Поиск: тес-йĕр

Введите слово для поиска

Область поиска:

Чувашско-русский словарь (1982)

авăнчăк

криво, извилисто
йĕр авăнчăкĕ — кривизна линии
çурăм шăмми авăнчăкĕ — искривление позвоночника
юханшыв авăнчăкĕ — изгиб реки
авăнчăк авăрлă туя — трость с изогнутой ручкой
авăнчăк куç харши — изогнутые брови
авăнчăк хăма — искривленная доска
тулалла авăнчăк — выгнутый, выпуклый
шалалла авăнчăк — вогнутый, со впадиной
йывăç авăнчăк ӳсет — дерево растет криво

авкаланчăк

извилистый, изогнутый, кривой
çул авкаланчăкĕсем — извилины дороги
авкаланчăк йĕр — волнистая линия
авкаланчăк сукмак — извилистая тропа

акă

2. огранич.
так, например
хотя бы

çур-йĕр тăвассинех илес акă — взять хотя бы строительство жилых домов

анкер

2. тех.
анкер (çурт-йĕр пайĕсене çыхăнтаракан пай)

база

2.
база (ĕçре кирлĕ хатĕрсем, çурт-йĕр т. ыт. те)
çар бази — военная база
туристсен бази — туристкая база

биссектриса

мат.
биссектриса (кĕтесе çурмалла пайлакан тӳрĕ йĕр)

горизонталлĕ

горизонтальный
горизонталлĕ йĕр — горизонтальная линия

изоглосса

лингв.
изоглосса (пĕр-пĕр сăмах е чĕлхе уйрăмлăхĕ ăçта-ăçта тĕл пулнине карттă çинче кăтартакан йĕр)
диалект сăмахĕн изоглосси — изоглосса диалектного слова

йĕр

I.

1.
след
отпечаток

мулкач йĕрĕ — заячьи следы
пӳрне йĕрĕ — отпечатки пальцев
çара ура йĕрĕ  — следы, отпечатки босых ног
йĕр йĕрле — идти по следу, выслеживать
йĕр çине ӳк — напасть на след
йĕр çухат — 1) потерять след 2) заметать следы
йĕрĕ те çухалнă — и след простыл
йĕрĕ те юлман — не осталось и следа
йĕр ту — 1) наследить (грязными ногами) 2) проложить след
Пĕр çын каять — йĕр юлать, çĕр çын çӳрет — çул