăх тар юхать. || Вдруг. Изамб. Т. Кĕрт шухăш килсе кĕчĕ. Вдруг явилась мысль.

вĕри чир

горячка, тиф. N. Вĕри чир = тар чирĕ.

тар чирĕ

горячка, тиф. N. Тар чирĕ = вĕри чир. N. Аташса выртни тар чирĕ чух пулать. Бред бывает при горячке. А.-п. й. 45. Кăтартăп та, анчах тар чирĕпе чирлерĕм. Ларт хăвăн çурăму çине утлантарса, вара çул кăтартăп. Да я хвораю горячкой, посади на свою спину, тогда покажу дорогу.

шалча

то же, что шалçа. N. Шалча, кол. Шалча, жердь. N. Шалча, палка? Аттик. Хăрăк шалча. Сĕт-к. Шалча çине пол! (Брань). N. Шалча тăрăнашшĕ. Капк. Ара, тем шалчи пулчĕ-и тен: те киремет тытрĕ, те йĕрĕх? Питушк. Торă-торă, шалчи толтăр онăн (умер чтобы), тет. Шурăм-п. 96. Вăрă, шалча тулсан, алла лекет (ворует до времени). Ск. и пред. чув. 25. Леш кач! кач! лартсассăн, тар! тар! йывăççи тайăлса ӳкрĕ шалчи тулсассăн. || Деревянная вилка. См. шăрпăк. Вомбу-к. Сире шалча кирлĕ пуль-ха? — тесе каларĕ. (Шалча — çăмах шăрпăкĕ, турисем шалча теççĕ). || Какая-то мера земли. Чеб.

шăпăр

подр. звуку при падении дождя. СТИК. Шăпăр-шăпăр çумăр çăват. Савельев. Шăпăр-шăпăр çумăр çăвать те, шыв арман хуçи хĕпĕртет. Якейк. Шăпăр-шăпăр çăмăр çăвать (не сильно, или шăпăртатса çăмăр çăвать). Янш.-Норв. Эй, аслă пӳлĕх! аслă пӳлĕх амăшĕ! Шăпăр-шăпăр çăмăрна пар, ырă сывлăмна яр. (Из моленья „Çăмăр чӳкĕ“). Сред. Юм. Çăмăр пит çунă чôхне трупа тăрăх анса шăпăрр туса йôхса анчĕ. Çутт. 112. Тумласем шăпăр-шăпăр туса лараççĕ. || Подр. течению слез. НР. Варли шыв пул тенĕ чух кушшуль шăпăр! туминччĕ. Когда милый при прощаньи скажет: будь здорова! — не полились бы слезы. СТИК. Куççӳлĕ шăпăр-шăпăр тăкăнат хăйин. Ачач 13. Амăшне кура, пĕчĕк ывăлĕ те тӳссе тăраймарĕ: куççулĕсене шăпăр-р юхтарса антарчĕ. Анчах çапах йĕрсе ямарĕ хăй. ПТТ. Тата кăлăх чипер шăпăр-шăпăр куç çуллĕ те тухат. ЧС. Хăйĕн куçĕнчен куççӳлĕ шăпăр-шăпăр юхать. N. Куç шулĕ шăпăрр юхса анчĕ (несколько капель беспрерывно). Крат. расск. 21. Куççулĕсем шăпăр-шăпăрах тумласа аннă. N. Куç çӳллисем (у него) шăпăр-шăпăрах тумласа аннă. || Чураль-к. Шăпăр-шăпăр тар юхать, тарне шăлма тутăр çук, тутăр тума арăм çук. || Ст. Яха-к. Вĕсем тата хывса тăнă чухне çурта шăпăр-шăпăр тумласан: аюй, ачам, ан макăрсамах, ха пăхăр-ха, вилнĕ çын куç-шулĕ епле тăкăнать, теççĕ. || ТХКА 81. Шĕшкĕсене иккĕн тытса лăка-лăка силлетпĕр те, шăпăр-шăпăр мăйăр тăкăнать.

шăпăртат

употреб. в описательной форме с глаголом юх в значенин — течь тихо, равномерно. Юрк. Витрери шывне сăмавара кăмрăк тултаракан çĕртен тултара пуçласан, хай шывĕ урайне шăпăртатса юхса туха пуçлат. Çутт. 154. Пирĕн çинчен тар шăпăртатсах юхать. Пазух. 29. Сывă пултăр тесе ал тытнă чух, шăпăртатса юхаççĕ куççулсем. N. Куçĕсенчен шăпăртатса куççул юхнă. N. Шăпăртатса куççулĕ юхнĕ.

шăрçа

бусы, бисер, ожерелье. НР. Олăхри корăк, ай, ока пек, ирхи сывлăм шăрçа пек. Луговые травы как позументы, утренняя роса как бисер. И. Тукт. Хура шăрçа хушшине те йĕпкĕн мерчен ан тирĕр. А.-п. й. 60. Пукане шупăрне те, мăйи-шӳлкемине те, шарçине те тилле хывса парать. N. Пирĕн тантăшсем (сверстники) шăрçапа, пирĕн варли çок, шăрçа çок. Шемшер. Çĕр-çырли шăрçа пек, пирĕн акка майра пек. Ядр. Улăх ути, ай, ука пек, çĕрти çырла, ай, шăрçа пек. N. Çĕрçи çырли шăрçа пек, пирĕн акка майра пек. Буин. Инке кĕчĕ, ай, юрларĕ, шăрçа пек кăмака чĕтрерĕ. N. Шăрçа пек тар юхать çулаканăн ӳт тăрăх. N. Лапăллă çĕртре çăра курăк, ирхи сывлăм шăрçа пек ларать. N. Пичĕ-куçĕнчен юн тăкăнса пырать, куçĕсем шăрçа пек — виттĕр курнаççĕ. Рак. Хĕрсем выраççĕ сарă сĕлĕ, сурачĕсене шăрçа пек хываççĕ (симметрично). СТИК. Шăрçа пек çырнă. Написано очень красиво, симметрично. Ала 99. Вилсен чонне шăрçа виттĕр кăлараççĕ, тит, çав, çампа салтса илтĕм. Ib. Вилнĕ çынна шăрçа парса ямаççĕ, парса ярсан та çĕмĕрсе парса яраççĕ. Т. Григорьева. Шăтăклă шăрçа çĕрте выртмас, теççĕ. Ходар. Çамрăк пăрусем чирлесен, вăлсен мăйĕсене пилеш шăрçасем çака-çака яраççĕ. ЧП. Сирĕн пӳртĕр шурă-мĕн, унăн кăмакисем шăрçа-мĕн. Янтик. Сирĕн кăмакăрсем шăрçа-мĕн (çутă сăнлă кăмака), кирлĕ марччĕ вĕсене сăрлама. Бюрг. Сирĕн кăмакăрсем шăрçа тĕви. ЧП. Шăрçа кăмакисем кисренчĕç. Байг. Сар кайăк, сар кайăк, ман йăмăка кортăн-и? — Корнăччĕ: шăрçа тавар пăхатчĕ. || Счеты (прибор), шарики счетов. N. Шăрçапа шутлама, тĕрлĕ сатачсем тума, унтан тĕрлĕ кĕлĕсене чăвашла та, вырăсла та вулама-юрлама вĕрентнĕ.

шăхран

рог (для табаку, для пороха), также кожаная сумка для пороха. N. Тапак шăхранĕ, табакерка. КС. Тар шахранĕ, пороховница (из рога). Шибач. Шăхран — для нюхательного табаку. Чертаг. Шăхран (мăйракаран е хурăн хуппинчен) сăмсана тортмалли табак хома. СПВВ. Т. Шăхрана хурăн хуппинчен тăрăхларах тăваççĕ. Вара çавăн ăшне тапак тĕпретсе хураççĕ. Шорк. Тапак шăхранĕ — имеет форму рога (табакерка из рога). Ib. Шăхран – мешок из цельной мошонки барана, кладут табак. СПВВ. ГЕ. Шăхран тесе ача ĕмĕртмеллине калаççĕ, тата тарпа пулькка хумаллине калаççĕ. || Так называют в шутку penis у детей. || Фамильн. прозвище. К.-Кушки. || Назв. местности. Чăвашсем 14. Шăхран тулĕнчи ырсем (киремет) вăрман хĕрринчи çырмара, Киштек хирĕпе хамăр хир хушшинче. || Назв. с. Шихраны; раньше назв. жел.-дор. станции и поселка, ныне жел.-дор. станция и город Канаш. N. Шăхранта анса юл.

пат

(пат), подр. глухому звуку, получающемуся при ударе, напр., в барабан. Орау. Вăсем туйра урнă пек хăтланаççĕ. Шăппăри темскер пек мĕкĕрет, сасси пĕр ана тăршшинчен ытла каймасть. Хăйсем юрлаççĕ, сикеççĕ, юрланă майпе, сикнĕ майпе параппанне пат! пат! тутараççĕ. Кильд. † Пат, пат параппан, параппан кантри татăлчĕ. Сред. Юм. Мана ахаль, ĕрескел çыннах (невинного, непричастного), пычĕ те, пат! та пат! пат! та пат! тутарса çапа пуçларĕ ôлă. Толст. Тилле пуçĕнчен пат! тутарчĕ (цепом). П. И. Орл. Чышкăпа пат! чышса илеççĕ. Сред. Юм. Пĕр нăрă нĕрр! туса манран иртсе кайрĕ те, пӳрт пĕрени çомне пат! пырса перĕнчĕ (ударился). || Подр. звуку, получающемуся от вылетания пробки при раскупоривании бутылки. Сред. Юм. Эрех кĕленчине лăкаççĕ те, ал çине лат! лартаç те, пăрапкă пат! сиксе тохать. || Подр. звуку при разрыве или лопании. Сред. Юм. Кĕпçе татнă чохне пат! туса таллать (= татăлать). Ib. Хот копăс кĕрĕкне (меха) патакпа тĕртрĕм те, пат! шăтайчĕ. Якейк. Çăпата кантăри пат татăлса карĕ. Кайсар. Хытă туртнă майпа пат татăлса анчĕ. || Подр. звуку падающего предмета. Ядр. Матяккине учаха ятăм, шат! терĕ, пат! терĕ, Патăр ялне (вероятно: пад'ы̆рjал'не) кĕрех карĕ. || Подр. звуку падающих крупных и тяжелых капель. АПП. † Пат! пат! тумла тумлат-ĕçке. Альш. Çурам çинчен пат-пат! тар юхать. || Подр. звуку при срывании. БАБ. Автанĕ пан улми пахчине кайнă, унта пĕр улмине пат! татса илнĕ те, йăтса килсе çак кĕреке умĕнчи сăра ăшне янă. || Подр. отрывистости в речи. К.-Кушки. Пат татса калаçаççĕ. Говорят отрывисто, напр., употребляя выражения, подобные: çаран чарнă, вм. çаран çине выльăх яма чарнă. N. Пат татса, решительно. ТХКА 123. Калăр халĕ пат татса. N. Иванах çиеле тухма хăтланат, сăмахĕсене пат татса калать, унтан пăрăнса хăтăлма та йывăр. Тăв. 69. Итлесен, итлесен, кăмака хыçне хĕсĕннĕ чухăн Иван та чăтаймарĕ, калаçма юратманскер, пат сăмахпа печĕ. || Подр. неожиданному прекращению дейçтвия. N. Çав тупă пульк[к]и (снаряд) саланса каять те, 4 вершук йăв[ă]çа пат татса пăрахать (сразу перешибает). N. Пат пырса перĕ-некен япала. N. Пĕр мулкач ман умма патах тухса ларчĕ (как раз; выражается некоторая неожиданность). КС. Юр кайнă çул çине тухсан, лаша пат чарăнчĕ (вдруг). Якейк. Калаççĕрç, калаççĕрç те, пат чарăнса ларчĕç (вдруг перестали). (Ларчĕç — даже если говорили лежа или стоя, здесь пат не звук). Ib. Телефон тăрăх лайăхах калаçаттăмăрч, пат чарăнса ларч. Ib. Туйра сиккĕрç, сиккĕрç те, пат! чарăнчĕç (перестали). N. Пат чарнать, перестает работать (телефон). || Прямо. || Совершенно. Букв. 1904. Вăл хир варринче çара çĕрте пат пĕчченех ларнă чух, юмахсенчи паттăр пек, катаран курăнса тăрать. N. Эсĕ пĕчченех тĕттĕмре, куç уçăлман кушак çури пек, тĕпсĕр ханкăрта, пат пĕччен, пĕр сăмахсăр пурăнатăн. N. Пат пĕччен пурăнма аван мар. ЧП. Пат шурă (совершенно белое) мĕн хуррăн какайĕ.

патăр

(пады̆р), подр. бою барабана. Изамб. Т. † Патăр-патăр параппан, параппан кантри татăлнă. || Подр. капанию пота. ЙФН. † Патăр-патăр тар юхать. Тарне шăлма тутăр çук. || Подр. отрывистой речи. Орау. Патăр, патăр, патăр калаçаççĕ. Говорят отрывисто (о вир-ялах). N. Патăр-патăр тутарса калаçать. (У КС. патăртаттарса калаçать). || Подр. мгновенному разрыву гнилых ниток. КС. Патăрах. N. Çип патăрах татăлса кайрĕ: çĕрнĕ пулмалла.

паш

подр. вспыхиванию пламени. ЧС. Вучĕ вăйлăран вăйлă туха пуçларĕ. Тăрсан-тăрсан, паш, паш! туса вăйлăн тухса каять. СТИК. Тар патне вут тытрăм та, тар паш! туса карĕ (один звук без разделения). || Подр. вонзанию, втыканию, падению в мягкое. СТИК. Патака тăпра ăшне пашш кӳртсе ячĕ. (Выражение звука и образа действия). Сред. Юм. Олпотсĕм мамăк чĕшек ăшне пашш! çиç кĕрсе выртаççĕ. Альш. Пуп çĕçĕ илет те, арăмĕ хулĕ хушшинчен паш! тутарат. || Подр. испусканию ветров. Сред. Юм. Такши полчĕ, пĕри пашш! тутарса ячĕ (испустил ветры). Орау. Пашш! тутарчĕ. || Подр. пыхтенью густого теста, когда оно киснет. ГТТ.

пашня

башня. В. Олг. Каþан он пашни айне тăпра айăн шăтăк туса кĕрсе, тар пички лартса.

пистон

пистон. Пшкрт. Пистон сăмсыня тар хортăм, пистон лартрăм тепре (_тӓ_βрӓ , другой).

пиçĕх

(-з'-), опалиться. А. Турх. Пиçен тăрри пиçĕхнĕ, кеçĕр хĕрсем хирĕçнĕ. Шел. 139. Хăй пăшăхнă, пиçĕхнĕ, çамки тăрăх тар юхать. || Стать прочным, гибким. Орау. Пушăт пиçĕхнĕ (стало как ремень), çăпата тума аван. Хурамал. Чĕрĕ йывăçа касса пăрахсан, хĕвелпе пиçĕхет (çемçелет, авăнакан пулать, авсан та хуçăлмасть). Ходар. Хулăсем хай хĕлле шăнаççĕ, çавăнпа вара çав хулăсене пиçĕхсе выртма витене ăшă навус айне пăрахаççĕ. (Вирĕм). КС. Анчах ӳкернĕ пушăт патрак пулать, ăна пиçĕхме сакайне пăрахаççĕ, вара пушăт сĕткенĕ сарăхса ларса çирĕпленет. || Преть (о теле). Образовать как бы пролежины (о теле). Череп. Сред. Юм. Пĕчик ачасĕн шăкпа пĕç-хошши пиçĕхет, ăна çăкăр çинчи çăнăха хырса сапса тӳрлетеççĕ. Ст. Чек. Пиçĕхнĕ, перепрел (напр, промежность у ребенка). || Стать выносливым, получить навыки. Орау. Вăл ача ĕçре пиçĕхнĕ ĕнтĕ (= пурне те курнă) хăнк та тумаçть (ему нипочем), аван тарçă пулмалла. Сред. Юм. Пиçĕхнĕ, привык.

пус

, пос, давить, придавить, надавливать, нажимать, набивать. Шел. 98. Ирĕксĕр пусса выртма тытăнчĕç. N. Урине урапа пусса карĕ. N. Вăл çĕрĕк патаккине питĕ хытă пусма тапратрĕ. Альш. † Пусса-пусса ан кала (не играй сильно надавливая на лады), пуç ыратать, аттеçĕм; варрăн-варрăн ан кала, вар ыратать, аттеçĕм. Ib. † Пусма кĕпе пит пусать, хăмаç кĕпе пит усать. Ib. Старикки пĕр ывçă тăм илет те, çын кĕлетки туса кăмакана хурат, тет. Куçне тăхлан пусат (вдавливает), тет. Ст. Шаймурз. † Укалчаран тухсассăн, тăм кĕлетке тăвăпăр, куçне тăхлан пусăпăр, пилĕкне пурçин çыхăпăр. Н. Лебеж. Чавка чĕппи илнĕ чух виçсĕмĕре çыран пусрĕ (придавил обрушившийся берег). Чертаг. Хыт пôсса толтарнă. Ib. Пôса-пôса толтарнă (туго). Б. 13. Çĕнĕ кĕрĕк çĕлетрĕм, пусса тăхăна (регулярно, все время) пĕлмерĕм, ахалех çĕтĕлсе пĕтрĕ. Кан. Пусарчăксем çĕр мамăкне пусарах тиеме май параççĕ. N. Пусса хуман, наложено неплотно (вещество). Толст. Чăршă турачĕсем юр пуснипе (под тяжестью снега) усăна-усăна аннă. В. Олг. Ора айне кĕрсе каят, поссарас (= посса ярас) полат (как раз задавишь, котёнка). Сред. Юм. Хӳме ачана пôснă. Забор задавил ребенка. Ib. Хыта полнă-и, тесе, хăмла кипписĕне порне те посса пăхса тохрĕ. Батыр. Пĕр çынна кашни каç вопăр посма поçларĕ, тет. Орау. Урапа кустăрми сысна мăйĕ çинех çитсе пусрĕ. Ib. Çӳлти хутри мачча йăтăнса анса, аялти хутсенчи маччасене те пусса йăтăнтарса антарнă (или: пусса çĕмĕрсе антарнă). Ала 61. † Тăванçăм каяс патне те, ай, çитсессĕн, куçне пусса шăла та пуçларĕ. N. † Шерпетпеле питне çăваççĕ, шур пӳспеле пусса шăлаççĕ. N. † Питне куççулпе çăват, çаннипе пусса шăлать. Карсун. Чипер посса шăл (плотно вытирай). Бугульм. † Куççулĕпе пичĕсеве çăваççĕ, çанни вĕçĕсемпе пусса шăлаççĕ. Юрк. † Шурă акка пачĕ шурă тутăр, вĕри куççӳллисене пусса шăлма. Кан. Ăна (кулача) вăл вара ларса çимест, пур те курччăр тесе, ăрам тăрăх утса урлă пусса çыртса пырать. || Поглаживать (напр. брюшко). ТХКА 121. Шурă мăнтăр аллипе квапи тĕлне тытать те, йăл-йăл кулса савăнса, мăн хырăмне ик алпе вар пуснă пек сĕркелет || Ступать, переступать, наступать. Юрк. Хăваттиртен хаприке виççĕ ярса пуссан çитетен. ССО. Ярса пусмассерен çĕнĕ япала. На каждом шагу новости. N. Эпĕ ăçталла ярса пуснине искерсе (наблюдая) çӳретĕн. Альш. Пурте çывăрса кайсан, ку хĕр тăрат, тет те, çав каччи текенни çине пуссах тухса каят, тет. Алших. Çулçине татса ил те, урупа ун çине пус. N. Пĕрре слон çиленнĕ те, хăй хуçине урипе пуснă. N. Мăн кĕрнӳкерĕ çак такмакне каласа пĕтериччен, ытти туй халăхĕсем пурте мăн-кĕрнӳкер хыçĕнче умлă-хыçлă тăрса, тепĕр ура çине пусса, пуçĕсене пĕшкĕртсе, ташласа тăраççĕ. Сюгал-Яуш. Эпĕ, шыв хĕрне çитсен, нумайччен пусса çурерĕм. Ск. и пред. 103. Пĕр пуçĕнчен хыр каска тӳртне пусса кĕмешкĕн (вместо приступка или ступеньки). || В перен. зн. Никит. Михали пилĕке пуснă. Михаилу пошел пятый год. ТХКА 13. Ман ывăл ача кăçал кĕркунне вунă çул тултарчĕ, вунпĕр çула пусрĕ. Изамб. Т. Ватăлтăм ĕнтĕ, хĕрĕхе пусап та (старухой стала). N. Çавăнтан кайран тăватă кун иртсе пиллĕкĕмĕшне пуссан (на пятый год)... || Приклеивать. N. Прошенисене пусма илекен маркă укçине, тата урах та тӳрех пуçтарман укçана косвенный налог теççĕ. || Прикладывать. Скотолеч. 16. Урнă йытă çыртнă вырăна хăвăртрах тимĕр хĕртсе пусас пулать, е вĕри кĕлпе пусас пулать. N. Вăл (уж) сăхнă вырăна ĕмме те, тимĕр хĕртсе пусма та кирлĕ мар. Ой-к. Вара хай карчăка хĕртнĕ тимĕрпе чĕлхинчен пусрĕ те, çаклатса лартрĕ. || Приложить (ладонь). N. Аллине кăмака çумне пусса илчĕ. Приложил ладонь (лапу) к печке. N. Аллине тӳнĕ пур çине (на толченый мел) пусрĕ те, пĕрене çумне пусрĕ. || Приложить руку, подписаться. N. Ку хут çине алă пуснă. Эта бумага подписана. N. Çак укçана илтĕм, тесе, алă пуснă. || Покрывать. Трахома. Малтанах куç шăрçи çине кăвак йăлхах (пленка) пуса пуслать. N. Тар пусасран хăратăп, боюсь, чтобы не покрыл пот. Альш. † Кĕмĕлех те çĕрĕ пысăк пулмас, унăн куçĕсене тар пусмас Юрк. Вĕсем çине тăпра, тусан пуснă пирки, курăксем ешерсе ӳсеççĕ. N. Мĕскĕн тумтирĕ хутламĕсенче тусан пусни паллă мĕн. Ib. Хуйхăлă чĕрене çу пусмĕ. || Заносить (о снеге), завалить. N. Малтан тухса кайнă чухне пĕр çын çуртне пĕтĕмпе юр пусса кайнине (что завалило) курчĕ, тет. N. Пӳрте юр пусса (хупласа) илнĕ. || Одолевать. Альш. † Кĕркуннехи уçăма турă (гнедой) ут пусĕ малашне. Каша † Ай-хай тăванăмсем-çунатăмсем, çичĕ ют пусрĕ, тесе, ан калăр. Ачач 80. Выртатăн, выртатăн та, хĕвел ăшши пусса çитернĕрен, çавăнтах акă питĕ тутлă... тутлă ăйхăпа çывăрса каятăн. ГТТ. Этемме хĕвел пуснине, уйăх пуснине куратпăр. N. Улăп пусни. С.-Устье. Вара патша ывăлĕ калат: анчах пăхса лараттăмччĕ, ыйхă хытă пусса килчĕ те, çывăрса карăм, тет. Шурăм-п. Тумтире е ӳт-тир çине пыйтă пуссан, инкек пулать. Якейк. Ĕçе-ĕçе кăсене сăра пуса пуçларĕ (стали пьянеть). ГТТ. Килте хура кушак пулсассăн, хура чăхă пулсассăн, тăшман (враг) пусаймас, тет. Зап. ВНО. Анана арăм-ути пуснă (пусса кайнă). N. Пĕтĕм çырмана хăва пусса çĕнтернĕ. Сред. Юм. Мана паçăр ӳсĕр чистиех посса çитнĕччĕ, халь толта çӳрекелерĕм те, пăртак орăлтăм. N. Икĕ çырма хушшине çырла пусса çĕнтернĕ, ай люли; пирĕн ялсен хĕрсене, ай люли, укçа пусса çĕнтернĕ. N. Ун пек чух тирпей кирлĕ, унсăрăн чир чĕр те пусса илме пултарать. N. Карташне (кил-картине) пĕтĕмпе курăк пусса илнĕ. || Обмакнуть. Пшкрт. Юрк. Тиркĕ хĕрринчи пăттине кашăкпа ăсса илсе, çу куçне пусаççĕ, унтан çулă пăттине çăвара хыпса çиеççĕ. N. Посса пар, обмакни (это перо в чернила) и дай мне. || Употреблять насилие. ЧП. Тĕвик-тĕвик текерлĕк, тӳсе çиме юрамасть; ӳснĕ-ӳсмен хĕрсене пусса илме юрамасть. Ib. † Пулнă-пулман урпана пусса вырас ан пулăр. Изамб. Т. † Шав-шав урпа пулмасăрах пусса вырăс мар. || Нашивать. Альш. «Тевет» — умра вуншар, çирĕмшер пуслăх кĕмĕл икĕ ĕрет, тата шăрçа пуснă. Микушк. Ăна хăмачăпа пир çине пусса тăваççĕ. || Удерживать. N. Хыснашăн пусса юлакан укçа (объяснение косвенного налога). || Ставить. Чотай. † Ору айне покан пос, чавсу айне çытар хор; покан посан тийиса сохăр-вĕтрен ан полтăр. (Свад. п.). || Валять (сукно). Изамб. Т. Тĕртнĕ тăлана пусасçĕ. V. S. Çăмран пусса тунă япала. Сред. Юм. Тăла пôсать, чăх пôсать, ура пôсать. Ib. Пôсса çитет поль ĕнтĕ ко тăлана: кĕрессе те нăмай кĕнĕ, тачкаласса та тачкалнă. Пора перестать валять (толочь) сукно, ибо оно достаточно укоротилось и стало толстым. Баран. 162. Хĕрарăмсем... кошмасем пусаççĕ, палассем тĕртеççĕ. || Сидеть на чем, высиживать (о наседке). Тораево. Пĕр çын тĕрне çăмарти тупнă, тет те, ăна пусса ларать, тет. БАБ. Чăхă тавраш, хур-кăвакал тавраш пусма сивĕнсен, каллех пустăр, тесе, татах юман кăмпине тытăнаççĕ. ЧС. Сĕрен ачисем кĕнĕ çĕре, сакă çине кĕççесем, минтерсем сарса хураççĕ. Ăна, чăххи пусма лартăр тесе, сараççĕ. Бюрганский. Кăçал, тен, сан телейпе-и, чăхсем пит ырă пуса-пуса кăларчĕç. N. Пусма ларнă хур. Орау. Хăш-хăш кайăксем (шăнкăрч) пусма ларнă чухне, ами кайсан, ун вырăнне йăварра аçа ларать. Некоторые птицы насиживают гнезда попеременно (самец и самка). Якейк. Пирн виçĕ чăхă посса лараççĕ, темле пăрахтарас, шыва чикес поль. N. Чăх пусма ларнă. Орау. Хурсам пусма лара пуçларĕç (стали садиться), курнать. N. Курак ларать йăвара çăмартине пусса. || Настигать. ЧС. Вăрманта-мĕнте, çăмăр-мĕн пусас пулсан, йăвăç айне ан тăрăр. || Грабить. Пшкрт. Кĕлет ăшне хорак посса токса (подломали). || Крыть, топтать (о птицах). Орау., КС. Алтан чăхха пусать. Б. Олг. Атан чиппе (курицу) посать.

асăхтар

(-тар), mores alicuius corrumpere, испортить кого-либо в нравств. отношении. Поуч. и реч. сел. жит. 23. Йĕркесĕр сăмахсемпе, кăлăхах култарса асăхтаракан сăмахсемпе паха вăхăта ан ирттерĕр. Не теряйте дорогого времени на непристойную болтовню и на разговоры, возбуждающае пустой смех и дурные мысли. N. † Йĕкĕтсемпе ан выльăр çамрăк ăсăра асăхтарса. Не играйте с молодцами, возбуждая в себе соблазнительные (дурные) мысли.

пуçтахлан

озорничать, нахальничать; буянить, скандалить. СТИК. Ах тар, пит пуçтахланатĕ-çке ку çын, намăса та пĕлмест. N. Вĕсем нихçан та, тата çула мĕне кампа та пулсан кайсан, унтан пуçтахланса «на чай» ыйтмаççĕ.

потăр

(-д-), подр. течению пота крупными каплями. Шорк. Потăр-потăр тар йохать, тарне шăлма тоттăр çок.

потăртат

(-дат), часто падать крупными каплями (о поте). Шорк. Унăн питĕнчен тар потăртатса йохать.

пӳс

коленкор. СПВВ. † Хур çуначĕ хут пулмĕ, кăтам (= катам) илен пӳс пулмĕ. СПВВ. ПВ. Пӳс, материя. Кубня. Пӳс — шур пусма. Изамб. Т. Пӳс — миткаль. Юрк. Пӳс — материя, вроде белого коленкора. Ст. Чек. Пӳс, белое бумажное полотно. Ст. Шаймурз. Улача кĕпе, умĕ пӳс. N. † Атăлăн леш енче икĕ йĕкĕт лавкка лараççĕ, шерпетпеле питне çăваççĕ, шур пӳспеле пусса шăлаççĕ. Янтик. Анне мана çуратрĕ, шур пӳспелен чӳркерĕ, сăпка çине вырттарчĕ. Кĕвĕсем. Мамăках та тӳшекĕн çитти пӳс. Кильд. † Мамăк чĕшек, çитти шурă пӳс. N. † Шурă пӳсрен кĕпе çĕлеме хĕлĕхрен çинçе çип кирлĕ. Альш. Хăшĕн пӳс (коленкор) пулат шăналăк. С. Тим. † Хура явлăк — хура пӳс, хамăр савни — хура куç. Ёково. Хора пӳс, черный коленкор. N. † Хусанах та лавкки хушшинче вĕл-вĕл вĕçсе юлчĕ хура пӳс. Альш. Асанне, мĕнле пӳрт вăл, çине пĕтĕмĕшпе хура пӳс витнĕ, тет. || ЧП. Тар юхать те, пӳс пулать.

пăнчăр

(пы̆н'џ̌ы̆р), подр. появлению пота на лице каплями. Якейк. † Çирĕк хоппи кăшласа пăнчăр-пăнчăр тар тохрĕ (у меня).

пăрах

(пы̆рах), бросить, оставить. Коракыш. Эпĕ епле хам упăшкана пăрахах сана качча пырăп. N. Пăрахса кай ман патăмран. Оставь меня. N. Аçу-аннӳ çуртĕнчен пăрахса кайса. Янш.-Норв. Унта пырсан вĕсенĕн пĕр ачи пĕр çăмартине хăй пуç урлă виçĕ хут çавăрать-те, çав çырмана пăрахать. (Сĕрен). Микушк. Ăçта каян, кума, каласа кай? — Шыва кĕмĕл çĕрĕ пăрахмашкăн. (Это, вероятно, старинный языческий свадебный обряд. На другой день свадьбы молодая в сопровождении сестры мужа идет на речку за водой и там бросает в воду кольцо или монету божеству воды «вутăш»). В. С. Разум. КЧП. Вăйĕ пĕте пуçласан, вăл пăрахса тарнă. Ачач 188. Тимуш хăрама пăрахнă. Орау. Пăраха пачĕ, бросил (неожиданно). Букв. 1904. Ахăр хĕрт-çурт пулĕ ку, тесе, Иван шартах сикет те, хайхине пăрахах тара пуçлать. Изамб. Т. Ку сурăхне пăрах та тар. || Свалить. Якейк. Алăк хошшинех пăра пăрахса хăварнă (свалили лед). || Навалить. Çутт. 153. Хыр тымарĕсене лакăма тултаратăп та, чĕртсе яратăп, çиелтен тăпра е çерем пăрахатăп. || Положить. N. Вутă пăрахам-ха. Положу-ка дров (в печку). N. Вута пăрахса çунтар. || Класть. Якейк. Эп чĕмелсене (= çĕмелсене) прахса турăм; чĕмелсене лап прахса турăм (чĕмел пуçланă чох тват кĕлтея хреслĕрен хреслĕ хораççĕ, онтан вара çавăрса каяççĕ). || Подкинуть. Бюртли. Санăн ăна укçа пăрахмалла, теччĕ. || Стлать (напр., для беленья). N. Шуратма пăрахнă пирсем. || Прикинуться. Кильд. Аптранă енне вара ӳсĕре пăрахăрĕ, тет. || Сажать. Хорачка. Кăмакая пашалу пăрах. В. Олг. Хăяр прах (садить). N. Чăн первей паранкă пăрахаççĕ. Ачач 37. Амăшĕ ывăлне кашни ирех, çунакан кăмакана паранкă пăрахса илсе тăварланă купăстапа тăрантарать. Кан. Кам çуркунне хăмла пăрахас, чĕртес, тет, унăн кĕркунне çĕре çемçетме тăрăшмалла. IЬ. Кăçалах çур теçеттин волынь хăмли семшевăй сурт пăрахнă. Пахча çим. 3. Нумайăшĕ (картофель) суха хыççăн пăрахса пыраççĕ. || Скидывать, снимать. Юрк. Вуникĕ сурăх усрăттăм, улăм пама каймăттăм, çирен тăлăп пăрахмăттăм. N. Пĕр уйăх ĕнтĕ ураран атă пăрахман. N. Пăрах, снимать (сапог) с другого. || Сбавить (цецу), сбросить. Б. Олг. Хакне пăрахсам пĕр ластăк, ытла хытă тытса тăратăн, сотас теместĕн-и? Пасара антарса тăк, киле каллях исе каятни? || Линять, ронять перья, шерсть и пр. N. Тĕк пăрах, пуç пăрах (урпа). || Делать выкидыш. Орау. Сурăх путек пăрахнă. Изамб. Т. Лаша тиха пăрахнă, ĕне пăру пăрахнă, сурăх путек пăрахнă (выкидыш). || Испражняться. Орау. Ах, ку ача-пча! Çинă-çиманах кайса та пăрахат (испражняется)! || Перестать, бросить. Орау. Ху вулама пăрахсан, кĕнекĕне мана пар. Когда перестанешь читать, передай книгу мне. N. Çăвла хут вĕренме пăрахсан, аттесене хресьян ĕçсенче пулăшрăм. Хыр-к. Хут вĕренме пăрахсан, çулла, ачасемпе пулă тытма, рак тытма çӳреттĕмĕр. N. Çиессе пăрах, перестать есть. Панклеи. Порнаççĕ, порнаççĕ ватăрах çынсам, эсрелĕ килме пăрахнине (что перестал ходить) сисе пуçларĕç. || Прекратить, бросить. N. Мĕнле паян кооператив сутма час пăрахнă. Ку вăхăтра хупакан марччĕ-çке? тесе килнелле çаврăнса каяççĕ вара. || Перестать что-нибудь делать. КС. Хăяр пăрах, последний раз собрать огурцы. || Раздумать; отменить, отказать. ЧС. Аннесем вара: вилет пулĕ, юмăçа кайса укçа та пĕтерес мар, терĕç те, юмăçа кайма пăрахĕрĕç. N. Эп сăра тăвасса пăрахрăм. Я раздумал варить пиво. N. Вăл хăй (она) кайма пăрахрĕ. Ивановка. Çакăнтан кайран эпĕ чула алла тытма та пăрахрăм. Тим. † Ах, хăтаçăм, Микулай, пăрахма-пăрахма тытăнатчĕ, пăрахасран чунăм çук, пăрахсассăн чунăм çук. || Уступить (в цене). Н. Карм. Ну, апла пулсан, вун тенкине пăрахап, тет. N. Пăрах (пăрахса пар) тепĕр пилĕк пусна! — Юрамаçт, пăрахмасп. || Отказаться. N. Çăкăра пăрахăп, уна пăрахмăп. || В качестве вспомог. глаг. Яргуньк. Акă сана хуçа сенкĕпе чиксе пăрахма килет. N. Мана луш (зря) çинченех кăшкăрчĕ-пăрахрĕ. N. Курак çăварне карчĕ-пăрахрĕ те, татăк ашĕ тухрĕ-ӳкрĕ. N. Лаша пĕççине чарчĕ-пăрахрĕ (беспомощно). Сорм-Вар. Упа Ахматяка çыхса пăрахрĕ. N. Вăл вара мĕн туса пăрахмĕ манпа? (т. е. нагадит мне). М. Сунчел. Пӳрт алăкне уçса прахнăччĕ те, пӳрт умне çап-çутă çутатса пăрахнăччĕ. Панклеи. † Каяс марах тесеччĕ, илчĕç-пăрахрĕç, мĕн тăвас. (Салтак юрри). Альш. Улпучĕ пăруласа пăрахасран хăранă, тет. Барин боялся, как бы не отелиться. Юрк. Тӳрлетес вырăнне (вместо того, чтобы вылечить) тата хытă пăсса пăрахаççĕ (испортили). IЬ. Çуртăрисем ĕлкĕрсен, çав укçапах çуртăрисене те выртарса пăрахат. IЬ. Тытăнсан, ĕçе часах туса пăрахнă. Ст. Яха-к. Атьăр часрах кунта чӳклесе пăрахар та, вара пирĕн пата кайăпăр, теççĕ. Изванк. Пулла тухсан та, ăна пĕре çех (только) кăшкăрса пăрахаççĕ (крикнут на него). Кан. Тепĕр хут чĕтретсе пăрахрĕ. Капк. Эпĕ Улия юратса пăрахрăм. Пуç çавăрса пар-ха. N. Çан чохне ĕçсе пăрахрăм-çке (напился)! Т. II. Загадки. Шăлсан, шăлса ямалла мар; çĕклесен, çĕклесе пăрахмалла мар; вăхăт çитсен, хăех каять. (Мĕлке). ЧС. Эпир вăл анана, ир кайнă-ĕскерсем, кăнтăрлаччен сухаласа та пăрахрăмăр. N. Вĕсем малтан нумай çĕрлĕ çынсенчен темĕн чухлĕ çĕр илсе пăрахаççĕ, унтан вăл çĕре, банк урлă, сахал çĕрлĕ хресченсене пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕн сутса пит нумай ытлашши укçа пуçтараççĕ.

пăрçа

(пы̆рз'а, пŏрз'а), горох. N. Пире тăвансем кĕтнĕ мĕн, кĕтсен-кĕтсен килмесен, пăрçа пек куççуль тăкнă мĕн. N. Патака ытрăм та, питĕ çӳле хăпарса кайрĕ, хăпарса кайса, пăрçа пĕрчи пек анчах курăнчĕ. Капк. Çатма çинчен пăрçа сиксен, ача-пăча ташша илет. N. Çул çинче пăрçа хăмăлĕ выртма пуçласан, каçпа ларма юрать, теççĕ. N. Пăрçа хăмăлĕ лайăх, хутаççи çуккă, симĕс, пулса çитеймес. N. Çатма çинчи пăрçа пек çавăрăн. Юрк. Чăвашсем тата пăрçа пăттипе паранкă пăтти те пĕçереççĕ. Вĕсене çупа анчах çиеççĕ. Çу сахал чухне çинĕ вăхăтра, часрах пыра анса кайтăр тесе, уйран сыпаççĕ. Сĕт пурри сĕт сыпат. IЬ. Пăрçана чăвашсем пит сайра пĕçерĕççĕ. Çулталăкне виç-тăваттă та пĕçермеççĕ. Пăрçа пулсан, ăна пăрçа çăнăхĕ тума тăрăшарах параççĕ. Çăнăхĕнчен, паллă, салма пĕçерме. Авă çав пиркепе чăвашсем пăрçанăн пит сайра пĕçереççĕ. Пăрçаран чăвашсем пăрçа кукли те тăваççĕ. Чураль-к. Эпир вуниккĕн пĕр тăван, вуникĕ ана тулă акрăмăр, кучĕ пулчĕ хумăш пек, тăрри пулчĕ пăрçа пек. Пахча çим. 10. Пăрçапа пăрçа (у бобов) хушши 3 вершук пулмалла. Сред. Юм. Пăрçа али тесе пăрçапа пăри алакан шолтра алана калаççĕ. Решето для гороха и полбы. Сред. Юм. Пăрçа нимри пăрçа çăнăхĕнчен çемçерех пĕçерекен çимĕçе калаççĕ. Вомбу-к. Пăрçа яшки, вĕт салма тораса яраççĕ, сухан, пăрăç яраççĕ. N. Кунта какай яшки çук, пăрçа яшки, пулă шӳрпи, у та (= вăл та) шыв çиç. Сред. Юм. Пăрçа тар тохнă — çын вилнĕ чôхнĕ тôхакан шôлтра тара калаççĕ. Янтик. Çавсен иккĕшин пăрçа пиçмес вара. (Так говорят о тех людях, которые не могут ладить между собою).

пăтăр

(-д-), подр. стеканию крупными каплями пота. Хорачка. Пăтăр-пăтăр тар йокрă. КС. Пăтăр-пăтăр. Яжутк. Пăтăр-пăтăр тар юхать (пот течет градом), тарне шăлма тутăр çук. Чертаг. Пăтăр-пăтăр тарланă (крупные капли пота). АПП. † Пăтăрах та пăтăр тумла юхат, çичĕ хут пустав варрине витерет. || Подр. звуку легкорвущейся ткани. Сред. Юм. Тарпа çĕрнĕ кĕпе пăтăр каять (легко рвется). Орау. Пăтăр, пăтăр татăлать. Рвется во всех местах, напр., ткань. СТИК. Кивĕ кĕпе-йĕм пăтăрр каят (çурăлат). IЬ. Хурăн хуппи пăтăр туса касăлат. || Подр. звуку падающего мелкого помета овцы или козы. Тораево. Така хăраса пăтăр-пăтăр сыса панă (звук от падения помета). Вотлан. Карта тăрăх канька чупĕ, пăтăр-пăтăр пăх сысĕ. (Хăй çунни). || Подр. звуку пузыря. Икково? Пăтăр-пăтăр (о пузыре). || Подр. прерывистой барабанной дроби (т. е. частому барабанному бою). N. Пирĕн акă пĕр салтакки парапана тăррр!.. тăррр! пăтăррр! тутарса çапсан, эпир чăнах тата та нумайăн пухăнатпăр. || Подр. звуку трепыхающегося флага. Ыраш. Пăтăр, пăтăр, пăтăр, хатĕр, хатĕр, хатĕр-р-р! тесе тăраççĕ (хĕрлĕ ялавсем). IЬ. 9. Колхоз касса илнĕ тĕлсене хĕрлĕ ялавсем çакнă та, катаран вăрманпа çынсем çинелле савăнăçлăн пăхса выляса: пăтăр, пăтăр... || Подр. быстрой речи (скороговорке). N. Пăтăр-пăтăр калаçать (отрывисто и быстро).

пăтăр-патăр

(пы̆ды̆р-п¬ады̆р), подр. редкому паданию капель дождя. N. Çăмăр пире лекеймерĕ, пăртак пăтăр-патăр çиç ӳккелерĕ. || Подр. стеканию крупных капель пота. Ала 106. Çирĕк хоппи кăшласа пăтăр-патăр тар тохрĕ. || Подр. неравномерным звукам, получающимся при падении яблок, стрясываемых с яблони. Орау. Улма йăвăçне тытса силлерĕ те, улмисем пăтăр-патăр туса ӳкрĕç (градом посыпались яблоки). || Подр. бегающему, рассеянному взгляду. N. Вăл хăйĕн сиккелекен куçĕсемпе пăтăр-патăр! ман çине тимлесе пăхрĕ. Он пристально посмотрел на меня своими бегающими глазами. || Подр. быстрой речи. Сунчел. Пăтăр-патăр каласа тăкрĕ. Высказал все сразу, быстро и торопливо. N. Вăл темĕскерле пăтăр-патăр калаçать.

пăчă

(пы̆ζ'ы̆, пŏџ̌ŏ), душно; духота. А. Турх. N. Пăчă çĕрте пулă пурăнаймаст. Хурамал. Утă çулнă чух кун пăчă пулать те, вăй пĕтет. В. Олг. Пăчă, душно, дышать нельзя. Янтик. Ай-яй пăчă сан пӳртре, ма çавăн пек нумай хутан эс? Çутт. 154. Шыв çинче сывлама пăчах мар, анчах калама çук шăрăх. Шурăм-п. Хĕвел пăхать шăратса, çирен тар шăпăр-шăпăр юхать. Çил вĕрмест. Пăчă. О сохр. здор. 42. Е ытла пăчăран (от сильной духоты), е урăх япаларан макăрать пулĕ. Чув. пр. о пог. 45. Çула хĕвĕл тухнă чухне питĕ пăчă тăрсан, çав кун каçпала çăмăр пулать. Если летом во время восхода солнца стоит духота, в этот день вечером будет дождь. Килей-к. † Çак ял ачи — чон пăччи, çич йот ачи — чон уççи.

пăх

(пы̆х), подр. вспыхиванию пороха. Б. Олг. Тар пăх! тесе çонса каят.

пăш

подр. утиханию, притиханию. Орау. Амăшĕ килсе кĕрсенех, ачисем пăшах пулаççĕ (притихают). || Подр. ожогу (детск. выраж.). Шорк. Пăш пулать (по-детски, по отношению к огню и к горячей воде). || Подр. пыхтению. || Подр. вспышке пороха. Сунчел. Пăртак тар илсе тивертсе ярсан, пăш! тунă сасă илтĕнет.

пăш-паш

подр. вспышке пороха. СТИК. Виç-тăват çĕре чĕпĕтĕм-чĕпĕтĕм тар хутăм та, вутпа тивертсе ятăм, пăш-паш! туса карĕ (несколько звуков). || Подр. звукам поднимающегося теста. Сред. Юм. Квас чĕресне хорса лартнă чôста пăш-паш туса хăпарать. Якейк. Чоста хăпарнă чохне пăш-паш туса хăпарать. || N. Пăш-паш ту, прихварывать. Орау. Ачасем пăш-паш (пы̆ш-паш) пула пуçласан (прихварывать), ман пĕтĕмпех сехре хăпать.

пĕшт

подр. вспышке (напр., пороха). КС. Кăвар çине пĕр тар пĕрчи пăрахрăм та, пăшт! терĕ (слабее чем пашт). См. пашт. Б. Олг. Спичкă пăшт! тесе чĕрĕлсе каят. См. шорт, чарр, чарт. || Подр., соотв. русск. «пшик». Сред. Юм. Пĕчик хĕртнĕ тимĕре шыв ăшне чиксен, пăшт! тăвать. || Подр. шуму пара, вылетающего из отверстия в крышке вскипевшего самовара. Б. Олг. Сăмовар вĕресе çитсен, çӳлти шăтăкăнчен пăшт, пăшт! тесе пăс тохса каят. || Подр. ожогу. ГТТ. Ан тив вĕри карттахвие, вăл аллăна пăшт (у Уганд. — пăш) тăват. «Не тронь горячий картофель, он обожжет тебе руку». || Подр. притиханию, утиханию. Сред. Юм. Паçăр мана хирĕç чанккать анчах, пĕр-ик сăмах вирлĕрех килсе каларăм та, пăшт полчĕ. || Подр. тихой и легкой смерти. КС. Пăшт вилсе карĕ. Умер легко.

авăрла

(авы̆ра), i. q. авра, заряжать (ружье, пушку и т. п.). I. q. аҕыз-ла (ауз-ла)? [араб сăмахĕ] руж. дуло. Изамб. Т. , НАК, Якей, и мн. др. — Якей. Ан тĕкĕн, она авăрланă. Не тронь, оно заряжено. Ib. Асту, авăрламан-и она? Смотри, не заряжено ли оно? Ib. Тар пĕр авăрламалăх анчах йольчĕ. Пороху осталось только на один заряд. || Translate de coitu usurpatur. Шорк. Çынсам пӳртрен тохса анчах карĕç, вăл хĕре тытса авăрласа та лартрĕ. || Якей. Ай, ача, эс плотнă авăрланă-çке! Probe cdepol erexisti mentulam tuara! | Hinc: авăрлан.

каврăç

(каврыс’), ясень. Городище, СПВВ. Абыз., Питушк. Эпир çур. çĕр-шыв. 13. Карта хĕррипе пахчара хĕрлĕ хăва, çăкасем, çӳçесем, хурамасем, тар-йываççисем (тополь), каврăçсем (ясень) ӳсеççĕ. См. кавăрç.

кач

(кач), подр. удару топора при рубке дерева или укусу. ГТТ. Кача-пурне (кач! çыртмалла). Ск. и пред. Кач! кач! лартат — касăлат, тар-йывăççи тайăлать. Шумш. Кач-кач, каччам (так!) пик, касрăм пăхрăм — вонолттă, сурăм-пăхрăм — вонолттă, тата сурăм — вонолттă. (При произношении этих слов стучат одним из острых орудий, либо топором, либо ножом, по дереву, при чем получается 16 значков по числу слов). Орау. Пуртăпа кач! касрĕ (рубнул). Ib. Хурчка чăх çине утланса ларнă, тет те, кач та кач! лартат (долбит), тет. || Подр. крику глухаря. См. качлат.

килхепе

то же, что тилкепе. Буин. † Килхеписем тăрăх тар юхат.

кирлĕн

ненужный. В. Оль. Кирлеми пăсташран-мĕнтен. (Моление). N. Эсир хăвăр аллăрти кĕтĕве хавасланса тăрăшса кĕтĕр, кирлеми пуянлăхшăн е ирĕксĕр пирки ан кĕтĕр. N. Кирлеми юрăхсăр калаçакансенчен тар.

лар

садиться; сидеть. В. С. Разум. КЧП. Ку çын лармасăртарах тăрать. Чуратч. Ц. Пукан çине (на стул) ларчĕ те, каçчен те тăмарĕ (просидел, не вставая). Артюшк. Вакона ларма вăхăт. Пора садиться в нагоны. N. Пĕр ларсан, тахçанчченех ларать вара. Если сядет, то сидит очень долго. Сред. Юм. Лар килте, кôтна хĕссе! Сиди знай дома! N. † Ларас тăрас саккине ука сарса хуччăр-и; выртас-тăрас выранне тӳшек сарса хуччăр-и. Çĕнтерчĕ 51. Паян ларас-тăрас килмест. Сегодня не хочется ни сидеть, ни ходить („стоять“). N. Мăн кĕрӳ пуринчен мала ларать, эллине сăра курки тытать; вара вĕсем виçĕ тапхăр тăрса лараççĕ; виççĕмĕш тапхăр тăрсан, сĕтел хушшинчен тухаççĕ те, каччин ашшĕпе-амăшне малти сак çине лартса, вĕсен умăнче икĕ тапхăр çаврăнаççĕ, виççĕмĕшĕнче пуççапма лараççĕ. N. Пĕр çулччин киле урапапа çунапа ларса кĕмест, анаçĕне (= ана çине) ларса кĕмест-тухмасть (молодушка). Б. Яуши. † Лаши лайăх, çуни лайăх лараканĕ çук. Юрк. Ун çумне кĕрӳ çуммĕн лараканни ларать. Юрк. Эпĕ, патша пулсан, ялан çапла кăмака çинче ăшăнса кăна ларăттăм. Ib. Икерчĕ çиме ларсан та, каллех çапла: ех, тет, эпĕ патша пулсан, яланах çапла çуллă икерчĕсем анчах çисе ларăттăм! тет. Сред. Юм. Ĕçессе нăмай та ĕçмен пик полчĕ, ларнăçĕм пôсать (постепенно пьянеешь) полас, ôра çине тăрап та, тайкалана тăрап. Чăв. й. пур. 23°. Хăй халĕ суккăр ларать ĕнтĕ, ниçта та тухаймасть. Регули 3. Вăл ĕçлеме ларать. Он садится за работу. N. Пит аван шыв хĕринче мĕлле пăр катăксем пĕр-пĕрин çине хăпара-хăпара ларса, каллех йăтăна-йăтăна анса кайнине пăхса тăма. || СТИК. Ларайман, ларса çитеймен, картне ларман (т. е. глупый). || Йӳç. такăнт. 52. Пурте кулаççĕ. Кĕркури, çиленсе, пуçĕпе сулкаласа, лара-тăма пĕлмест. Копăрла. † Ларас-тохас лайăх полтăр. Чтобы было хорошо с нею (с женою) выехать. Орау. Хăй ларса канимарĕ ĕмĕрĕнче (работала, не покладая рук). Туперккульос 25. Пӳртрен тухмасăр ларса ирттерсе, начар ӳсет, шурăхса каять (бледнеет). Сĕт-к. † Тантăш çони хора çони, ларса чопма шанчăклă. (Çăварни йорри). || Сидеть в тюрьме, под арестом. Альш. Елшелин хуралçисем кайса та лармаççĕ (не сидят в арестанской), ӳретникрен те хăрамаççĕ. Орау. Паян тăват тутара сут турĕç, тăватăшне те лармалла турĕç. Сред. Юм. Ларма кайнă. Пошел сидеть (в кутузку). N. Тĕрмере ларакансем, е персе вĕлернĕ çынсем хушшинче темĕн чухлĕ пĕр айăпсăррисем те лекнĕ (в 1906 г.): вилччĕр, ларччăр... тенĕ пек тăваççĕ. || Быть п. заседателем. Орау. Паян тăват тутара сут турĕç. Манăн тăватăшне сут тунă чухне те лармалла пулчĕ. || Сидеть на посиделках. Изамб. Т. Хĕлле хĕрсем ларма çӳреççĕ. Зимой девушки ходят на посиделки. Альш. Пĕр-пĕрин патне ларма çӳремелле. || Гостить (о девушках). N. † Ларма килнĕ хĕрсене алă çинче вылятрăм, ларма килнĕ хĕрсемпе хытăрах выльăр, ачисем! ЧП. Ларма пырăп. Сред. Юм. Ларма кайнă (девушка пошла, поехала в гости к родственникам). || Справлять (о некот. обрядах). Ст. Чек. Вара кĕрешченке кунĕ каçпа хĕр сăри? лараççĕ. || Сидеть в старых девах. О сохр. здор. Вăл тĕлĕшрен чăвашсен йăли пит аван: вĕсенĕн хĕрĕсем çирĕме, çирĕм икке çитсен тин качча каяççĕ; çирĕм пилĕке çитичченех ларакан та пулать вĕсен. Янтик. † Пиреех те çырнă çын ачи лартăр халĕ çулĕ çитиччен. || Сидеть на яйцах (о наседке). Ст. Чек. Ларат (чăхă ларат). Сидит на яйцах. Альш. Чăхă ир ларсан, тырă пулат, тет. (Примета). || Стоять, находиться (о вещах и предметах). N. Чăматан ларат. Стоит чемодан. N. Карташĕнче вăрманти пек курăк шăтса ӳссе ларнă. ЧП. Çеçен хир варринче пĕр хурăн, лартăр-а хирĕн илемĕшĕн. Янш.-Норв. Пирĕн çумра (рядом с нами), йывăç пахчинче, пĕр кĕлет ларать. ЧС. Темĕн чухлĕ пичке ларать. Стоит много бочек. N. Унта пилĕк мишукпалан çăнăх ларнă. Там стояло пять мешков с мукой. N. Чӳрече çинче кăкшăмпа (в кувшине) шыв ларать. N. Улăм урисем темĕн чухлĕ лараççĕ. N. Вăрман ларать сип-симĕс. N. Тепĕр пуçĕнче тутлă шерпет ларат, сим-пылпа тутлă шерпет хушшинче ылттăн тарилкке ларат. Орау. Ку шыв пӳртре виç сахат ларнă. N. Тинĕс патне çитсен, тинĕсре пĕр карап ларнине курнă. Ядр. † Эпир çăварни чупнă чух ларан-йывăç хумханать, выртан каска тапранат. Могонин. Ларан йывăçа хоппине сӳсен, мĕнле хăрса каять, çанашкал çав çын хăртăр, тет. N. Ăçта-килчĕ-унта хупахсем, хытă курăксем унта-кунта ларатчĕç. Торп-к. Урапи чупмаçть, тет, пĕр вырăнтах ларать, тет. Орау. Ку йăвăçăн тымарĕсем çирĕп халь, нумай лармалла. Дерево крепко держится на корню. Тогаево. Онччен те польмин, пĕр пысăк икĕ хутлă пӳрт лара парать. Эпир çур. çĕршыв 15. Ту вĕçĕнче чылай аслă униче (укăлча) выртать. Кунта, хапха патĕнче, ял юпи ларать, халăх пӳрчĕ ларать, вут сӳнтермелли машшин, пичĕке, пакурсем, тата урăх хатĕрсем лараççĕ. || Остановиться (в движении). Орау. Армансем ларчĕç (иногда говорят: шыва ларчĕç). Мельницы (водяные) остановились (стали) от половодья. || Устояться (о пиве). Якейк. Пирĕн сăра ларсах çитмен-хе (не устоялось после процеживания; дрожди еще не сели на дно). || Осаждаться. N. Хăйăр тырă акас вырăна та ларать, çарана та ларать. || Широко задевать основанием. Орау. Суха-пуç ытла ларса пырать, ăнмарĕ („купташки“ своей выгнутой поверхностью задевает за землю. Зависит от неудачной установки сохи). || Лежать (о вещах). Çăкăр кăмакара ларат (но: çăкăр сĕтел çинче выртат). || Находиться (о корнях растений). N. Темĕн пысăкĕш йывăçсен те тымарĕсем çиелтех лараççĕ. || Упасть (о стреле). Абыз. Ухă çав старикĕн пӳрт çине ларнă. N. Йывăç юппине (на развилину дерева) юр ларнă. || Садиться, становиться плотнее. Орау. Çуркуннехи çăмăрпа çĕр ларать, теççĕ ваттисем. || Замерзать (о реке и пр.), о ледоставе. Альш. † Çерçи чак-чак тăват-çке, Атăл пăрĕ ларат-çке. АПП. Сивĕ енчен çил вĕрсессĕн, Атăл ларнине çавăнтан пĕл. || О снеге. Девлезеркино. Юр ларчĕ. Снег сел (осел). || Выправиться (о вывихе). ЧС. Ĕнтĕ, кин, ачун алли ларчĕ. N. Нумайтарах, ĕçлесен унăн алли-урисем каллах хытса ĕлĕкхи вырăна лараççĕ. || Отзываться, вредить. Изамб. Т. Лашана кĕçĕнтен йывăр турттарса çӳретсен, лашан куçне ларат (ослабеваег зрением), теççĕ. N. Ытлашши çийӳ чире ларать. || Осесть (о строении). Альш. Пӳрт ларнă ĕнтĕ пирĕн (осел). || Иваново. Урай хăмисем, никĕс пĕренисем, тата кăмака ларса юлнă (остались без осадки). || Сесть (о материи). Трхбл. Брюки ларнă. Брюки сели. || Оседать. Туперккульос 4. Çын çăварне, сăмсине ленкеççĕ, кăкăра лараççĕ, тĕрлĕ май çын ăшне ленкме пултараççĕ (бактерии). || Загрязниться. АПП. † Сакăр тиртен çĕлетнĕ сар кĕрĕке кирĕк лармĕ, тесе, пĕлтĕр-им? В. Байгул. † Çуса çакнă шур сурпанне кирĕк лармас, терĕç пуль. || Увязнуть, застрять. О сохр. здор. Е, апат çисен, шăл хушшине пĕр-пĕр япала ларса юлса çĕрсе тăрать. Кума-к. Эпĕ лапрашне (= лапра ăшне) антăм-лартăм (вдруг очутился в грязи, в топком месте). Шурăм-п. Филип сурăх хыçĕнчен чупрĕ, анчах ури пылчăка ларнипе кайрĕ-ӳкрĕ. Чув. пр. о пог. 304. Пăр ларса йолсан, çул йывăр пулать. Если лед останется (на берегах), год будет тяжелый. || Заходить (о солнце). N. Хĕвел анăç хĕрелсен, пĕлĕте ларсан, çăмăр (тăман) пулать. || Прибавлять (ветви, коленца). Альш. † Мĕшĕн кĕрлет-ши çав хăмăш? Сыпăкран сыпăка ларасшăн. Ib. † Мĕшĕн шавлат-кĕрлет çав вăрман? Туратран турата ларнă, тет, çав вăрман. Карабаево. Улма-йывăççи çеçкене ларса иртнĕ. || Закалеть. Ст. Чек. Çăккăр вут начар хутнипе (от плохой топки) пиçеймесĕр ларса каят (около нижней корки тесто уплотняется и не пропекаетcя). || Заниматься; служить. Туперккульос 18. Пĕр туперккульос чирĕ çинче кăна ларакан тухтăр çав чир çинчен, çĕнĕ япаласем мĕн тухнине (напр., открытия в области медицины) пĕтĕмпе пĕлет. ГТТ. Ача-пăчапа пурăнакан çынна, ку ĕç (литературная работа) çинче кăна ларсан, пурлăх тĕлĕшĕпе хĕнтерех пек (трудно с экономической стороны). Орау. Кунăн çĕрĕн хут çинче ларакан çын шурса каять (бледнеет). Образцы. Ай-хай, хĕрлĕ чĕрем, çутă сăнăм, шур хут çинче ларса шурăхрĕ. Истор. Ялан ĕç çинче ларса, тата ытларах сывăмарланнă. N. Çирĕм пилĕк çул тиякра ларчĕ. N. Вăл ĕç çинче лармаççĕ вĕсем. Они этим делом не занимаются. Яжутк. † Пуртă тума тимĕрç çук, тимĕрç ларма çырма çук. || Расположиться, расселиться, поселиться. Юрк. Тинĕс хĕрринче ларакан хула. Ib. Эпĕ пурăнакан савăт (завод) пит аван çĕрте, çаранта шыв хĕрринче ларат (расположен на берегу реки). Янших. Б. Сăр шывĕ хĕрринче ларат (город). Юрк. Чăвашсене ытти çынсенчен уйрăм ялсемпе ларма хушнă. Демид. Пурăнсан-пурăнсан, кун патне таркăнсем, вăрăсем килсе лара пуçларĕç, тет. || Приставать, прилипать. Орау. Тĕмпек (ял) тăнĕ (глина) лармаçть (т. е. не держится), умпа кăмака шăлма юрамаçть урăх. Якейк. Ларать = çыпăçать. Ib. Кăçалхи пак çор аки тума çăмăлне корман: пĕре те лармаçть. Ib. Хăш çол çĕртме тунă чохне те ларать (= тăпра соха тимĕрпе калак çомне çыпăçни). Ib. Олăхри аная тунă чох ларса пăçлар, аран туса пĕтертĕм. КС. Суха-пуç ларать (накопляется земля, и она плохо пашет), вара ăна карлавпа тĕкеççĕ. || Приставать, останавливаться где-либо (о пароходе и т. п.). N. Çак пăрахот Шопашкара (-ра) ларать-и? Пристает-ли этот пароход в Чебоксарах? N. Пăрахот Шопашкарта лармарĕ. Шурăм-п. Халĕ Кĕнер-вăрри çыннисем чухăнланса кайнă. Пăрахут тахçанах ларми пулнă. Альш. Пулăçăсен киммисем лараççĕ унта. || Обходиться, constare. N. Мĕн чула ларчĕ? Во что обошелся (о цене). N. Хаклă çĕр илекене пит хакла ларать. || Получить убыток. Орау. Халь çăмартана кайсан, аллă тенкĕ ларнă, тит. || Остаться, проиграть (в картах). Сред. Юм. Кама ларчĕ? Кто остался? (во время игры в карты). Янш.-Норв. Лартăм. Я проиграл (в шашки). || Обмануться. N. Лаша илесси пит пысăк ĕç, ларасси нимĕн те мар (очень легко). || Находиться в сохранности, храниться. Полтава. Ăçта мулсем ларнине (где скрыты клады)... || Глохнуть (об ушах старика). ГТТ. Манăн хăлхасене ларнă çав ĕнтĕ, илтми пултăм. || Выходить (об урожае). О земл. Çĕнетнĕ çĕр тырра ĕлĕкхи пекех çимĕç парса тăрать, вара унта тырă аван ларакан пулать. Ib. Хура тăпра çинче малтан урăх япала хушмасан та, тырă аван пулать; анчах кайран-кайран вăл çĕр çинче те тырă ларми пулать. Альш. Кăçал тырă начар пулчĕ те, анара пит нумай пулнинче саккăршар урапа, унтан вара чухрах (похуже) пулнисенче пилĕкшер, ултшар урапа ларчĕ, теççĕ. Сорм-Вар. Ахматяк калать (медведю), тет: кашни çапмасерен (= çапмассерен) пĕр пăт çу ларать (каждый раз, как ты меня стукнешь молотком, на мне наростает пуд сала), тесе калать, тет. || Накопляться. О земл. Выльăх айне улăм сарсан, навус ытла лармасть. || Юрк. Шыва лар, быть затоплену водой. || Об обычае созывать знакомых к умирающему. ЧС. Анне вара пиччене атте çинче ларма çынсене чĕнтерсе килтерчĕ (велела позвать). N. Çын çинче ларни. || Доходить, попадать. Яргейк. Урпа утмăл кунта кĕрекене ларать, теççĕ. || Наступать. КС. Кĕр ларчĕ. Наступила осень. (Хĕл ларчĕ, но: çу килчĕ, çур килчĕ; Орау. Хĕл ларсах каять-и ĕнтĕ? Неужели уж так рано начинается зима? || Оказать действие. N. Ăна ларнă. Оказало действие на ум. || В качестве вспомог. гл. Сятра. Сан пит çине мĕнешкел (_мэ̆нэ) моклашка токса ларса? N. Курăксем ĕнсе ларчĕç (выгорели от зноя). К.-Кушки. Эпĕ пĕрре шыв хĕрринче нуммай çĕрле пулă тытса лараттăм. Однажды поздно ночью я ловил на речке рыбу. Виçĕ пус. 17. Тăваттăмĕш çулне çĕрте курăксене кирлĕ япаласенчен виççĕшĕ тăнчах пĕтсе ларать. Ib. 19. Пĕр çын, ашшĕ амăшĕсем вилсен, ниме юрăхсăр хăйăрлă çĕр хуçи пулса ларнă. Кан. Мунчине вара шыв тухса ларнă. Яхать-Ошкăнь. Тар тохса ларать. Выступает пот. Букв. 1886. † Сĕт-пыл тулса ларинччĕ (см. сĕт пыл). Альш. Кас çĕнĕ пулса ларчĕ хайхи. Обстроился снова (после пожара), обновился (квартал). Ib. Пăхатăп – тиенсе те ларнă пирĕн лав (нагрузился). Яргуньк. Пуç тăрисене (на головах у них) улмуççисам шăтса, çитĕнсе, улмисем те пулса ларчĕç, тет. Синерь. Вăл, шаларах (дальше в воду) кĕрсе, хулне чăссĕр (= чăсрĕ), тет те, хулĕ сыпăнса ларса (обрубленные руки снова наставились), ачисене (своих детей) тытрĕ, тет. Сунар. Сăрт ĕлĕкхи пекех хăйне хăй хупăнса ларнă (холм закрылся снова сам собою). Орау. Вилнĕ çын чĕпĕтним сана, пĕтĕм çан-çурăмăнта, аллу-урусенче кăвакарса ларнă вырăнсем (синяки) пур? Ib. Сĕтел çинче ламппи çунса ларать (горит). N. Кам хăй валли инкек-синкек шыраса çӳрет, çав ăна чăнах та тупса ларать. БАБ. Эпĕ пăхрăм пек те, пĕр хуран сăмала вĕресе ларнине куртăм пек (во сне). N. Ĕлĕк вăл (это) çын ячĕ полнă, онтан сомах полса ларнă (стало нарицательным именем). СВТ. Çитменнине тата шатра чирĕнчен кайран (после оспы) нумайĕшĕ, чĕлхе çĕрсе, чĕлхесĕр пулса лараççĕ. N. Хăй пурăннă кун-çулĕнче пĕтсе, çĕрсе ларнă çĕртен пире çутта кăларчĕ (он). Пшкрт. Вырăсла пет йосон соляма (очень хорошо говорить) вĕренсе лартрăм (или: лартăм; научился). КАЯ. Ĕнер Тумия урнă йытă тулланă; урмалла-мĕн пулсан, мĕн курса ларас-ха! (что станем делать). Трахома. Тата пĕрер çул иртет те, хай сирĕн пĕлĕшĕр суккăрах пулса ларать. В. Олг. Онăн учĕ перĕн тырă çине вĕренсе ларса (повадилась). Изванк. Пирĕн пӳртре, ăçта кирлĕ унта (где ни попало, везде), çуртасем çунса лараççĕ (горят). Панклеи. Сĕрсенех (как только помазала), ачана ӳт илсе ларчĕ (наросло тело). Ib. Вăл пыркаласан-пыркаласан, çол йăлтах пĕтсе ларат (дорога кончается). Синерь. Кăмакара этем аш вĕресе ларать, тет. (Сказка). Кан. Çап-çуттăн курăнса, каллех тĕттĕмленсе ларчĕ. N. Тата темиçе анпар (так!) тырă туллиех тулса ларнă, тыррисем алăкĕсенчен тулалла юхса ларнă (сыпался), тет. Цив. Шыв тӳрех пӳрте кĕрсе ларчĕ. Вода сама вошла и поставилась в избу. N. Хайхи салтак тухрĕ; как тухрĕ, хайхи çутă сӳнсе ларчĕ. Никит. Питне-куçне хĕп-хĕрлĕ шатра пекки тухса ларчĕ. Ib. Лешĕ кушак-мĕн пулсан, ăна патакпа шаккаймалла-мĕн, вара вăл каллах çын пулса ларать (превращается в человека). N. Анса лар, спуститься; закатиться (о солнце). N. Чунлă япаласем çумне çыпăçса лармашкăн е çекĕлсем, е тăрăнмалли сăмсасем, е чĕрнесем ӳссе лараççĕ (у растений). N. Тепĕр куна хăварсан, вăл хытса ларать те, кирпĕч çапма хĕнтерех пулать. N. Çамрăк арăм çапла пулса ларнинчен пĕтĕм ял тĕлĕнсе, ăсран-халран кайнă (изумилась). Сборн. по мед. Пĕтĕм çан-çурăмне шатра тухса ларать. Абыз. Çĕлен çапрĕ те, Иван пакăлчак таран анса ларчĕ (в землю). Синьял. Турипе сулчĕ, тет те (он махнул гребнем), тинĕс пулса ларчĕ, тет. N. Вĕсемсĕр пуçне хула та пулса ларас çук (не оснуётся). N. Куçса лар. N. † Килкарт варнчи çармăк хорĕн (= хурăнĕ), кăçал касман полсассăн, ватăлсах ларĕ, терĕр поль. N. Мучи куçне шур илсе ларĕ. (Карнăк шăнни). У старичка сделается на глазу бельмо. (Замерзание окна).

мĕн тесе

к чему. Чăв. й. пур. 35°. Мĕн тесе кăлăх çав тери тар памалла. || С какой стати, за что. Толст. Ку мана мĕн тесе (с какой стати, пошто) кунта туртса кӳртрĕ-ха.

юх

течь; плыть. К.-Кушки. Шыв юхрĕ. Вода текла. Б. Яньши. Вăл шыв кунта Ишек патне çитичченех юхса килет (течет до с. Ишак). N. Пирĕн ял патĕнченех Енĕш ятлă шыв юхса иртсе каять (протекает р. Аниш). Альш. Хай сăрасем юхса пĕтсен, хĕрсем сăрисене пĕр-пĕр хваттире пуçтараççĕ. Ердово. Пысăк шывсем çинчен пăрсем юхса пĕтсен (после ледохода), прухутсем, паршăсем, пĕрене суллисем юхма пуçлаççĕ. Ст. Чек. † Атăл юхмас тулли, ай, пусан та; ан ӳпкелĕр епле пусан та. Сала 179. † Атăл юхмас, епле тулсан та. Регули 221. Шу йохаканĕ (йохакан шу) лере çок. N. Çырмасенче шывсем юхма пуçларĕç. По оврагам потекла вода. Чураль-к. † Шур Атăла кĕпер турăм, çийен шывĕ юхмасса; кăçал тухрĕ çĕнĕрен саккон, хĕрпе ача çывăрма. Регули 256. Конта йохман шу пор. Здесь есть непроточная вода. N. Шусем юхса петрĕç, çĕр типрĕ. Вода стекла, земля высохла. Ал. цв. 9. Вĕсем çине пăхсан, сĕлеке юхса тăрать. Самар. Ту çинчен шыв юхнисем кунтанах курăнаççĕ. Отсюда видно, как в разных местах стекает с гор вода. Пазух. Атте лаши тур лаша; турти тăрăх тар юхать, пĕкки витĕр пĕлĕт юхать, çилхи витĕр çил вĕрет. N. Ура виç-тăват тĕлтен шăтса юхрĕ. На ноге были гнойные нарывы в 3-4 местах. Скотолеч. 17. Сĕрессе (лекарством) нумайтарах сĕрес пулать, анчах юхса тăмалла (так, чтобы текло) сĕрме юрамасть. || О ведре и т. д. N. Витре (катка, сăмавар) юхать. Ведро (кадка, самовар) течет (пропускает жидкость). || Оплывать. Ч.С. Тата чара хĕрне çутнă çуртасем, ирĕлсе, çĕре юхсан: вилнĕ çынсем йĕреççĕ пулĕ, тесе, хуйхăрса лараççĕ. (Çураçма). Орау. Çурта çуннă майĕпе ирĕлсе юхса анать. || Гноиться. В. Олг. Холĕ йохат. у него гноится рука. Чăв.-к. † Пирĕн савнă туса каяканăн икĕ куçĕ шăттăр, пичĕ юхтăр. (Хĕр йĕрри). || Двигаться, направиться. Шел. 64. Ах, халăх тытăнать хир енелле юхмашкăн. Упа 667°. † Вун-ик хĕрпе пĕр матка (= арăм) юхайраççĕ пасара. М. Васильев. № 3. Старик х(ă)раса лаçăран йохать килне хăвăртрах. Собр. 37. † Улăхрăм-кайрăм çӳлĕ сăрта, юхрăм-антăм шыв çине. || О вшах. Н. Сунар. † Çакă ял(ăн) хĕрĕсен пыйтă юхать, курмастăр-и?(так и сыплются). || О движении облаков. Череп. Кунĕпе пĕлĕт юхрĕ. Весь день ходили облака. Сала 95. † Ĕнтĕ пĕлĕт юхат, хĕвел пăхат, ун хушшинчен вăш, вăш! çил вĕрет. Ау 267. † Ĕнтĕ пĕлĕт юхат уйăхпалан çăлтăрсем хушшинче. Альш. † Ĕнтĕ пĕлĕт юхат, пĕлĕт юхат уйăхпалан хĕвел хушшинчен. || Быстро подвигаться. Якейк. Соха касси йохса анчах пырать; çак соха-пуç лайăххине тата çĕр çамçине пĕлтерет. Кон. 1927, № 237. Халăх хушшинчи ĕçсем те питех юхсах пыраймаççĕ. Ib. Юхса-çеç пырать çав... || Не ладиться. Шор-к. (Алик. в.). Ĕçĕ юхса тăрать. Дело валится из рук, не ладится. (Можно понять и букв: «так и течет»). Жатва. Çав çыннăн ĕçĕ аллинчен юхсах пырать. || Сыпаться. Толст. Мĕнле апла вăл, çăнăх пекех çемçе юхакан-и? N. Пăрçа хăма тăрăх юхса анчĕ. Горох скатился по доске. || Рассыпаться, просыпаться. Ч.П. Аллăм-кăна тулли алă çыххи юхса тухмин, лайăх-чĕ. N. † Чупрăм-антăм çырмана, юхрĕ-тухрĕ шерепем. Шурăм-п. № 6. Халĕ те унăн пĕр ят çĕрĕ анчах пулсан та, тырри час-часах уйра пĕччен юхса ларать. || Сползать? Шибач. Сăкман йохса каять. || Уплывать, выплывать. Ч.П. Вĕт-вĕт çумăр çăвать-çке, кантăр юхса каять-çке. Собр. † Сикрĕм-лартăм кимĕ çине, юхрăм-кайрăм пĕр çухрăм. Кильд. † Юх, юх, кимĕ, юх, кимĕ, таса çерем çине тух, кимĕ! (Здесь переписчик приписал: «юх-юх — причастие»). Илебар. † Улача кĕпе, ука çуха, юхрĕ-тухрĕ шыв çине. Ала 33°. † Вун-икĕ чĕпĕлĕ кăвакал кăларчĕ-ячĕ шыв çине: юхăр та çӳрĕр, тияйрĕ. || Линять (о шерсти). Шурăм-п. № 5. Сурăхсене урама кăларма пуçларĕç, тĕлĕнмелле начар: çăмĕсем юхса пĕтнĕ. || Худеть. Альш. Ĕлĕк мăнтăр-ччĕ те, халĕ пĕтĕмпе юхса тухрăм (похудел). || О плавных движениях пляшущего. Хурамал. Пĕр çын пит хитре ташласан: пĕр юхать çав! теççĕ.

вăт

(вы̆т), огонь. См. вут. Тюрл. Вăтта вăйсăрĕнче сӳнтерме хошна. (Послов.). М. Васильев. № 3,17. Питне пăхсан — сар чечек, ĕçрен-мĕнтен — вăт тохнă (она жива как огонь). Сред. Юм. Вăт кôтĕнче ан тар. Не стой около огня. Õн халь ăшра вăт çôнать, хăйĕн, каккуй сан хуйху! Он теперь сам очень горюет (как в пламени горит), ему не до тебя. Ib. Пит ĕçес килет, текен çынна кôлса: çăварне вăт хыпнă, теççĕ. Ib. Ах тôр, çавăн чôхне пит вăтантăм, пĕтĕмпе питрен-куçран вăт тôхрĕ пôљ. Ib. Вăт пик харсăр, тесе, пит харсăр çынна калаççĕ (т. е. говорят про проворного в работе). Ib. Вăт куçне шыв! Пошар тõхнине кӧ̌рсан, çапла калаççĕ.

вĕри чир

горячка, тиф. Орау. Вĕри чир = тар чирĕ.

вирĕм чопни

то же, что вирĕм косни. Ходар. Вирĕм чунни. Пирĕн ялта, кашни çул вун-ултă, вун-çичĕ çулхи ачасем, мăн-кун ыран тенĕ чух, шăмат-кун каç вирĕм чупаççĕ. Мăн-кун çитесси пĕр виç-тăват эрне юлсан, вăлсем пĕр çĕре пухăнаççĕ те, вирĕм чупма пилеш хулăсем касмашкăн вăрмана каяççĕ. Хĕр-арăмсем вăл кун вирĕм ачасем валли кукăч-çăмах туса хатĕрлесе хураççĕ; йăвасем тăваççĕ, тата çăмартасем те пĕçерсе хураççĕ. Тата çав ачасам валлиях пĕрер чĕрес сăра пылласа лартаççĕ. Пӳрте кĕнĕ чухне, вăлсем юрласа кĕреççĕ. Вăлсен юрри ак çапла. „Вирĕм, вирĕм вирила, вирила та Кирила; кĕçĕр те вирĕм тиятпăр, ыран та мăн-кун тиятпăр. Кĕçĕр йăва çиятпăр, ыран пăтă çиятпăр, виçмипе яшка çиятпăр. Тавай та пире сăрине, тавай та пире сăрине, тавай пире сахăрни, шинкă та пива нинатă. — Пӳрт алăкне уçаççĕ те, пурте харăс: вирĕм! тесе, кăшкăрса яраççĕ. Хулăсемпе выляса пĕтерсен, ялта ятлă пулса пурăнса вилнĕ çынсене хываççĕ... Ăна ак çапла хываççĕ: алăк патĕнче сак çине икĕ алтăр лартаççĕ; пĕрин çине сăра хываççĕ, теприн çине кукăль, çăмарта, йăва хываççĕ. Ялти аслă çын ячĕпе пĕрене çумне пĕр çурта лартаççĕ; тата тĕпелтен сĕтел илсе пырса лартаççĕ. Сĕтел çине вара хывма мĕн кирлĕ, çавна пурне те хураççĕ. Кил хуçи хăй пирвай хывать. Сĕтел çинчен пĕр кукăльне илет те, ак çапла каласа алтăр тĕпне хурать: хамăр ялти аслă çынсем, ак сире пĕр кукăль; тытăр уна, хусамăр пĕлнĕ пек уйăрса илĕр, тет. Унтан сĕтел çинчен хуть кукăль, хуть йăва, хуть çăмарта илет те ячĕсене каласа хывать: ак Анчăк Якур, Мĕтĕк старик, Ентĕршке старик, Мишутка пичи, Матер-Ентĕри, Исаку, Тиму(х)ха Ентĕри, Тань(к)ка, Яруша, Уртеми, Микуш, Тетер старик вăйпĕрний; Шуç, Як(к)у тата Тинехпи вахтăр, пурте ывăнта пулччăр, тет. Пĕрне-пĕрне маннă пулсан: ех! тата Утриван шушчăка, самай хаяррине, ял çинче çӳренĕскерне, манса хăварнăç! Эппин ан çилен-ха, ывăнта пултăр, тесе, пĕр татăк татса пăрахать. Эппин пире чипер усрăр, ак çак ачасем, сирĕн авалхи йăлапа усалсене пилеш хулăпе (sic!) хăваласа çӳреççĕ; вăлсене чипер ачаллă-пăчаллă, ывăллă-хĕрлĕ ту. Тата пĕр курка пыллă сăра ăсса илет те, пирвайхи ятсенех каласа хывать. Сăрине хывса пĕтерсен: ĕнтĕ чипер ĕçсе-çисе кайăр, тет. Кил хуçи çапла хăй хывса пĕтерсен, сĕтел хушшине кĕрсе ларать те: ачасем, килĕр муçăрсене таткаласа пăрахăр, тет. Ачасем те çавăн пекех пирвай апачĕпе хываççĕ, унтан сăрапа хываççĕ... Унтан тухса каяс чухне, тавай пилеш хулăсемпе пӳртри çынсене, тумтирсене, вырăнсене: усалли тар, ырри кил! тесе, хĕртеççĕ. Çапла туса пĕтерсен, вирĕм ачасене пĕрер çăмарта, виçшер йăва параççĕ те, вирĕм юррине юрласа туха каяççĕ. Хуçи вара пĕрене çамăнчи çуртана илет те, кукăлч татăкĕпе чăркаса, алтăр çине ак çапла каласа хурать: ак сире çурта, çутса кайма; ан çухат, тет. Унтан ик алтăрне ик аллине илет те, тата тепри ун хыçĕнчен пĕр курка шыв ăсса тухать те, урама юпа кутне кăларса: чипер ĕçсе-çисе кайăр, тесе, тăкать. Уна пыта çисе ярсан: вăл вилнĕ çынсене еççе парать, теççĕ. Ачасем тепĕр çын патне кĕрсе каяççĕ... Пĕр-пĕр вăлсене кĕртмесен, ăна вара тăшман туса, пӳрт кĕтессине хулă вĕçĕсем, йăвасем, çăмартасем чиксе хăвараççĕ. Çапла чиксен, вăл çын патне пур усал юлать те, вăл вара ĕмĕре те ыр курса пурăнаймаçть, теççĕ. Хăйсем кĕмелли килсене çӳресе пĕтерсен, шыв хĕрне вирĕм пăрахма каяççĕ. Ăна ак çапла пăрахаççĕ: хăйсен мĕн пур хуллине пĕр çĕре çыхаççĕ, тепĕр вунă йăва, виç çăмарта çыхаççĕ те: ялти чир-чăр, пур усал сывлăш çак хулăсемпе, йăвасемпе юхса кайчăр, тесе, çав каланисене пурне те шывпа юхтарса яраççĕ те, юрласа тавăрăнаççĕ. Чертаг. Вирĕм мăн-кон каççĕн чопнă.

виттăр

(_вит’т’э̆_р, в Пшкрт _вє_ттэ̆_р), то же, что витĕр. Регули 1311. Хăма виттĕр пăшалпа печĕ. Кантăк виттĕр (в окно) кортăм. Сĕт-к. † Торта толли тор лаши, торти тăрах тар йохать, çилхи виттĕр çил вĕрет. Полтава 4. Виттĕр куçпа пăхсан та, вĕçĕ-хĕрри курнас çук. Орау. Эпир ăна ырă юмаха пит виттĕр пĕлетпĕр, тулĕк питех шарламастпăр. Хыпар № 28, 1906. Тундра тесе, пысăк лачакана калаççĕ; вăл сивĕпе виттĕр шăнса ларнипе нихăçан та ирĕлсе пĕтмест. Чуралъ-к. Вĕттер витĕр, виттĕр тăрăх шерепи. (Сĕлĕ). Правописание сомнительно. Якейк. Куç ман виттĕр мар çав (плохо видят); ман куç виттĕр кормаçт; ман куç виттĕрех мар; ман куç виттĕр корать. Ib. Çак сара вăрман виттĕр уй корнать. Дик. леб 34. Вĕсен мĕлки куç-кĕçки пек таса шыв тĕпĕнчен çав тĕрлĕ витьтĕр курăнса тăнă. Юрк. Шăл виттĕр мăкăр татса калаçса, тухса та каяççĕ. Ал. цв. 27. Хĕрĕн виттĕр тас куçĕсем хуралсах каяççĕ. БАБ. Ăна эпĕ виттĕр пĕлетĕп. Собр. Вăкăрпа така виттĕр сысна йĕтĕн сĕтĕрсе тухать. (Атă çĕлени). Якейк. Пирĕн виттĕр çулла çынсам тыр вырма çӳреççĕ. Через наш двор (или: через нашу деревню) летом ездят жать. Чем люди живы. Санăн куçусем те виттĕртерех, аллусем те маннинчен çаврăнăçлăрах. Конст. чăв. Эпĕ ăна: эсĕ, Усман агай, корана лайăххăн вуласа тухрăн-а? терĕм. Вăл: вулакаланă та, виттĕрех [(до конца или внимательно) вуласа тухман, терĕ. Хурамал. Кушак тус, мана хăна-кил яратни; ямасан, пӳртӳн никĕсне, виттĕр-виттĕр (насквозь, в нескольких местах) шăтарăп, тенĕ. Якейк. Виттĕр (чипер) корнан хĕрсеме витрех парса (вар. утса) ятăмăр (т. е. отдали далеко). Календ. 1904. Сухаланă ана çинче тăпра çĕкленсе, кăпăшланса юлать; çĕкленсе выртакан тăпрана çил виттĕрех вĕрет, çапла çĕр канать, сывлăш çавăрать. Сказки и пред. чув. 105. Пире пултăрччĕ чĕлхи виттĕр касса татакан (острый), шывран вут-хĕм кăларакан. Орау. Атта сĕрмелли аван: атта виттĕрех çапать те, пӳрĕклетсе çемçетсе тăрать. Чĕмп. чăв. шк. И. Й. 11. Тутар чĕлхине виттĕртерех пĕлес тесе, вăл юри пĕр тутар патĕнче хаваттерте пурăннă. (С част. усил. «-ех» произн. витрех).

вăй

(вы̆j), сила; средства. Регули 326. Вăй патăр! Собр. Ку айкки, леш айкки вăй патăр. (Чӳлĕк туртни). Альш. Тапна çĕртен тар тухтăр, сикнĕ çĕртен сим тухтăр, вылянă çĕртен вăй тухтйр. Ст. Ганьк. † Тарăн вар тăрăх çул килет, икĕ аяккипе хĕр килет; ăна, тытса, çуп-тусан, çамрăк пуçа вăй (энергия) кĕрет. N. † Кукăр-макăр çул пырат, кукăрипе хĕр пырат; ăна, тытса, чуп-тусан, çамрăк пуçа вăй кĕрет. Сала 302. Вунă пӳрне вăйĕ тан мар. (Послов. ). Истор. Кĕрешсен-кĕрешсен, Мстислав вайран сулăна пуçланă (начал выбиваться из сил). Макка 44. † Вăрăм çулпа килтĕмĕр хура-тур лаша вăйĕпе. Ала 11. Манăн киле кайма вăй çитес çук (сил не хватит), кунтах çăвăрас (= çывăрас) пулĕ. Серг. Рад. Ялан вăйпа ĕçлемелли ĕçсене ĕçленĕ (выполнял тяжелую работу). Панклеи. Карчăк патак илет те, çак хĕре поçĕнчен мĕн вăй çитессипе (насколько хватает сил) çапать. N. Вăй патăр пуса татма! Якейк. Тытрăм-турăм тотине (поцеловался), çамăрăк (siс!) Чона вăй килчĕ. Букв. 1908. Çывăрсан, ăна вăй кĕвĕ (она отдохнула). А. П. Прокоп. † Эпĕр ĕçни, эпĕр çини улт уралă хуртан вăqĕсем. КС. Вăй патăр! Бог помочь! (Отвечают: «тавах!»). Сред. Юм. Вăй патăр! Тор пôлăштăр! Ч. П. Хура сăсар (написано: «сасар» — дважды) йĕрне йĕрле-йĕрле, чикĕ чĕр-куççи вăйне эпĕ пĕтертĕм. О сохр. здор. Вăй çитменнине (непосильную работу) ĕçленĕрен. К.-Кушки. † Вăй кăларса ĕçлерĕм, вăйлă туйпа памарăн. (Хĕр-йĕрри). Сред. Юм. Вăй кĕрсе çитнĕ çын, взрослый человек. Ст. Дув. † Ӳссе çитĕнеет ар ывăлĕ, патша патне каят, вăй хурат. Сиктер. Турă, сана асăнатăп хура халăх вăйĕпе. Юрк. Чипертерех тăракан çынсене, çыру пĕлекенсене, хайсенĕн вăйĕнчен чăвашла кĕнекесем илтерсе вулаттарнă. Ib. Вăл кахал, çын вăйĕпе-кăна пурăнасшăн (хочет жить на чужой счет). Ib. Улпучĕ именине тертленсе тытса тăрат, правиччĕлĕсем ун вăйĕнчен пуйса выртаççĕ. Макка 218. Акă сана (киремети) хур паратпăр, мĕн вăй çитнипелен анчах. {{anchor|DdeLink19642142371547}} N. Вăй çитнĕ таран, но силе возможности. N. Манăн та çаc (= çиес) килет, тульккă вăй çитеймĕçт (не хватает средств). Истор. Хулăм тӳлеме вăйĕ çитейменнисем пĕрер арăмран ытла илмен. N. Ывăлĕ кăçал-кăна вăй пара пуçларĕ (= пулăша пуçларĕ). || Ущерб. Риккошкăнь-Янасал. † Стаккан çутă тийиса (= тиеесе), тĕп корниччен ĕçес мар, хуçине вăях тăвас мар. См. вуй, вый, вой.

елес-мелес

(эл'э_с-_мэл’э_с), косматый, растрепанный (Шурут-Н.). Несуразный. Имеющий дикий вид; похожий ио виду на сумасшедшего или «тронувшегося». См. илес-милес. Пазух. Ют ялсенĕн ачисем елес-мелес, тур çырлах! Лучше здесь. Елес-мелес пысăкскерсем... тăнă. Ст. Чек. Елес-мелес пысăк = тирпейсĕр пысăк (безобразно большой). Н. Карм. Елес-мелес = илемсĕр. Елес-мелес хăтланса çӳрет (гов., когда человек смешно оденется в какую-нибудь рвань). См. акăш-макăш. Лучше здесь. Çак çын умĕнчех тата темĕн чухлĕ шуйттан, хăрушă, елес-мелес пысăкскерсем, ăна халĕ пăчăртаса пăрахас пек... шăлĕсене шатăртаттарса тăнă. СТИК. Ах тар (åх тåр), ку анчăк ытла елес-мелес-ĕçке! (о большой и лохматой собаке. IЬ. Мĕн елес-мелес çĕлĕк тăхăнса ятăн? (о большой и некрасивой шапке). IЬ. Ах тар (åх тåр), ку çын елес-мелес-ĕçке! (огромный, неуклюжий человек). || Огромный. Городище.

ыйту

(ыjду), вопрос, расспрос. Послан. Эсĕ ăссăр ыйту-тĕпчĕрӳрен, ăру çинçен калаçуран тар. N. Урăх ыйту-тăву пулмарĕ. Других расспросов не было. Хып. 06, № 7. ЬIйтӳ-шыру, расспросы и розыски.

ывăт

(ывы̆т), бросать, кидать; пускать (стрелу). Цив. Эпĕ чул илтĕм те, йытă патнелле ывăтса ятăм. Полорусс. † Уххуна ывăтсан та, çӳле ан ыт (так!): ухху ункисене çухатăн. † Урама тухрăм, ух ывăтрăм. N. Манăн çурт çумĕнче икĕ хыр ларать, эсĕ çавсене, тăпăлтарса, хуларан ывăтса ярсан, эсĕ ман пуçа касатăн; ывăтса яраймасан, эпĕ санăн пуçа (т.-е пуçна) касатăп. Юрк. Патаккăна мĕшĕн ывăтса ятăн? || Распускать (цветы.). Буинск. † Çĕмĕрт чечек ывăтат, вăрманурлă курă нат. || Вскидывать (голову). † Пирĕн кăвак лаша çук; пусан та, пуçне ывăтас çук. † Пуян хĕрĕ, тиейсе, пуçра ывăтса ан тăрăр. Çук çын хĕрĕ, тиейсе, пуçра чиксе ан тăрăр. || Взрывать (порохом). Ист. 165. Тар пĕтĕм çĕре ывăтса янă. || Употребл. и в ткацком деле. СТИК. Шурă çине хĕрлĕ ывăтса турăм = кумми шурă пусан, ураççи хĕрлĕ пусан, çапла калаççĕ. || Намекнуть. Нюш.-к. Ывăтса, «намеками». Ыввăт! Сред. Юм. Пĕчик ачасем пытанмалла выляç те, пытансан: ыввăт! тесе çôхраççĕ.

инкăр-ханкăр

тар-тарары (я пишу так, потому что в известном мне произношении это русское слово имеет два ударения). Аликово. Инкăр-ханкăра кайтăр! Чтобы ему провалиться в тар-тарары (сгинуть)!

инкĕр-канкăр

тар-тарары, гиблое место? См. тинкăр-канкăр. «Инкĕр-канкăра кайрăмăр. Камен(ь) — урапа йĕр (т.-е. йĕрĕ?) çине» — надпись, сделанная чьею-то рукою на тетради кроет. дер. Мун-Ял, Альмен. прихода Ядр. у.. Сергея Васильена. Первая фраза — ответ лиц, зарывавших покойника, на заданный им вопрос, куда онн ходили; вторая, кажется, указывает на обычай класть камень на след телеги, отвозящей умершего.

ирут

повидимому, измененное «ыр ут» (добрый конь). Янш.-Норв. Икĕ ирут тан юртать, кăкрисем тăрăх тар юхать. IЬ. Ирутсем ывăтаççĕ пуçĕсене малтан малалла юрташшăн. (Этот пример написан в рукописи замечательно чётко).

уу

(протяжное у). СТИК. Тулта çил улат: уу!... Ах тар, çилĕ те улат-ĕçке! Çул çӳрекен çынна турă тӳсĕмне патăрах.

Улянтăр

неизв, сл. Цив. И, улянтар, ульнтăр, ульнтăр ури шуратăр, ури тупанĕ мамăктăр, çĕре пусма çылăхтăр. Возможно, что «-тар» здесь особый аффикс (срв. -тăр, -тĕр «вероятно»).

Ора тар

(т̚ар'), награда за хождение, за хлопоты по делу. См. ора тарлĕх. Срв. осм. аjак терi «плата врачу за визит».

ора тарлĕх

(т̚а_рл'э̆х'), что может послужить вознаграждением за ходьбу, за хлопоты по делу. Якейк. Унтри (Ун'др'и) хăй çӳренĕ чохне, ора тар тесе, аран пĕр орапалăх (¹/₁₂ ч. десят.) хăварнă. IЬ. Çĕр валеççе çӳрекенсене ора тарлĕх патăмăр (земли). IЬ. Паян çăмарта пуçтарма карăм та, ора тарлĕх те осси полмарĕ.

Русско-чувашский словарь

бегать

глаг. несов.
1. чуп, чупса çӳре; дети бегают на улице ачасем урамра чупса çӳреççĕ
2. от кого-чего (син. избегать) тар, пăрăн, ютшăн; тарса çӳре; он бегает от нас вăл пирĕнтен тарса çӳрет

бежать

глаг. несов.
1. чуп, чуптар, чупса пыр; бежать вприпрыжку сиккелесе чуп; лошадь бежит быстро лаша хăвăрт чупать
2. (син. двигаться, течь) ирт, юх, чуп; кровь бежит из раны суранран юн юхать; время бежит быстро вăхăт хăвăрт иртет; бегут поезда поездсем чупса иртеççĕ
3. (син. спасаться) тар, тухса тар, тарса çăлăн; бежать из плена тыткăнран тарса çăлăн ♦ часы бегут сехет мала каять

выделяться

глаг. несов. (син. отличаться)
палăр, палăрса тăр, уйрăлса тар; он выделяется своей силой вăл хăйĕн вăйĕпе палăрса тăрать

выступить

глаг. сов.
1. (син. вьшти, выдвинуться) тух, тухса тăр; выступить из строя стройран тухса тăр
2. (син. отправиться) тух, тапран, тапранса тух, тухса кай; выступить в поход похода тапранса тух
3. 1 и 2 л. не употр. (син. появиться) тух, тапса тух; на лбу выступил пот çамкана тар тапса тухрĕ
4. (син. исполнить) выля, кала, юрла (халăх умĕнче); выступить с концертом концерт пар; певец выступил с большим успехом юрăçă питĕ ăнăçлă юрларĕ
5. (син. высказаться) кала, тухса кала, сăмах кала; выступить на собрании пухура сăмах кала ♦ выступить со статьёй в газете хаçатра статья пичетлесе кăлар; выступить с предложением сĕнӳ пар

дежурить

глаг. несов.
дежурствăра тар, дежурнăй пул; Кто сегодня дежурит в классе? Паян класра кам дежурнай?

дожидаться

глаг. несов.
кĕт, кĕтсе тăр, кĕтсе пурăн; дожидаться автобуса автобуса кĕтсе тар

дозор

сущ.муж.
хурал, тусур; стоять в дозоре хуралта тар; обходить село дозором ял тăрăх тусур çӳре

заставить

глаг. сов. (син. принудить)
хуш, пусахла, хисте; вăйпа тутар; -тар (-тер); заставить детей читать ачасене вулама хуш, вулаттар

краснеть

глаг. несов.
1. хĕрел, хĕрелсе кай; лицо краснеет от мороза сăн-пит сивĕпе хĕрелет
2. хĕрел, хĕрелсе тар, хĕрлĕн курăн; закат краснеет анăç хĕрелсе тăрать
3. (син. стыдиться) намăслан, намăс кур, пите хĕрет; за него не придётся краснеть уншăн намасланмалла пулмĕ

кружок

сущ.муж.
1. çаврашка; встать в кружок çавран карталанса тар
2. кружок, ушкăн; школьный кружок литературы шкулти литература кружокĕ

находиться

глаг. несов.
пул, тар, вырт, пурăн; он находился в отпуске вăл отпускра пулнă; бумаги находятся в ящике стола хутсем сĕтел сунтăхĕнче выртаççе

отразить

глаг. сов.
1. (син. отбить, защититься) сирсе яр, хирĕç тар; отразить нападение врага тăшман тапăннине сирсе яр
2. (син. воспроизвести) сăнарла, ӳкер, сăнласа пар; художник отразил исторические события художник историре пулса иртнине сăнласа панă

подняться

глаг. сов.
1. (ант. опуститься) çĕклен, улăх, хăпар; подняться по лестнице пусмапа хăпар; подняться со стула пукан çинчен тар
2. 1 и 2 л. не употр. çĕклен, пысăклан, хушăн, ӳс; вода в речке поднялась çырмара шыв хушăнчĕ; роль банков поднялась банксен пĕлтерĕшĕ ӳсрĕ
3. 1 и 2 л. не употр. пуçлан, çĕклен, тапран, тух; поднялся ветер çил тухрĕ ♦ подняться на борьбу кĕрешĕве тух; настроение поднялось кăмăл çĕкленчĕ

подчинение

сущ.сред.
1. пăхăну; пăхăнни; находиться в подчинении пăхăнса тар
2. (ант. сочинение) пăхăну, пăхăнулăх (грамматикăра — пĕр сăмах форми тепринчен килни)

порох

сущ.муж.
тар (пăшал пемелли); бездымный порох тĕтĕмсĕр тар

пот

сущ.муж., множ. поты
тар; по лицу течёт пот пит тăрăх тар юхать; весь в поту йĕп-йĕпе тара ӳкнĕ ♦ в поте лица тар юхтарса (ĕçле)

потеть

глаг. несов.
тарла, ăшăла, тар юхтар; работать потея тар юхтарса ĕçле

сбежать

глаг. сов.
тар, тухса тар, тарса ӳк; сбежать от преследователей хăвăлакансенчен тарса ӳк

скрыться

глаг. сов. (син. спрятаться, исчезнуть)
тар, тарса кай, тарса пытан

спереди

нареч. (ант. сзади)
малтан, умран; подойти спереди умран пырса тар

сторониться

глаг. несов.
пăрăн, пăрăнса тар; Сторонитесь, идёт машина! Пăрăнăр, машина килет!

стоять

глаг. несов.
1. тăр (чĕр чунсем çинчен); лар (япаласем çинчен); твёрдо стоять на ногах ура çинче çирĕп тар; в середине комнаты стоит стол пӳлĕм варринче сĕтел ларать
2. 1 и 2 л. не употр. тăр, пул, лар; солнце стоит высоко хĕвел çӳлте тăрать
3. за кого-что (син. бороться) кĕреш, хӳтĕле; -шăн (-шĕн) тăр; стоять за справедливость тĕрĕслехшĕн тар ♦ стоять на своём харпăр шухăшне хӳтĕле

трудиться

глаг. несов.
ĕçле, вăй хур; трудиться в поле уйра ĕçле; трудиться в поте лица тар юхтарса ĕçле

убежать

глаг. сов.
чуп, чупса тар, тарса ӳк; убежать из плена тыткăнран тарса ӳк

Русско-чувашский словарь (1972)

дымный

тӗтĕмлӗ, тӗтӗм тулнӑ (пӳрт); тӗтӗм кӑларакан (тар).

заупрямиться

-млюсь, -мишься сов. чăхӑмлама тытӑн, кутӑнланма пуҫла, чӑкрашма пуҫла, турткаланса тар.

конфузить

-ужу, -узишь несов. сконфузить сов. намӑеа кӗрт, вӑтан-тар.

мыло

1. супӑнь; туалетное мыло пит ҫумалли супӑнь; 2. тар кӑпӑкĕ; лошадь в мыле лаша кӑпӑка ÿкнӗ.

мяться

мнусь, мнёшься; пр. мялся, несов. 1. ҫӑрӑн; 2. лутӑркан; лучӑркан (тутӑр); 3. турткаланса тар, именсе тӑр.

выделение

1. уйрăлса тухни, уйăрса кăларни; 2. юхса тăр; 3. пирĕн организм кăларса тăракан япаласем (тар т. ыт.).

выделить

кого, что сов., выделять несов. уйăр, уйăрса пар; выделить деньги на строительство школы шкул тума укçа уйăрса пар; 2. палăрт, паллă ту (хастар ĕçлекенсене); 3. кăлар (тар ӳт-тиртен).

обвисать

1 и 2 л. не употр. несов., обвиснуть сов. усӑнса ан, усӑнса тар.

оберегаться

несов. оберечься, -регусь сов. сыхлан, асӑрхан, сыхланса тар, упран.

обеспечить

-чу кого, что сов., обеспечивать несов. пулӑш, пулӑшса тар, пурӑнмалӑх укҫа пар; мӗн те пулин парса тар.

обороняться

-яюсь несов., оборониться, -нюсь сов. сыхлан, тӑшмана хирӗҫ тар.

обособляться

несов., обособиться, -блюсь сов. уйрӑмлан, ыттисенчен уйрӑм пул (тар).

образоваться

-зуюсь сов. пул, пулса тар, йĕркелен.

обратиться

-щусь сов. обращаться несов. 1. ҫаврӑнса тар; 2. пĕр-пĕр çын патне ыйтупа пыр; бережно обращайтесь с книгами кӗнекесене уяса тыткалӑр; обратиться в слух ҫав тери тимлĕ итле.

обстрелять

кого, что сов., обстреливать несов. 1. тупӑ-пӑшалпа пер, персе тар; 2. пӑшала персе тĕрĕсле.

опасаться

несов. шиклен, сыхлан, хӑраса тар.

осаждать

что несов., осадить, -ажу сов. йӗри-тавра ҫавӑрса ил, хупӑрласа ил (тар).

осведомлять

кого, что несов., осведомить, -млю сов. пĕлтер, хыпар ярса тар.

останавливаться

несов., остановиться, -влюсь сов. чарӑн, тар, чарӑнса тӑр, тӑхта.

отбежать

-егу, -ежишь от чего сов., отбегать несов. аяккалла чупса кай, аяккалла тар.

отвозить

-ожу, -озишь кого, что несов., отвезти, -зу сов. турттарса пар (тар), аяккалла турттарса кай.

отражаться

несов., отразиться, -жусь сов. 1. палӑр, палӑрса тар, çутал; на лице его отражается жизнерадостность унӑн сӑнӗ-пичӗ ҫинче савӑнӑҫ ҫуталать; 2. палӑр; 3. кӳр; это отражается на здоровье ку вăл сывлӑха сиен кӳрет, сывлӑхшӑн сиенлӗ.

отстоять

2. -ою, -ишь от кого, от чего несов. аяккарах (тар, лар, пул); наша деревня отстоит от Чебоксар на три километра пирĕн ял Шупашкартан виҫӗ километрта (виҫӗ километр аяккарах).

раздувать

что несов. 1. см. раздать; 2. вӗлкӗштер, вӗҫтерсе тар (çил ялава), раздуваться несов., раздуться, -уюсь сов. 1. кӳпӗн (вар), шыҫса кай (питҫӑмарти); мӑнтӑрлан; 2. сывлӑшпа тул (хӑмпӑ).

распутье

темиҫе ҫул пӗрлешнӗ вырăн; ҫул юппи, ҫул юпленекен вырӑн; быть на распутье перен. шухӑша кайса ним тума аптӑраса тар.

растеряться

1 и 2 л. не употр. сов., растериваться несов. 1. ҫухалса пӗт (япаласем); 2. перен. хумханнипе ним тума аптӑраса тар.

сбегать

-аю несов., сбежать, сбегу, сбежишь сов. 1. чупса ан; 2 вӑрттӑн тар, 3. вӗресе тӑкӑн; 4. ҫухал.

сбоку

айккинчен (пыр), айккине (тар).

светить

-чу несов. ҫутат, ҫутатса тар.

светлеть

несов. 1. ҫутӑл; 2. çуталса тăр, ҫуттӑн курӑнса тар.

свешиваться

несов., свеситься сов. уртӑнса (ҫакӑнса) тар (карлӑкран), усӑнса ан (хурӑн турачӗсем).

скупать

кого, что несов., скупить, -плю, -пишь сов. илсе тар, нумай илсе пăрах (тултар).

шмыгнуть

сов. хӑвӑрт пӑрӑнса кӗр, ҫухал, вӗлт тухса тар.

побежать

-гу, -жишь сов. тар, аяккалла чуп.

подбочениваться

несов., подбочениться сов. аллуна пилĕке тытса каҫӑрӑлса тар.

подвозить

-ожу, -озишь кого, что несов., подвезти, -езу сов. турттарса пыр, турттарса тар.

поддерживать

кого, что несов., поддержать, -жу, -жишь сов. 1. тыт, тытса тар, ӳкме ан пар; 2. пулӑш, пулӑшу пар; 3. ҫыхӑну тыт; я поддерживаю с ним дружеские отношения эпĕ унпа туслă ҫыхӑну тытса пурӑнатӑп.

помниться

1 и 2 л. не употр. несов. 1. аса кил, асра тар; 2. 3 л. ед. помнится безл. астунӑ пек.

помолчать

-чу, -ишь сов., помалкивать несов. ан шавла, ан чĕн, кӑшт чĕнмесĕр лар (тар).

попирать

что несов., подрать, попру сов. устар. 1. урана пус, урапа таптаса тар; 2. нимĕн вырăнне те ан хур (çын правине).

пора

ӳт ҫинчи тар шӑтӑкĕсем.

порох

тар.

пороховница

тар йӗнни, савăчĕ; есть ещё порох в пороховницах халлĕхе кӗрешме вăй пур-ха, ҫителĕклӗ-ха.

постоять

-ою, -оишь сов. 1. тар, пӑртак тар, чарӑнса тӑр; 2. ҫине тӑр, хӑвна пусмӑрлама ан пар, хӳтӗле, сыхла; постоять за родину тӑван ҫĕршывшăн тӑр, ӑна хӳтӗле.

пот

тар; пот градом лился чӑм шыва ӳкрӗм; весь в поту ӑшша пиҫрĕм.

потогонный

1. тарлаттаракан, тар кӑларакан (эмел); 2. халтан яракан, вӑйран ӳкерекен, эксплуатагорла (ӗҫ йӗрки).

превосходить

-жу кого, что несов., превзойти, -ойду сов.; ирт, ирттер, малта пыр (тар); промышленность СССР превзошла довоенный уровень развития совет Союзĕн промышленноҫӗ вӑрҫӑчченхи шайран нумай иртрĕ.

прижимать

кого, что несов., прижать, -жму сов. 1. хĕс, хĕстер, пусса тар; 2. ыталаса ил, чӑмӑртаса тыт.

прижиматься

к кому, к чему несов., прижаться, -жмусь сов. хӗсӗн, тĕртӗнсе тӑр, тачӑ лар (тар).

призадуматься

над чем сов. разг. призадумываться, -аюсь несов. шухӑша кай, шухӑша пут, пĕр вӑхӑт шухӑшласа тар.

проливать

что несов., пролить, -лью сов. 1. тăк, тăкса яр (чернил), юхтар (тар, куҫҫуль); 2. ҫуса ирт; пролил дождь ҫумӑр ҫуса иртрĕ; пролить свет ҫутатса пар, ӑнланма пулӑш.

пропотеть

сов. тарласа, чăм шыва ӳк; тарласа лар (мунчара); рубашка пропотела кĕпине тар витрĕ.

проступать

несов., проступить, -шло сов. шалтан ҫиеле тух; пот проступил тар тухрĕ.

пустословить

, -влю, -вишь несов. талпаса пер, пуш параппан (халап) ҫап (тар), сӳпӗлтетсе лар.

чернеть

несов. почернеть (к 1 знач.) сов. 1. хурал, хуралса тар; 2. хура тĕслĕ курăнса тăр; вдали чернели горы аякра тусем хуран курăнса тăнă.

тикать

несов. ерипен, виçеллĕ шаккаса тар, тиклет (сехет).

топорщиться

1 и 2 л. не употр. несов., встопорщиться сов. разг. 1. шăрт пек чăнк тар; иглы у ежа топорщатся чĕрĕпĕн йĕпписем чăнк тăраççĕ; 2. саркалан, хăватлан, çăма çӳлелле тăрат (кушак); 3. перен. каппайланма, вĕçкĕнленме, мăнаçланма.

травить

-влю, -вишь кого, что несов. 1. наркăмăш парса вĕлер (шăшисене, таракансене); 2. ват, çитерсе таптат (тар); не травить луга, хлеб çарана, тырра выльăха ан таптат(тар); 3. йытăсемпе хăвала; ты зайцев травили борзыми собаками эпир мулкачсене вĕшле йытăсемпе хăваласа тытаттăмăр; 4. хими меслечĕпе металл çине çыр, ӳкерчĕк ту; травить медную доску кислотой хими шĕвекĕпе (кислотапа) сĕрсе, пăхăр хăма çине çыр, ӳкерчĕк ту; 5. перен. хĕсĕрлеме, тертлентерме, элеклесе, йĕплесе аптăратма, йĕкĕлтеме.

тяга

мн. нет 1. туртни (мăрьерен кăмакари сывлăша); 2. туртакан вăй; электрическая тяга электричество вăйĕпе туртни; 3. перен. немал туртни, туртăнни (культура патне); дать тягу çын патĕнчен тухса шăвăн, тар.

убегать

несов., убежать, убегу, -жяшь сов. тар, тухса тар, тухса чуп; он убежал из плена вăл тыткăнран тарнă; молоко убежало сĕт вĕресе тăкăнчĕ.

увязаться

-жусь сов., увязываться несов. 1. çыхăн, çыхăнса тар; 2. перен., çыхăнса килĕшсе тăр; 3. перен.,, çыпçăн, ан юл; дети увязались за матерью ачисем амашĕнчен хăпмарĕç, пĕрлех çыпçăнса кайрĕç.

угрожать

кому, чем несов. юна, юнаса пурăн, хăрат, хăратса тар.

удирать

несов., удрать, удеру сов. разг. вăрттăн тар, васкаса тар, тарса хăтăл, тарса çухал, асăрхаман хушăра тухса тар.

удрать

удеру сов., удирать несов. тар, тарса хăтăл.

укрываться

несов., укрыться, укроюсь сов. 1. витĕн, чĕркен; 2. пытанса пурăн, хӳтлĕхе тар; мы укрылись от снарядов в блиндаже эпир снарядсенчен блиндажра сыхланса юлтăмăр.

улетучиваться

-аюсь несов., улетучиться, -чусь сов. 1. пăса тухса пĕт, пăса тухса çухал; 2. перен., вăрттăн тухса тар, систермесĕр тухса шăвăн.

улизнуть

сов. разг. вăрттăн тухса тар, çын асăрхаман чух тухса шăван.

ускользать

несов., ускользнуть сов. 1. шуса тухса кай (пула алăран); 2. перен., вăрттăн, çын сисиччен тухса кай (хăп, тар); 3, палăрмасăр юл; ускользнуть от внимания асăрхамасăр юл.

утекать

несов., утечь, -еку сов. 1. юхса тух, юхса кай; много с тех пор воды утекло нумай вăхăт иртрĕ кун хыççăн, нумай пулать ĕнтĕ ку пулни; 2. перен., иртсе кай; утекли годы çулсем иртсе кайрĕç; 3. перен., простор., тар, тарса хăтăл.

бежать

, бегу, бежишь, бегут несов. чуп, васкаса кай, тар; годы бегут вăхăт иртет, çул хыççăн çул иртет; молоко (суп) бежит сĕт (яшка) вĕресе тăкăнать.

Русско-чувашский словарь (1971)

аренда

ж. 1. аренда, тара илни, тара пани; сдавать в аренду тара пар; взять в аренду тара ил; 2. (плата) тар укçи.

бегать

несов. 1. чупса çӳре; бегать целый день яра куна чупса çӳре; бегать взапуски ăмăртмалла (е тупăшса) чуп; 2. от кого-чего (избегать) пăрăн, тар; бегать от дела ĕçрен пăрăн; 3. за кем, разг. хыççăн çӳре, сĕтĕрĕн; 4. (быстро двигаться) выляса тăр, хăвăрт куçса тăр; бегает челнок ăса выляса тăрать (пир тĕртнĕ чух); ◇ глаза так и бегают куçсем йăлт-ялт выляççĕ; мурашки бегают по спине çанçурăм сăркăлтатать.

бежать

1. несов. чуп, чупса пыр; бежать рысью юртăпа чуп, юртса пыр; 2. несов. разг. (поспешно идти) васка, васкаса çӳре; бежать на работу ĕçе васка; З. несов. (нестись) чуп, хăвăрт иртсе тăр; бегут поезда поездсем чупса иртĕççĕ; облака бегут пĕлĕтсем шăваççĕ; 4. несов. (о времени) хăвăрт ирт (вăхăт çинчен); бежал за годом год çул хыççăн çул иртсе пынă; 5. несов. (литься быстро, через край) юх, тăкăн; вода бежит из крана крантан шыв юхать; молоко бежит сĕт вĕресе тăкăнать; 6. сов. и несов. (спасаться, спастись бегством) тар, тарса хăтăл; пăрăнса юл; бежать из плена тыткăнран тар; 7. несов. (простираться) вырт, ан, хăпар; тропинка бежит в гору сукмак сăрталла хăпарать.

бездымный

прил. тĕтĕмсĕр, тĕтĕм кăларман; бездымный порох тĕтĕмсĕр тар; бездымное топливо тĕтĕмсĕр топливо.

бенгальский

прил. бенгали ⸗ĕ [⸗и]; Бенгали ⸗ĕ [⸗и]; бенгальский язык бенгали чĕлхи; ◇ бенгальский огонь бенгали çути, бенгали çурти (праçниксенче илемшĕн çунтаракан тар хутăшĕ).

видеть

несов. 1. кого-что кур; 2. кого-что (увидеться) кур, тĕл пул; рад видеть курма хавас; 3. кого-что (представлять мысленно) кур, куç умĕнче тар; я вижу его как живого вăл ман умра чĕрĕ пек тăрать; 4. что (испытывать, переживать) кур, тӳс; не видеть горя хурлăх ан кур; 5. кого-что в ком-чём (считать) шутла, хур; я вижу в нём друга эпĕ ăна тус вырăнне хуратăп; ◇ видеть насквозь витĕр курса тăр; видеть не могу курас килмест; как видите хăвăрах куратăр; не видеть света (вольного) ерçӳсĕр, канлĕхсĕр; только и вйдели курса та юлаймарăмăр.

витать

несов. сисĕн, палăр, курăн; в воздухе витал запах пороха сывлăшра тар шăрши сисĕннĕ; ◇ витать в облаках ĕмĕтпе йăпан.

вооружиться

сов. 1. хĕçпăшаллан; 2. чем (снабдиться) ил, тыт, туян, пуянлан, хĕçпăшаллан; идти, вооружившись палкой туя тытса ут; вооружиться новой техникой çĕнĕ техника туян; 3. против кого-чего, перен. (восстать, ополчиться) хирĕç тар, хирĕçле; против этого мнения вооружились все ку шухăша пурте хирĕçлерĕç; ◇ вооружиться терпением чăтăмлă пул.

вспышка

ж. 1. хыпса илни, çуталса кайни, ялкăшни; вспышка пороха тар хыпса илни; вспышка молнии çулăм ялкăшни; 2. перен. капланса килни, сиксе тухни; вспышка гнева çиле капланса килни; вспышка отчаяния шанăса çухатса асапланни.

встать

сов. 1. тăр, çĕклен; встать с места вырантан тăр; встать из-за стола сĕтел хушшинчен тăрса тух; встать с постели вырăн çинчен тăр; он встал с зарёю вăл шуçăмлах тăчĕ; 2. (подняться на борьбу) тăр, тух, çĕклен; встать на защиту родины тăван çĕршыва сыхлама çĕклен; 3. (взойти) тух; солнце встало хĕвел тухрĕ; 4. перен. (возникнуть) сиксе тух, килсе тух; встали новые трудности çĕнĕ йывăрлăхсем сиксе тухрĕç; 5. (ступить на что-л., стать где-л.) тар, хăпарса тăр; встать на стул пукан çине хăпарса тăр; встать за дверью алăк хыçне тăр; 6. (стоя уместиться) вырнаç, кĕр, шăнăç; стол встанет между окнами сĕтел ик чӳрече хушшине вырнаçать; 7. (приступить к чему-л.) тар, тытăн, пуçла; встать за станок станок умне тăр; 8. разг. (перестать действовать, течь) чарăн, лар; мотор встал мотор чарăнчĕ; ночью часы встали çĕрле сехет чарăнса ларнă; Волга встала Атăл ларнă; ◇ встать на колени чĕркуçлен, чĕркуççи çине тăр: встать на чью-либо сторону кам майлă та пулин пул; встать поперёк дороги чăрмантар, çула урлă тăр; дорого встанет хакла ларать.

выбиться

сов. 1. разг. (с трудом выбраться) кĕрмешсе (е кĕрешсе, хăтăлса) тух; выбиться из вражеского окружения тăшман ункинчен кĕрешсе тух; выбиться из плена тыткăнран хăтăлса тух; 2. (с трудом освободиться от чего-л.) аран-аран тух, хăтăл; выбиться из нищеты çуклăхран хăтăл; 3. (показаться наружу) тух, тухса кай; тухса тар, курăн; волосы выбились из-под платка çӳçсем тутăр айĕнчен тухса тăнă; выбиться в люди (или на дорогу) çын пул, çын шутне кĕр; выбиться из сил вăйран ӳк (е кай); выбиться из графика графикран тух.

выделение

с. 1. по гл. выделить(ся); 2. обычно мн. выделения физиол. организмран тухакан япаласем (тар, куççулĕ, пӳр т. ыт. те).

выделиться

сов. 1. (обособиться) уйрăл, уйрăлса тăр; выделиться в особую группу уйрăм ушкăна уйрăл; 2. (отличиться чем-л. среди других) палăр, палăрса тăр; выделиться своими способностями пултарулăхпа палăр; 3. (отделиться, получив часть имущества) уйрăл, уйрăлса тух; 4. хим., физиол. тух; пот выделился тар тухрĕ.

вырвать

сов. 1. что кăлар, тăпăлтар, туртса (е тăпăлтарса) кăлар; вырвать зуб шăл кăлар; вырвать листок из тетради тетрадь листине тăпăлтарса кăлар; 2. кого-что (выхватить) туртса (е тăпăлтарса) ил; вырвать из рук письмо çырăва алăран туртса ил; 3. что (вынудить) ⸗тар [⸗тер]; вырвать согласие килĕштер (мĕнпе те пулин); вырвать признание чăннине калаттар; ◇ вырвать из сердца кого-что-л. чĕререн кăларса пăрах.

выступить

сов. 1. (выйти вперёд) тух, мала (е умне) тух, тухса тăр; выступить из толпы ушкăн хушшинчен тухса тăр; 2. (отправиться) тух, тапран, тапранса тух, тухса кай; выступить в поход похода тух; выступить из лагеря лагерьтен тапранса тух; 3. (выйти за пределы — о реке, воде) çырантан тух, сарăлса кай, ейĕве кай; 4. (проступить) тух, тапса тух; выступил холодный пот сивĕ тар тапса тухрĕ; 5. (публично исполнить) халăх умне тух (сăмахпа, юрăпа, ташăпа т. ыт.); выступить с докладом доклад ту; выступить в главной роли тĕп роле выля; выступить с чтением стихов сăвă вуласа пар.

горб

м. курпун, мăкăрăлчăк, асат; ◇ своим (или собственным) горбом тар кăларса ĕçлеçĕ (туп); испытать на своём (или собственном) горбу ху тӳссе кур.

град

м. 1. пăр (çӳлтен çăваканни); дождь с градом пăрлă çумăр; 2. перен. (множество, обилие чего-л.) кĕтӳ, купа, тем чул; град насмешек çине-çине тăрăхлани; под градом пуль çумăр пек çăвакан пульăсем витĕр(ех); 3. в знач. нареч. градом купипе, пĕрин хыççăн тепри, умлă-хыçлă, шапăрах; пот лил с него градом ун тăрăх шапăртатса тар юхнă.

грех

м. 1. рел. çылăх; впасть в грех çылăха кĕр; 2. (недостаток) айăп, йăнăш, çитменлĕх; отвечать за чужие грехи çын айăпĕшĕн ответ тыт; 3. в знач. сказ. с неопр. разг. аван мар, лайăх мар, çылăх; грех обманывать других çынна улталама çылăх; ◇ как на грех инкеке; от греха подальше инкек-синкекрен катана тар; с грехом пополам аран-аран; что (или нечего) греха таить мĕн пытарас, йышăнас пулать.

гримироваться

несов. гримлан, грим хур(тар) (сăн-пуçа урăхлат — сцена çинче выляма).

громыхать

несов. разг. кĕмсĕртет(тер), халтăртат(тар), танкăртат(тар); громыхать по железной крыше пӳрт тимĕрĕ çийĕн кĕмсертеттер; вдали громыхал гром аякра аслати кĕмсĕртетнĕ.

грохнуть

сов. и однокр. что, чем и без доп., разг. кĕрслет(тер), шартлат(тар), кĕмсĕртет(тер); грохнуть из ружья пăшалпа кĕрслеттер; грохнуть кулаком по столу сĕтел çине чышкăпа кĕрĕс тутар.

день

м. кун; солнечный день хĕвеллĕ кун; Международный женский день Пĕтĕм тĕнчери хĕрарăмсен кунĕ; ◇ в дни моей юности эпĕ çамрăк чухне; день ото дня кунсерен; третьего дня виçĕмкун; изо дни в день кунран-кун, кашни кун; на днях çак кунсенче; целыми днями кунĕ-кунĕпе; день и ночь кунĕн-çĕрĕн; порядок дня кун йĕрки; (расти) не по дням, а по часам кунпа мар, сехетпе (ӳс); среди (средь) бела дня тар кăнтăрла; со дни на день 1) (с одного дня на другой) кунран-куна; 2) (в ближайшее время) çак кунсенчех, çывăх вăхăтрах; считанные дни шутлă кунсем.

достоять

сов. ⸗иччен тар; достоять до конца пĕтиччен (е вĕçне çитиччен) тăр.

загрузить

сов. 1. что (наполнить грузом) тиесĕ тултар, хурса тултар; загрузить подвалы картошкой подвала çĕрулми хурса тултар; 2. кого-что, перен. разг. (обеспечить работой) ĕç хушса (е парса) тар, ĕç тие.

заключать

несов. 1. см. заключить; 2. что (содержать в себе) палăрт, ⸗ран [⸗рен], ⸗тан [⸗тен] ⸗тар; письмо заключало двадцать слов çыру çирĕм сăмахран тăнă; пословицы заключают в себе глубокий смысл ваттисен сăмахĕсем тарăн шухăшлă.

заставить

сов. кого, с неопр. (принудить) ⸗тар (⸗тер), тутар; заставить ждать кĕттер; заставить работать ĕçлеттер.

испарина

ж. тар; у больного сильная испарина чирлĕ çын хытă тарлать.

иссечь

сов. кого-что 1. касса пĕтер (çивĕч япалапа); 2. уст. хĕнесе пĕтер, çунтар, кас(тар) (пушăпа, хулăпа).

катиться

несов. 1. (двигаться вращаясь) кусса пыр, йăванса пыр, чупса пыр; яблоко катится по столу панулми сĕтел çийĕпе кусать; 2. (передвигаться, ехать) шу, шуса пыр; куçса пыр; машины катились по дороге машинăсем çул тăрăх ерипен пынă; 3. (на санках, коньках, лыжах) ярăн, вĕçтерсе пыр; катиться на санках с горы çунашкапа ту çинчен ярăнса ан; 4. (течь, струиться — о жидкостях) юх; пот катился градом тар шăпăртатсах юхнă; день катится за днём кун хыççăн кун иртет (е шăвать); луна катится по небу пĕлĕт çийĕн уйăх шăвать.

кровавый

прил. юн ⸗ĕ [⸗и], юнлă; кровавое пятно юнланнă вырăн; кровавая битва юнлă çапăçу; кровавый понос юнлă варвитти; кровавая месть юнлă тавăру; кровавые слёзы вĕри куççуль; до кровавого пота юнлă тар тухиччен.

лопатка

ж. 1. уменьш. см. лопата; 2. анат. хул калакки; положить на обе лопатки кого-л. 1) спорт. çурăм çине çавăрса кур (кĕрешӳре); 2) (победить) çĕнтер; во все лопатки (бежать, удирать) питĕ хытă, пĕтĕм вăйран (чуп, тар).

лыжи

мн. (ед. лыжа ж.) йĕлтĕр; ходить на лыжах йĕлтĕрпе çӳре; ◇ навострить лыжи тар, тарма хатĕрлен.

наёмный

прил. 1. (работающий по найму, производимый по найму) кĕрешнĕ, тар (а); наёмный рабочий кĕрĕшсе ĕçлекен рабочи; наёмная армия кĕрĕшнĕ çар; наёмный труд тара ĕç; 2. (не собственный) тара илнĕ; наёмная дача тара илнĕ дача.

напирать

несов. 1. см. напереть; 2. на кого и без доп., разг. (теснить, наступать) хĕссе (е тапăнса) пыр; 3. на кого-что, разг. (делать упор) хытă (е çине) тар, уйрăмах палăрт; он напирал на необходимость поездки вăл кайма кирлине уйрăмах палăртрĕ.

начинить

сов. 1. что ăшне хур (е тултар); начинить пирожки мясом кукăль ăшне аш хур; патрон порохом патрон ăшне тар тултар; 2. кого, перен. разг. туянтарса тултар.

непроходимый

прил. çӳреме (е утса каçма, витĕр тухма) çук; непроходимое болото кĕме çук шурлăх; ◇ непроходимый дурак тар- (е сĕм-) ухмах.

обливаться

несов. см. облиться; обливаться потом хура тара ӳк, тар юхтар; обливаться слезами куççуль юхтар (е тăк); сердце обливается кровью см. кровь.

обсеять

сов. что 1. с.-х. акса хăвар, акса тар; 2. (усеять) витсе (е сырса) ил.

оглядка

ж.: без оглядки 1) (бежать) каялла çаврăнса пăхмасăр (тар); 2) (не рассуждая) шухăшламасăр-тумасăр (ту); с оглядкой сыхланса, асăрханса, калла-малла пăхса.

отмокнуть

сов. 1. (пропитаться влагой) ислен, нӳрлен, шӳ, шӳсе çемçел; порох отмок тар нӳрленнĕ; 2. (намокнув, отделиться) шӳсе уйрăл (е вистен, сĕвĕн).

питать

несов. 1. кого çитер, тăрантар, тăрант; апатлантар; 2. что (снабжать необходимым) парса тăр; питать энергией энерги парса тăр; 3. что, перен. (иметь) ⸗лан [⸗лен ], кăмăл тыт, туйса тар; питать злобу вĕчĕлен; питать надежду на что-л. ĕмĕтлен, шанса тăр; питать добрые чувства к кому-л. кăмăлла, ырă сун.

побежать

сов. 1. чуп, чупса кай; 2. (обратиться в бегство) тар, тара пар; 3. (потечь, политься) юха пуçла, юхма тытăн, юхса тух (е ан), тапран; побежала вешняя вода çурхи шыв тапранчĕ; побежала кровь юн юхса тухрĕ.

побрякивать

несов. разг. чанкăртаткала, шакăртаттар, шакăлт-шакăлт туса ил (е пыр, тар).

побудить

сов. кого-что к чему и с не-опр. хисте, хĕтĕрт, тапрат, ⸗тар [⸗тер], ⸗ат [⸗ет], ⸗т; ⸗малла [⸗мелле] ту; дела побудили меня уехать ĕçсене пула ман кайма тиврĕ.

повертеться

сов. 1. (сделать несколько оборотов) çаврăнса (е çаврăнкаласа) ил; 2. разг. çаврăнкаласа (е пăркаланса) çӳре (е тар); повертеться перед зеркалом куçкĕски умĕнче çаврăнкаласа тăр.

подвергнуть

сов. кого-что чему ⸗ла [⸗ле], ⸗тар [⸗тер], ту, лектер, пар; подвергнуть критике критикле; подвергнуть опасности хăрушлăха лектер; подвергнуть испытанию сăна, тĕрĕсле; подвергнуть наказанию наказани пар.

подзудить

сов. кого, разг. хĕтĕрт, йĕкĕлтесе тар.

поднять

сов. 1. кого-что (с земли, с полу) çĕкле, йăт; поднять мешок михĕ йăт; 2. что (отделив, удержать на весу) çĕкле, йăт; поднять тяжесть вăй; поднять шесть пудов ултă пăт йăт; поднять бокал черкке çĕкле; 3. что, перен. разг. (разобрать) пăхса тух; поднять архив кив хутсене (е архива) пăхса тух; 4. кого-что (переместить наверх) çĕклесе улăх, йăтса хăпар, хăпарт; поднять по лестнице пусма тăрăх хăпарт; поднять вещи на третий этаж япаласене виççĕмĕш хута йăтса хăпар; 5. кого-что (вернуть в стоячее положение) тăратса ларт; поднять стул пукана тăратса ларт; 6. кого, разг. (поставить на ноги) тăрат, çĕклесе тăрат, тăма пулăш; поднять лошадь лашана çĕклесе тăрат; 7. кого-что, прям. и перен. çĕкле, тăрат; поднять народ на борьбу халăха кĕрешĕве çĕкле; поднять с постели çывăрнă çĕртен тăрат; 8. кого, охот, (вспугнуть, выгнать) хăратса кăлар; поднять зверя тискер кайăка хăратса кăлар (шăтăкĕнчен, чăтлăхран); 9. кого-что (заставить подняться в воздух) вĕçтерсе яр, вĕçтер; поднять самолёт самолёт вĕçтер; поднять пыль тусан кăлар; 10. что (возбудить, начать что-л.) ту, кăлар, çĕкле, тапрат, хускат; поднять мятеж пăлхав кăлар; поднять шум шăв-шав ту; поднять вопрос ыйту хускат; 11. что (сделать более высоким) çӳллĕрех ту, хапарт, çĕкле; поднять уровень воды шыв шайне хăпарт; 12. что, муз. (тон) хăпарт; поднять голос сасă хăпарт; 13. что, перен. хапарт, çĕкле, ⸗ат [⸗ет], ⸗тар [⸗тер], хуш, çĕклентер; поднять настроение кăмăла çĕклентер; поднять цены хак хăпарт; 14. что (наладить, восстановить) юса, ура çине тăрат; поднять хозяйство хуçалăха ура çине тăрат; 15. что, с.-х. (вспахать) çĕт, уç; поднять целину çерем уç; поднять пар çĕртме ту; ◇ поднять голову пуçа çĕкле (е каçăрт); поднять голос татăклă(н) кала; поднять меч (оружие) вăрçа пуçла (е тапрат); поднять перчатку çапăçма чĕннине йышăн; поднять петли куçне хăпарт (чăлханне); поднять шерсть шартлан; поднять на воздух сирпĕнтерсе яр (тарпа); поднять на смех мăшкăл ту; поднять паруса парăç çĕкле, кайма тапран; поднять на ноги ура çине тăрат.

покатиться

сов. 1. кусса кай, йăванса кай; мяч покатился мечĕк кусса кайрĕ; покатиться кувырком пăлтар-палтăр йăванса кай; 2. (поехать) вĕçтер, яра пар; 3. (о слезах) юхса тух, тăлса тух (шыв, куççуль, тар); ◇ покатиться со смеху каççа кайса кулса яр.

понудить

сов. кого хисте, ирĕксĕрле, ⸗тар [⸗тер], ⸗ет, ⸗ар [⸗ер]; понудить к труду ĕçлеттер.

порох

м. тар; ◇ держать порох сухим сыхă тăр; не хватает пороху хевти çитмест.

пороховница

ж. тар йĕнни; ◇ есть ещё порох в пороховницах хĕвте пĕтмен-ха.

пороховой

прил. тар ⸗ĕ [⸗и]; пороховой дым тар тĕтĕмĕ; пороховой завод тар завочĕ.

поры

мн. (ед. пора ж.) 1. анат. тар шăтăкĕ, вĕтĕ шăтăк; 2. (промежуток между частицами вещества) хушă, вĕтĕ çурăк.

поселить

сов. 1. кого-что вырнаçтар, пурăнма яр; поселить в гостинице хăна çуртне вырнаçтар; 2. что, перен. (вызвать) кĕрт; ⸗тар [⸗тер], ⸗тарса [⸗терсе ] яр; поселить сомнение иккĕлентерсе яр.

посмешить

сов. кого-что кул тар, култарса ил.

поставить

сов. 1. кого-что (придать стоячее положение) тăрат, ларт, ⸗тар [⸗тер]; ⸗ат [⸗ет], ⸗т; поставить лестницу пусма тăрат; поставить ладонь ребром ал тупанне хĕрĕн ларт; поставить кадку вверх дном каткана ӳпĕнтер; 2. кого-что (поместить, расположить) тăрат, ларт, ⸗ар [⸗ер], ⸗ат [⸗ет]; ⸗тар [⸗тер], ⸗т; поставить в строй строя тăрат; поставить машину в гараж машинăна гаража ларт; 3. что (приложить) ларт, хур; пус; поставить банки банка ларт; поставить компресс компресс хур; 4. что (построить, установить) ларт, тыт; ла [⸗ле]; поставить капкан на волка кашкăр тытма капкан ларт; поставить памятник палăк ларт; поставить подпорку тĕрев пар, тĕкĕ яр; 5. что ларт; поставить пьесу пьеса ларт; 6. кого (назначить) ларт, вырнаçтар, хуш; поставить на работу ĕçе ларт, ĕç хуш; 7. что (оценить) ларт, лартса пар; поставить зачёт зачёт лартса пар; поставить пять пиллĕк ларт; 8. что ларт; хур; поставить самовар сăмавар ларт; поставить тесто чуста хур; 9. что (пришить) ларт, çĕле, сапла; поставить заплатку саплăк ларт; 10. что (написать, обозначить) ларт, палăрт; поставить точку точка ларт; поставить ударение ударени ларт; ◇ поставить в затруднительное положение персе хĕстер; поставить в неловкое положение майăкла; поставить на своём çине тăр; поставить в известность пĕлтер; поставить на вид асăрхаттар.

пот

м. тар; пот катится градом пăтăр-пăтăр тар юхать; капля пота тар пĕрчи; работать до пота тар тухиччен ĕçле; пот прошибает тар тапса тухать; ◇ в поте лица тар юхтарса; потом и кровью тар юхтарса, юн такса; до седьмого пота хура тара ӳкиччен.

потеть

несов. 1. тарла, тара ӳк, пăшăх, пиç; потеть от духоты пăчăпа пăшăх; 2. над чем и без доп., перен. прост. тар юхтар, тар юхтарса ĕçле; 3. разг. (запотевать) тарла; стёкла в окнах потеют чӳрече кантăкĕсем тарлаççĕ.

потный

прил. 1. тарлă, вĕри; нельзя поить потную лошадь лашана вĕрилле ĕçтерме юрамасть; потное лицо тарлă пит-куç; 2. (покрытый влажным налётом) тарланă, тар çапнă; потные окна тарланă чӳречесем.

потовой

прил. тар ⸗ĕ [⸗и]; потовые железы анат. тар парĕсем.

потогонный

прил. 1. мед. тарлаттаракан, тар кăларакан; 2. в знач. сущ. потогонное с. тарлаттаракан эмел; 3. перен. (выматывающий силы) халран яракан, тара ӳкерекен.

представить

сов. 1. что (подать, доставить, препроводить) ⸗са [⸗се ] пар, тăрат; представить список сотрудников сотрудниксен списокне тăрат; представить тезисы тезиссем çырса пар; 2. что (предъявить) кăтарт, тăрат, кала; представить паспорт паспорт кăтарт; представить справку справка тăрат; 3. кому (познакомить) паллаштар; представить гостя хăнапа паллаштар; 4. к чему ⸗ма [⸗ме] тăрат; представить к ордену орден пама тăрат; 5. кого-что (изобразить, показать) ⸗са [⸗се ] кăтарт, пек кăтарт, ӳкер; 6. кого-что (вообразить) кур, куç умне ӳкер, тĕшмĕрт; представить себе ясно (будущее) малашлăха уççăн кур; 7. что (причинить, доставить) кӳр, ту, ⸗тар [⸗тер]; представить большие затруднения пысăк йывăрлăх кӳр; ◇ представьте себе в знач. вводн. сл. шухăшласа пăхăр-ха.

представлять

несов. 1. см. представить; 2. (быть, являться кем-чем-л.) пул, пулса тăр; 3. кого-что представителĕ пул; представлять учреждение учреждени представителĕ пул; 4. что (выражать) ⸗шăн [⸗шĕн] тăрăш (е тар), ячĕпе ту (е кала), палăрт; представлять интересы трудящихся ĕççыннисемшĕн тăрăш.

преломление

с. физ. 1. хуçăлни, тайăлни, пăрăнни; преломление лучей пайăркасем хуçăлни; 2. перен. (изменение смысла) ху майлă ăнлан(тар)ни.

преобразоваться

сов. 1. улшăн, урăхлан çĕнел, ...пул (е пулса тар); 2. физ., мат. улшăн.

привести

сов. 1. кого-что (доставить) çавăтса (е илсе, ертсе) кил, кӳр; привести за руку алран çавăтса кил; 2. к чему илсе пыр (е тух, кил); следы привели к лисьей норе йĕрсем тилĕ шăтăкĕ патне илсе пычĕç; привести к правильному заключению тĕрĕс шухăш патне илсе пыр; 3. (с предлогом в) çавăр, ⸗ар [⸗ер], ⸗ла [⸗ле], ⸗тар [⸗тер], ⸗ат [⸗ет], ⸗т, ⸗са[⸗се ] яр (е пăрах, хур, пĕтер); привести в негодность юрăхсăра кăлар; привести в запустение юхăнтарса яр; привести в порядок йĕркене кĕрт; привести в беспорядок арпаштарса яр; привести себя в порядок тирпейлен; привести в изумление тĕлĕнтерсе яр; привести в ужас хăратса пăрах; привести в готовность хатĕрлесе хур; привести в исполнение пурнăçа кĕрт; привести в движение хускатса яр; 4. (с предлогом к) патне илсе пыр, кӳр, ⸗тар [⸗тер]; привести к победе çĕнтерӳ патне илсе пыр; привести к путанице пăтраштарса яр (е пĕтер); привести к согласию çураçтар; 5. (сообщить, процитировать что-л., сослаться на что-л.) илсе кăтарт; привести пример тĕслĕх илсе кăтарт; привести факты фактсем илсе кăтарт; ◇ к добру не приведёт ырă тумасть; не приведи бог! турă ан хуштăрах!; случай привёл тӳр килчĕ; привести к присяге причак çитер, присяга партар.

прививочный

прил. 1. хул кас(тар)малли (эмел); 2. сад. сып(тар)малли; прививочный материал сыпмалли хунав (е турат).

привить

сов. что 1. сып, сыптар, авлантар; привить глазком кăчкăпа сып; привить черенком сапанпа (е туратпа) сып; 2. мед. хул кастар, хуш; привить оспу чечче хуш, шатра кас(тар); 3. перен. вĕрент, хăнăхтар; привить трудовые навыки ĕçе хăнăхтар.

притянуть

сов. кого-что 1. туртса ил (е кил); притянуть лодку к берегу кимме çыран патне туртса кил; 2. к чему, перен. разг. ⸗т, ⸗тар, хуш; притянуть к ответу ответ тыттар; ◇ притянуть за волосы (или за уши) вырăнсăр усă кур (е асан).

причинить

сов. что ту, кӳр, кăтарт, ⸗ла [⸗ле], ⸗тар [⸗тер]; причинить ущерб шар ту (е кăтарт); причинить страдания хĕн кăтарт, асаплантар (е çунтар), ăша пĕçер; причинить вред сăтăр ту; причинить боль ыраттар.

продержать

сов. 1. кого-что, в разн. знач. тыт, тытса тар (е усра), ⸗са [⸗се] тăр; продержать окно открытым чӳречене уçă тыт; продержать письмо у себя çырăва ху патăнта тытса тăр; продержать в больнице больницăра тытса усра; 2. кого (прокормить) тыт, тăрантса усра; продержать скотину всю зиму выльăха хĕл каçар.

продувать

несов. 1. см. продуть; 2. что и без доп., разг. вер, вĕрсе тар, вĕрсе уçăлтар; ветер приятно продувает çил кăмăла уçăлтарса вĕрет.

пропитаться

сов. кас, çап, вит, шӳ, ⸗лан [⸗лен]; пропитаться водой (о снеге) сĕлкĕшлен; рубашка насквозь пропиталась потом кĕпене витĕрех тар çапнă.

пропотеть

сов. 1. (сильно вспотеть) хытă тарла, тара (е чăм шыва) ӳк, тарласа кай; 2. (пропитаться потом) тар çап (е кас, витер, вит), тарпа йĕпен (кĕпе-йĕм).

проступить

сов. 1. (тапса) тух, çап; пот проступил у него на лице ун питне тар тухрĕ; 2. (стать слегка видимым) палăр, курăн, палăракан (е курăнакан) пул.

прошибить

сов. разг. 1. что (пробить) сапса (е тапса, чышса) шăтар; 2. кого тапса тух, çап; пот прошиб тар тапса тухрĕ.

прошуршать

сов. чем и без доп. чăшăлтат(тар), чăшăлтатса (е чăшăлтаттарса) ил.

с⸗

(со⸗, съ⸗) приставка 1. глаголсем тăвать, çаксене пĕлтерет: 1) куçнине: сбежать из дому килтен тухса тар; свернуть с дороги çултан пăрăн; стечь юхса ан; 2) калла-малла куçнине: сходить кайса кил; сбегать чупса кайса кил; слетать вĕçсе кайса кил; 3) çыхăнтарнине, пĕрлештернине: связать çых; склеить çыпăçтар; 4) пĕрле тунине е пĕрле пулнине: сотрудничать пĕрле ĕçле; 5) (с частицей ⸗ся) тĕрлĕ вырăнтан пĕр çĕре пухăннине: съехаться килсе çит; стечься юхса пухăн; 6) (с частицей ⸗ся) пĕр-пĕринпе килĕшсе тунине: сговориться килĕшсе татăл; сработаться килĕштерсе ĕçле; 7) пĕр япалана тепĕр япаларан пăхса тунине: сличить танлаштарса пăх; списать çырса ил (пăхса); 8) ĕç пулăмне: сузить ансăрлат (е пĕр); свить верёвку вĕрен яв; 2. ĕç веçленнине кăтартакан глагол формисем тăвать: сделать туса пар (е хур); спеть юрласа пар; 3. наречисем тăваты слегка кăштах, çăмăллăн; справа сылтăмран; смолоду çамрăкран.

сбежать

сов. 1. (спуститься бегом) чупса ан; 2. (стечь — о жидкости) юхса ан; 3. (убежать) тар, тарса ӳк; 4. (исчезнуть — об улыбке, румянце и т. п.) çухал, пĕт, çĕт; улыбка сбежала с лица пичĕ çинчи кулли çĕтрĕ; 5. (сойти — о снеге, краске) кай, пĕт; 6. разг. (перелиться при кипении) тăр, вĕресе тăкăн (сĕт).

сделаться

сов. пул, пулса кай (е пыр, тар), ⸗са, [⸗се] кай (е тар, юл); сделаться помощником помощник пул; сделалось прохладно сивĕтсе пăрахрĕ; сделаться тоньше çинçелсе юл; сделалась трещина çурăлса кайрĕ.

скрыться

сов. 1. (спрятаться) пытан, пытарăн; 2. (тайно уйти, бежать) тар, тарса пытан, çухал, çĕт; 3. (стать невидимым) пытан, курăнми пул, кĕрсе çухал; 4. перен. обычно с отриц. (остаться незамеченным) пытан, хăтăл, пытарăн; от его глаз ничего не скроется ун куçĕнчен ним те пытанса юлаймĕ.

сложиться

сов. 1. (составиться, организоваться) пулса кай (е тар), пĕрлешсе пул (е кай), майлашса пул (е кай); 2. (о стихе, песне) пул, йĕркелен, хывăн; сложилась песня юрă хывăнчĕ; 3. (сформироваться) пулса кай, йĕркелен, йĕркене кĕр, çирĕплен; сложился характер характер çирĕпленчĕ; 4. (принять какую-л. форму, напр. о конечностях, теле человека) майлан, пуçтарăн, чăмăртан; 5. разг. (устроить складчину) пая кĕр, тӳперен пух (укçа); 6. разг. (уложить вещи для отъезда) пуçтарăн.

совершённый

прил. 1. (обладающий совершенством) пулса (е аталанса) çитнĕ, тĕрĕс аталаннă, питĕ лайăх (е аван), пур енчен те лайăх; совершённое произведение питĕ лайăх произведени; 2. (полный, абсолютный) тĕппипех, пĕтĕмпех, пуçĕпех, йăлтах, пачах, сĕм-, тар-, чăн, чăн-чăн, чи; совершённый дурак тăр-ухмах; в совершённой темноте сĕм-тĕттĕмре; ◇ совершённое дитя ирон. чăн-чăн ача, ача та ача.

содержаться

несов. 1. (обеспечиваться) тытăнса тăр (тăранса) пурăн; 2. (поддерживаться в определённом состоянии) упран, тар, тытса тăр, тыт; комната содержится в чистоте пӳлĕм таса тăрать; содержаться в секрете вăрттăнлăхра тыт; 3. (находиться, помещаться) тар, лар, усран, тыт; керосин содержится в бочке краççына пичкере тытаççĕ; 4. (заключаться, входить в состав) пур; в свёкле содержится много сахара кăшманта сахар нумай.

составить

сов. что 1. (поставить рядом) лартса тух (е тултар); составить стулья в угол пукансене кĕтесе лартса тултар; 2. (создать, образовать) ту, хатĕрле; составить лекарство эмел хатĕрле; составить план план ту; 3. (собрать) пух, пухса йĕркеле; составить библиотеку библиотека пух; составить капитал мул пух; 4. перен. (добиться, заслужить) ту, ил, тивĕçлĕ пул; составить карьеру карьера ту; составить себе имя чапа тух; 5. (создать мнение, представление, понятие); составить мнение шухăшла; 6. (образовать, дать в совокупности) пул, пар, тар, шутлан; собрание сочинений составило двенадцать томов çырнисен пуххи вуникĕ том пулчĕ; экономия топлива составила десять тысяч рублей топливăна перекетлени вунă пин тенкĕ пачĕ; 7. (создать, явиться чем-л.) ту, кӳр; составить счастье телей кӳр; составить препятствие чăрмав кӳр; 8. (переставить сверху вниз) антарса ларт, илсе (е куçарса) ларт; составить цветы с подоконника на пол чечексене чӳрече янаххи çинчен урайне илсе ларт.

строиться

несов. 1. çурт-йĕр ту (е çавăр) (ху валли); 2. (воздвигаться, сооружаться) ту, хыв; через Волгу строилась железная дорога Атăл урлă чугун çул хывнă; З. перен. (созидаться, создаваться) пул, тăвăн; 4. (составляться) йĕркелен, пул; доклад строится на большом материале доклада нумай материалпа усă курса йĕркеленĕ; 5. на чём (основываться) никĕсленсе тăр, тытăнса тăр; его вывод строился на догадках хăйĕн выводне вăл чуххăм çеç тунă; 6. воен. (становиться в строй) строя тар, йĕркеленсе тăр.

струиться

несов. 1. (течь струйками) йăр-йăр (е шăпăр-шăпăр) юх, пĕрхĕн, пĕрхĕмĕн юх; по лицу струится пот пит тăрăх шăпăр-шăпăр тар юхать; 2. перен. (распространяться струёй) (о воздухе) вăркăш; (о свете) пайăркалан, пайăркан ӳк; (о запахе) сарăл, тап, кил; струится аромат цветов чечексенчен ырă шăршă сарăлать.

тянуться

несов. 1. (растягиваться) тăсăл, сарăл (туртăнса); резина тянется резина тăсăлать; 2. (простираться) сарăлса вырт (е лар); за городом тянулись поля хула хыçĕнче уйсем сарăлса выртнă; 3. разг. (потягиваться) карăн, кармаш, тăсăл, карăнса ил; 4. (длиться, продолжаться) тăсăлса пыр, тăсăл; время тянулось долго вăхăт нумая тăсăлчĕ; 5. (стремиться к кому-чему-л.) туртăн, хăлаçлан, ăнтал; цветок тянется к солнцу чечек хĕвел еннелле туртăнать; 6. (двигаться вĕреницей) тăсăлса пыр, вĕçе-вĕçĕн пыр; баржи тянулись против течения баржăсем шыва хирĕç вĕçе-вĕçĕн пынă; 7. с кем, разг. (тягаться, соперничать) тавлаш, туртăш; ◇ тяну (или проходить) красной нитью палăрса тар, яр-уççăн палăр.

убежать

сов. 1. тар, тухса тар (е чуп); дети убежали в лес ачасем вăрмана тухса тарнă; 2. (уйти тайком) тар, тухса тар; убежать из тюрьмы тĕрмерен тар; 3. разг. (перелиться через край) вĕресе тăкăн; молоко убежало сĕт вĕресе тăкăннă.

увильнуть

сов. 1. разг. (убежать) пăрăн, тар, пытан, хăтăл, хăтăлса юл; 2. от чего, перен. пăрăнса (е хăтăлса) юл, чеепе хăтăл; увильнуть от работы ĕçрен пăрăн.

угнать

сов. кого-что 1. хăваласа кай (е тух); угнать стадо в поле кĕтĕве уя хăваласа тух; 2. (похитить) вăрласа кай (е тар); угнать автомобиль автомобиле вăрласа кай.

удрать

сов. разг. тар, тарса ӳк (е хăтăл), тарса çухал (е пытан).

улепётывать

несов. прост. тар, вĕçтер, тара пар.

улетучиться

сов. 1. физ., хим. (испариться) пăслан, пăсланса кай (е пĕт), пăса тухса пĕт (е çухал); 2. перен. разг. (исчезнуть) çухал, çук пул, тухса шу (е тар).

улизнуть

сов. разг. тар, тухса кай (е шу, тар), шăвăн, пăрăн; улизнуть из комнаты пӳлĕмрен тухса шу.

ускользнуть

сов. 1. (вырваться) вĕçерĕн, тухса кай (е ӳк); 2. разг. (внезапно скрыться) тухса тар, шăвăн, тухса шу; 3. от кого-чего, перен. разг. (остаться незамеченным) асăрхамасăр юл; это ускользнуло от моего внимания эпĕ çакна асăрхаймарăм; 4. перен. разг. (уклониться) хăтăл, пăрăн; ускользнуть от ответственности ответ тытасран хăтăл.

ход

м. 1. (движение) çӳрени, утни, чупни, пыни, кусни; идти, разговаривая на ходу калаçса ут; поезд замедлил ход поезд хулленрех кайма тытăнчĕ; работа идёт полным ходом ĕç вĕресе кăна тăрать; 2. перен. (развитие, течение чего-л.) вăхăт, тапхăр; ход событий ĕçсен аталанăвĕ; в ходе сражения çапăçу вăхăтĕнче; 3. (в игре) çӳрени, кайни; ход тузом карт. тузпа çӳрени; ход белых шахм. шуррисен çӳремелле; 4. (вход, переход) алăк, кĕмелли-тухмалли (е çӳремелли) вырăн, çул; парадный ход пысăк алăк; чёрный ход хыçалти алăк; потайной ход вăрттăн алăк; подземный ход çĕр айĕнчет çул; ◇ на ходу хăвăрт, ал-хапăл; полный ход! хăвăрт!, кайнă таран!; пешим ходом çуран; своим ходом идти (или следовать) хăй майĕпе пыр (ĕç); ходу дать тар, тара пар; дать ход (чему-л.) 1) ĕçе пуçла; 2) ярса пар, çитер (кирлĕ çĕре); не дать ходу кому-л. çул ан пар, чармантарса тар; пойти в ход ĕçе кай; пустить в ход ĕçе яр; дело пошло ход ĕç кайрĕ; знать все ходы и выходы тĕплĕн пĕл, лайăх пĕл.

шлёп

межд. в знач. сказ. разг. шеплет, шаплат; çат ту(тар); шлёп в грязь пылчăк çине шеплет.

шмыгнуть

сов. разг. 1. однокр. см. шмыгать; 2. (незаметно уйти) шăвăн, пытан, тар, вĕлт ту, йăшт ту.

щёлкать

несов. 1. кого (давать щелчки) шаклаттар (пӳрнепе); 2. чем и без. доп. шартлат(тар), шакăртат(тар); щёлкать кнутом пушăпа шартлаттар; по стёклам начал щёлкать град чӳречерен пăр шакăртатма тытăнчĕ; 3. что (раскусывать) кат, çи; щёлкать орехи мăйăр кат; 4. (петь — о некоторых птицах) чаклаттарса юрла (кайăк); ◇ щёлкать зубами выç, шăла шакка; щёлкать на счётах шакăртаттар (шут шăрçипе).

Русско-чувашский словарь социальной лексики (2004)

алименты

алимент (çыннăн ĕçлеймен тăванĕсене пурăнмалăх суд урлă шыраса илекен тӳлев); платить алименты алимент тӳлесе тар

дезертировать

çартан тар

Чувашско-татарский словарь (1994)

ансăр

тар, кысан

тар

качарга (убегать)

тар

тир (пот)

тăвăр

тар, тыгыз

Чувашско-эсперантский словарь

тух

[tuĥ]
eliri (eliru); ekiri (ekiru); helpverbo kun signifo de fino de ago
эп(ĕ) урама тухатăп — mi iras eksteren
хирĕç тух — eliri renkonte, renkonti
çӳреве тух — ekiri al piedmarŝo
çула тухрăмăр — ni ekis la vojon
тар тухрĕ — la ŝito aperis
качча тух — edziniĝi
санран тухать — vi estos ŝulda, vi devos rekompensi
ман(ăн) нимĕн те тухмасть — mi neniel sukcesas
кĕнеке тухрĕ — la libro aperis
тухса кай — foriri
манăçа тух — esti forgesita
вĕренсе тух — finstudi, fini lernejon
вуласа тух — finlegi, tralegi
итлесе тух — finaŭskulti
тухан-кĕрен — vizitanto
тухăм — eliro, starto
тухăç — enspezo, profito
тухăçлă — profita, enspeza
тухăçлăн — produktive, efike
racie, ŝpareme
тухăçлăх — fekundeco
produktiveco
тухăçсăр — malprofita, neproduktiva
туху вĕçлевĕ — ablativo

Немецко-чувашский словарь Йоханнeса Бeнцинга (Benzing)

fliehen

taras
тар

Schweiß

tar
тар

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

йĕлтĕр

«лыжи». Образовано из двух марийских слов: йал «нога» и тар «сани»; следовательно, йĕлтĕр— «ножные сани».

кăтарт

«показывать», «указывать» (букв. «заставить видеть»). Из кур + тар > кăртар > кăтар — второй показатель понудительности; в диалектах имеется и правильная форма куртар); КБ коркит, МК кӧртӳр тефс. XII — XIII вв. кӧртӓр, кӧркӳт, уйг. кӧрсәт, кирг. кӧрсӧт, казах., ног. кӧрсет, к. калп. корсет, узб. курсат, башк. кӳрhәт, тат. курсәт, туркм. гӧркез, алт. В кӧрӳндир, тув. кӧргӳс «показывать», «указывать», «проявлять»; см. кур.

пултар

1. «мочь», «уметь»; 2. «вызвать к существованию»; башк., тат. булдыр «творить», «создавать», «справляться с чем». Образовано от глагола пул «быть» с помощью аффикса понудительности -тар: пултар — букв. «заставить быть, «заставить существовать».

тар

«порох»; алт. тар, тары, хак. тардарыдора, узб. дори, туркм., казах. дәри, к. калп. дари «порох»; ср. монг. дарь, бур.-монг. дари «порох». Порох назван так, вероятно, по сходству его с просом, пшеном (?).

тар

«пот», «испарина»; тарла «потеть»; Замахш., азерб., уйг. тәр, узб., кирг., казах., ног., кумык., тур., ойр. тертир «пот»; Замахш., уйг. тәрли, азерб. тәрлә, казах., тур., ойр. терле, узб. терла, тат., башк., хак. тирле, кирг. тердӧ «потеть». Из перс. (тӓр) «влажный», «сырой», «мокрый» (?).

тар

уст. «наём», «аренда», «труд по найму»; тара тыт, тарла «нанимать»; тара кĕрĕш «наниматься на работу»; тара пар «сдавать в аренду»; тар, тар укçи «плата за работу»; Замахш. тер «аренда», «плата»; терче тут «нанимать на работу»; терге бир «сдавать в аренду»; АФТ тар, тефс. XII-XIII вв. тару «плата», «жалованье», «награда»; АФТ тарчи «наемный рабочий»; тув. дарла «притеснять», «угнетать»; узб. С кира «плата», «наём» < араб. «наём»; «плата за наём»; «арендная плата»; перс. «араб.) < (керайа) и (кера) «наём», «аренда», «прокат». Из араб.-перс. только узб. кира, азерб. кирә, туркм. кирей, тур. кира «аренда», «плата за аренду». Хотя тюркские тар, дар, тер и близко стоят к араб.-перс. форме кира, все же трудно утверждать их заимствование.

тар

тар йывăçĕ «осокорь», «один из видов тополя», «черный тополь»; в других тюрк. яз. «осокорь» называется: кирг., казах. кара терек, узб. кара терак, тат. кара тирәк, уйг. тоғрак и т. д. Ср. инд. тар «пальма» (подобная финиковой, дает сок, употребляемый как хмельной напиток) (Будагов I, 331).

тар

«убегать»; др. тюрк. (орх.-енис.) тӓз, МК тез, алт. тес, тезиппар, хак. тис, тув. dec «бежать», «убегать»; тув. дургунна «убежать», «спастись бегством»; р ~ з, с.

таркăн

«беглый», «беглец», «дезертир»; тув. дургун «беглец»; хак. уст. тискен «беглый», «дезертир»; алт. В тескин, тескинчи «беглец», «бродяга». От глаголов тар (см.), тез, тис и др.

тарçă

уст. «наёмный рабочий», «батрак», «работник», «слуга»; АФТ тӓрчи то же. От тар (см.).

тăрă

1. «вершина», «верхушка»; 2. «крыша (здания)»; тур. дорук «холм», «вершина», «верхушка». Может быть, заимствовано из перс: (тар) «вершина», «макушка»? Можно возвести и к тăр «стоять» (?).

тирпей

, диал. типтер 1. «порядок», «благоустройство», «экономия», «уют»; 2. «опрятный», «аккуратный», «чистоплотный»; типтер уст., диал. «бирка» (бирками пользовались в старое время неграмотные сборщики податей и сельские старосты); уйг., азерб. тәрбийә, узб., кирг., к. калп. тарбия, башк., тат., ног. тәрбиә, тур., туркм. тербие «воспитание». Заимствованы из араб. и перс. яз.: араб. пер. (тарбийат) «воспитание», «образование». Чув. типтер в значении «бирка» восходит к араб.-перс. «тетрадь», «реестр», «книга по сбору податей», «записная книжка», «журнал», «торговая книга»; сюда, в свою очередь, оно проникло из греч. διφτεра «выделанная шкура», «род пергамента, на котором писали»; в значении «тетрадь», «реестр» оно сохранилось в следующих тюрк. яз.: др. тюрк., уйг. тӓптӓр, узб. дафтар, азерб., тат., башк. дәфтәр, турк. депдер, кирг. дептер, «тетрадь»; ср. монг. дебтер «книга вообще», «тетрадь» (Бурдуков). Чувашские тирпей и типтер своими значениями вполне соответствуют арабскому и персидскому У (тартиб) «порядок», «устройство», «распределение», «план», «система». На чувашской почве в этом слове произошла перестановка слогов: тар-тиб > тип-тертәртип, кирг., узб. тартан, тур., туркм. тертип «порядок», «распорядок», «дисциплина», «режим», «система»; тәртипсез, чув. типтерсĕр, тирпейсĕр «беспорядочный», «недисциплинированный», «безалаберный».

тура

«гребень», «гребёнка», «расчёска»; уйг. тар(ғ)ак, тув. дыргак, хак. тарғax, якут. тараах, АФТ, туркм. дарак, азерб. дараг, узб. тарок, кирг., казах., к. калп., ног., ойр., башк., тат., тур. тарак «гребёнка». В чув. конечное к отпало. (Чувашская форма могла образоваться в результате конверсии глагола. Прим. ред.)

тырă

1. «хлеба в зерне»; 2. «хлеба на корню»; «посевы»; др. тюрк., МК, Зол. бл. тарығ «урожай», «жатва», «хлеба на корню»; МК тарығ орулды (чув. тырă вырăнчĕ) «хлеба сжали (сжаты)»; ПК, хак. тарығ «посевы», «хлеба на поле»; тув. тараа «хлеба», «злаки», «хлеба в зерне»; «просо»; АФТ дару, желт, уйг. тарых, тур., туркм., азерб. дары, казах., тат., башк. тары, кирг. таруу, узб. марин, уйг. терик, ойр. тараан «просо», «пшено»; ср. монг. тариа(н) «хлеб», «зерно»; «урожай»; тарих «сеять хлеб»; бур.-монг. тара, таран «хлеба на поле и на гумне в скирдах». Слова эти произошли от глагола: ойр., тув., хак. и др. тары «сеять», отсюда тарығ, тырă и др. «то, что посеяно», «посевы», «то, что собрано с поля (урожай)»; тефс. XII—XIII вв. тар «возделывать землю», «сеять».

Чувашско-русский фразеологический словарь

Çанçурăм вĕриленсе каять

Çанçурăм вĕриленсе каять (кайрĕ) вросает [кидает] (бросило [кинуло]) в жар кого.
Пакур кайсан, кăшт вăхăт иртсенех, Титта çанçурăмĕ вĕриленсе кайрĕ, питне тар тумламĕсем тухрĕç. В. Алентей.

Тар тухиччен

Тар тухиччен (мĕн те пулин ту) до пота (делать что-нибудь).
Таврăнсан, çурать пулĕ вутă Тар шăрçа пек тухиччен. Ю. Семенов. Виççĕмĕш кун анне ман юр хырать Тар тухиччен килкартинче ир-ирĕн. И. Малкай.

Тар шăршине ан шăршла

Тар шăршине ан шăршла не нюхать / не понюхать пороху.
Сергей хулари тревогăсăр пуçне урăх нимĕн те курман-ха, тар шăршине те шăршласа пăхман. А. Талвир.

Тар юхтар

Тар юхтар [кăлар, тăк] в поте лица (работать, трудиться и т. п.).
Çырма тĕпĕнче тарне юхтарсах Пĕве пĕвелет те курăс тăвать. С. Элкер. Хĕру ĕççи — йывăр та хаваслă вăхăт. Колхозкнисем çулталăк хушши тар юхтарса ӳстернĕ çимĕç-пурлăха тĕрес-тĕкел пухса кĕртмелле. А. Ĕçхĕл. Анчах та уншăн — Мирлĕ куншăн Эпир нумай тар тăкмалла. Экзамен ку — мĕнпур мĕльюншăн. Ăна кашни çын тытмалла. Г. Орлов. Тăван уйра эп ачаран Тар тăкнă çăкăрлă ыраншăн. А. Воровьев. Тар тăкса çĕр ĕçлекен Çĕрес çук çĕр айĕнче. А. Афанасьев.

Тăна кĕрт

Тăна (тăн) кĕрт 1. учить уму-разуму кого, поучать кого; 2. приводить / привести в себя кого; 3. проучить кого, наказать кого.
1. Вăл, Ерошкина тăна кĕртес тесе, чылайччен ятларĕ те киле ячĕ. Н. Патман. 2. Вĕсене Ваçка йыснăшĕн сасси тăна кĕртрĕ. М. Ухсай. Наçтук ăна сивĕ шывпа сапса тăна кĕртрĕ. А. Артемьев. 3. — Савăнма ан васка, райкома чĕнсе хăвна тăна кĕртессе кĕтсех тăр! — хушса хучĕ. М. Кипек. Пуппа юлташлă самăр вырăс уçнă Чăвашсене тăна кĕртме лавкка. Я. Ухсай. Ют çĕртен ырăпа килнине Чыс тумалăх пур çăкăр-тăвар, Чикĕрен усалпа каçнине Тăн кĕртмелĕх пур типĕтнĕ тар. С. Шавли.

Ура çине тăрат

Ура çине тăрат ставить [поднимать] / поставить [поднять] на ноги кого (1. восстановить; 2. вырасти, воспитать, довести до самостоятельности).
1. Муççа халăх вăрçинчен таврăннă çĕре Хĕлип хăйĕн хуçалăхне ура çине тăратнă. А. Артемьев. Шăпах çав выçлă-тутлă та çĕтĕк-çурăк тăхăннă çынсен ĕнтĕ ялти ишĕлчĕк пурнăçа ура çине тăратмалла. В. Краснов-Асли. 2. Вăл нумай тар тăкрĕ ачисене ура çине тăратасчĕ тесе. Коммунизм ялавĕ.

Чун тухрĕ

Чун тухрĕ 1. испустил дух кто, испустил последний вздох кто; 2. замучился кто.
1. Тарçăн тар тухнă, чуран чун тухнă. Ваттисен сăмахĕсем. Коммунизм хĕрлĕ ялавне Чун тухиччен çĕре ӳкермен. Çеçпĕл М. 2. Ăçта çухалтăн паян, сана шыраса чун тухатчĕ.

Неологический словарь чувашского языка

бенгали

п.я. Ялтăра хĕм сапса çунакан тар хутăшлĕ уяв çурти. Ачасем хваттерте бенгали çурти чĕртнĕ, çунса пĕтнĕ хыççăн хĕрнĕ «патаккине» кравать çине пăрахнă. Х-р, 5.01.1996, 1 с. Настьăпа Катя бенгали çуртисене çутнă. ÇХ, 1999, 49 /, 8 с. — ВЧС, 1971, 47 с.; танл., бенгали вучĕ (ВЧС, 1951, 32 с.).

бенгали çурти

п.я. Ялтăра хĕм сапса çунакан тар хутăшлĕ уяв çурти. Ачасем хваттерте бенгали çурти чĕртнĕ, çунса пĕтнĕ хыççăн хĕрнĕ «патаккине» кравать çине пăрахнă. Х-р, 5.01.1996, 1 с. Настьăпа Катя бенгали çуртисене çутнă. ÇХ, 1999, 49 /, 8 с. — ВЧС, 1971, 47 с.; танл., бенгали вучĕ (ВЧС, 1951, 32 с.).

дезодорант

п.с. Ӳт-пĕве е пӳлĕме уçăлтаракан, ырă шăршă кӳрекен хатĕр. Болгарирен илсе килнĕ дезодорантсене парнеленĕ. ÇХ, 2000, 6 /, 5 с. Унран [тар шăршинчен] хăш чухне чи вăйлă дезодорант та сыхласа çитереймест. С-х, 2000, 21 /, 2 с. Вăйлă тарлакансем дезодорантсемпе, анти-перспирантсемпе çеç çырлахаймĕç. ÇХ, 2001, 21 /, 10 с.

демократизатор

ç.с., калаç., шӳтл. Милиционерсен тачка резина патакĕ; ятарлă чукмар. Урăлтаркăч ĕçченĕсен аллинчи «демократизатор» — çынна хăвăрт лăплантармалли, тĕнче çине философ куçĕпе пăх[тар]малли резина чукмар. ÇХ, 1998, 1 /, 6 с.

поп-ушкăн

ç.с. Поп-кĕвĕ (туп.) каласа юрлакан пултарулăх ушкăнĕ. «Эрос» поп-ушкăна ... кану центрĕнчен хӳтерсе кăларчĕç, халĕ ансамбль кĕтессĕр-мĕнсĕрех. В.Эктел, 1996, 76 с. Шупашкара тăтăшах паллă поп-ушкăнсем килсе çӳрерĕç, «Руки вверх», «Отпетые мошенники»... ÇХ, 1999, 49 /, 2 с. Вĕсен кăмăлне тивĕçтерме Шупашкарти «Апельсиновые мальчики» поп-ушкăнăн çĕрĕпе тар юхтармалла пулнă. Ар, 2001, 1 /, 1 с.

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

корь

хĕрлĕхен. Çапла ĕнтĕ халер вăл шатра, тар чирĕ, хĕрлĕхен (корь) тата ытти сикекен чирсем пекех сикекен чир [Халер 1908:1].

тар чирĕ

вĕри чир. Тар чирĕ (вĕри чир), чечек, скарлатина (пыр чирĕ <…> – çак чирсем пурте куçа курăнман чунлă япаласенчен, йывăç курăксенчен лексе сарăлаççĕ [Сборник 1903:145]; Хресченсем хушшинче пуринчен ытла тар чирĕ (вĕри чир), хăр суран, тĕрлĕрен юхан-шăтан чирĕсем [О земстве 1906:19].

Словарь Федотова «Тĕне кĕмен чăвашсен ячĕсем»

Пайтар

яз. и. м. Рекеев (Ашм. Сл. IХ, 71): Пай + -тар.

Саватар

яз. и. м. Патраклă, Ялюха М. (Ашм. Сл. XI, 11); мар. м. и. Савадер/Савадир, осм. м. и. Сäвдiр "делать себя любимой" (Черн. СМЛИ, 385), но тур. savdir-mek "заставлять (по)любить (кого-что), влюблятъ" соответствует чув. савтар- с тем же значением. Но здесь чув. Саватар/Саватер, т. е. в основе Сава, что скорее всего восходит к русск. Сава (Петр. СРЛИ, 351) + -тар/-тер.

Саватер

яз. и. м. Патраклă, Ялюха М. (Ашм. Сл. XI, 11); мар. м. и. Савадер/Савадир, осм. м. и. Сäвдiр "делать себя любимой" (Черн. СМЛИ, 385), но тур. savdir-mek "заставлять (по)любить (кого-что), влюблятъ" соответствует чув. савтар- с тем же значением. Но здесь чув. Саватар/Саватер, т. е. в основе Сава, что скорее всего восходит к русск. Сава (Петр. СРЛИ, 351) + -тар/-тер.

Хунтяр

яз. и. м. Б. Олг., Ямаш (Ашм. Сл. XVI, 164): Хун (< тюрк. хан) + -тар/-тер.

Хонтер

яз. и. м. Б. Олг., Ямаш (Ашм. Сл. XVI, 164): Хун (< тюрк. хан) + -тар/-тер.

Этимологический словарь

ав

I. гнуть, сгибать.

Производные формы: авăн- гнуться; авăнчăк изогнутый, гибкий; авкала- гнуть различным образом или гнуть в разное время, время от времени, иногда, кое-как; авкалан- изгибаться различным образом, в разное время и пр.; авкалантар- заставить кого различным образом изгибаться; авкаланчăк кривлякой называют человека, который кривляется и ужимается; авкăç станок из толстого дубового пенька, на котором гнут дуги, ободья и полозья; авмака с одной кривизной, согнутый; авмашкка (с едва заметным удвоением к) имеющий некоторый изгиб (дерево, проволока) (Ашм. Сл. 1А, 34-38).
Тюркские соответствия: др.-тюрк. еg- сгибать, наклонять (ДТС, 165); тат. ию склонять, нагибать, согнуть, пригнуть; башк. эйеу тж; аз., тур. äй-, уйг. äк- (Радл. Сл. I, 658, 675), тар., чулым., чаг., узб. äг- гнуть, нагнуть, согнуть;   як. иэх- гнуть, сгибать, загибать.
Чув. ав- > мар. (Горд. ЭСМЯ I, 42, 47) аауаш, агуаш, айаш гнуть, согнуть (Федотов ЧМЯВ, 166).

ар

I мужчина. Усрем-усрĕм, ар пултăм. Рос я, рос, и стал мужчиной. Также обозначает мужа. Вăл качча кайса çичĕ ара çитнĕ. Она побывала за семью мужьями. Арсăр пурнăç — туратсăр йывăç. Жена без мужа — дерево без ветвей. (Пословица).

Производные формы: арлă имеющая мужа, замужняя; арлă-арăмлă муж и жена, муж с женою: çапла вара вĕсем иккĕш арлă-арăмлă пулаççĕ. Таким образом они стали супругами, т.е. вступили в брак, образовали супружескую пару; арсăр не имеющая мужа, вдовая; арсăр-йышсăр без мужа и без семья; арсăрлăх неимение мужа, вдовство; арçын (ар + çын) мужчина; арçынла похожая на мужчину, на мужской лад; ар-çу-ри / ар-çори / ар-çурри / ар-çури название лесного духа (Ашм. Сл. IА, 302-316).
Тюркские соответствия: тел., алт., шор., леб., куманд., тар., тоб., кюэрик., крым., чаг., ком., тур., карЛТ. äр мужчина, сильный муж, герой; муж, супруг = кирг., к.-кирг., саг., койб., кач. ер = каз., тоб. ир (Радл. Сл. I, 751, 753, 1456). М.Рясянен исходной формой всех тюркских слов устанавливает *(h)är(ä) (Räsänen ЕWb., 46а). Г.Дёрфер, исходя из монгольской формы ere, полагает, что тюркскому är соответствует более древняя форма *ärä (еще более древние *härä и *pärä) Doerfer. Bemerk., OLZ LXVI 7/8. S. 332).
См. Егоров ЭСЧЯ, 30.

мин

красное пятно на лице; минлĕ с красными пятнами на лице; Минпикке (жен. имя), Минелĕпай (муж. имя). Çапла ят хурсан, мин пĕтет, теççĕ (Ашм. Сл. VIII, 243).
Тюркские соответствия: алт., тел., шор., леб., кюэрик., чаг., туркм., тар. мäн; саг., койб., кач. мен родимое пятно; бородавка; веснушка; тур. бäн родимое пятно; пятна (на фруктах), бäнäк (бäн + -äк) пятно = крым. бäң, родимое пятно (Радл. Сл. IV, 1584, 1588, 2079); тат., башк. миң, як. мэң, родимое пятно, родинка.

пăшал

ружье < рус. пищаль.
Производные формы: пăшалçă охотник; пăшал тарĕ порох и многие другие оружейные термины (Ашм. Сл. X, 179-181) > мар. пычалзе (пычал + -зе) охотник; пышалтар (пышал + тар) порох (Федотов ЧМЯВ, 209).
См. Егоров ЭСЧЯ, 152.

пăлхав

(пăлхав, пăлхаву, пăлхавар)
бунт, волнение, смута, мятеж, суматоха;

Тюркские соответствия: крым., ком., кирг., карЛТ. булŋа-, чаг., вт. булŋа- мешать, перемешать, взбалтывать; привести в беспорядок; др.-тюрк., чаг. булŋаŋ смятение; ком., чаг., тар. булŋан- возмущаться; быть испорченным через смешение (тар.); чаг. булŋанчик мутный; возмущенный; чаг. булŋар кожа; тур. Булŋар, Булгаристан Болгария (Радл. Сл. IV, 1848-1850); тат. болган- мутнеть, мутиться, замутиться; болганчык мутный, замутившийся; болганыш смута; смутный; Болгар ист. булгары; булгарский.
Относительно первых сведений о болгарах, попытки этимологизации термина "болгар/булгар" см.: Федотов ЧМЯВ, 32-34.
См. Егоров ЭСЧЯ, 147; Räsänen EWb., 88аb.

пус

II копейка.

Производные формы: пусла- (пус + -ла) по... копейке; пуслăх (пус + -лăх) в, на... копеек; пусшар (пус + -шар) по... копейке: икĕ пилĕк пусшартан пурĕ вунă пус пулать. (Ашм. Сл. X, 4-5).
Тюркские соответствия: сарт., тур., крым. пост (< перс.) кожа, кожица; кора (сарт.); невыделанная шкура, шкурка с шерстью (тур.); тар. пос спавшая кожа змеи; тур. постлу (пост + -лы) имеющий невыделанную шкуру (Радл. Сл. IV, 1288, 1289, 1292) < перс. (пуст) кожа; скорлупа; кора, корка; шкура; мерлушка;   овчина (Гаф. ПРС I, 135).
Историки подтверждают, что в древней Руси не добывали серебра. Ее главным источником были пушные звери, которые выступали, особенно в местной розничной торговле, заменителями денег. Связанные, например, по 18 штук, эти шкурки приравнивались по ценности к одной серебряной арабской монете — диргему. После этого нам станет понятным старочувашский счет денег по ассигнации: виçĕ пус (т. е. связка из трех шкурок. — М.Ф.) - 1 коп., çичĕ пус - 2 коп., вонă пус — 3 коп., вонтватă пус — 4 коп., вунçичĕ пус — 5 коп., çирĕмпĕр пус - 6 коп., çирĕм тăватă пус — 10 коп. и т.д. (Ашм. Сл. X, 4).
Ср. тат. тиен, башк. тин копейка ~ алт., тел., шор., леб., кюэрик. тиң, др.-тюрк. тäйин, уйг. тäйин белка (Радл. Сл. III, 1051, 1355, 1359).
То же самое у финно-угорских народов: мар. ур белка, ист. денежка, копейка; мордЭ. ур копейка, грош; коми ур белка; копейка (КЭСКЯ, 297-298); фин. раhа деньги; шкурка; подать; дань, налог; эст. paha деньги (Веске, 94).
Н.И. Золотницкий (Зол. КС, 243-244) и М.Рясянен чув. пус копейка сближают с глаголом пус- II давить, придавить и др. (см. выше), что представляется ошибочным.
См. Егоров ЭСЧЯ, 166; Räsänen EWb., 387а.

пурçăн

Диалектные: пурçын, пурçин, пурçум, пурçун, порçун, порçăм, пурçĕн, порçен
шелк (Ашм.  Сл. IX, 309-310) < перс. (äбришом) шелк (Гаф. ПРС I, 4) > тар. äбришин шелковый (Радл. Сл. I, 936).
МарЛ. порсын, марГ. парсын шелк (< чув.) / удм. бургчин / мордМ. паражци / мордЭ. парсей шелк / венг. bársony; ср. др-тюрк. barčїn шелковая ткань (ДТС, 83) (Федотов ЧМЯВ, 215).
Ср. рус. брачина, парча (> к.-кирг. барча какая-то шелковая материя, кирг. барша, крым., тоб. барца, каз. парча, саг., шор. парчан, як. барча) < др.-чув. (Räsänen EWb., 63а; Фасмер ЭСРЯ I, 208-209).
См. Егоров ЭСЧЯ, 166.

пуртă

Диалектные: портă, пурт, порт
топор (Ашм. Сл. IX, 310-312).

Тюркские соответствия: алт., тел., леб., шор., саг., койб., кач., кюэрик. палта;   вт., уйг. палту, вт. палду = палту топор; тур., ком., каз., кирг., хив туркм., к-кирг., як. балта топор; чаг., тар. балту = балта, палту (Радл. Сл. IV, 1171, 1501, 1503).
В.Г.Егоров допeскал, что чув. "возможно, из араб. балтат топор" или "в чув. пуртă видеть или субституцию л через р (балта ~ пуртă), или же признать его родственным удмуртскому и коми пурт нож; сев.-герм. барди, нем. Вarte, ст.-слав. брады топор" (Егоров ЭСЧЯ, 166).
По мнению Н.Н. Поппе, чув. < пуртă < *parata нельзя возводить к *balta. Чув. *parata восходит к др.-перс. *paravu- соответствующему др.-инд. parašú-, пракрит. parašu-... Др.-перс. *paravu было заимствовано аланским и продолжает существовать в осетинском языке в форме færæt топор (Рорре. Kulturwort. S.  23-24).
И.Н.Шервашидзе, с отсылкой на Абаева (ИЭСОЯ I, 451), чув. портă возводит к тохВ. peret (porat) (Шервашидзе. Фрагмент, 81-82).
Монгольские формы: п.-монг. balta молот; монг. балт топор; бур. балта молот, кувалда; калм. балт (балтъ) боевой топор, секира; п.-монг. balta, baltu (Ramstedt КWb., 31-32; ТМС I, 71). Согласно Г. Дерферу, монг. balta > тюрк. (Doerfer ТМEN I, 199).
См. Егоров ЭСЧЯ, 166; Räsänen EWb., 61аb.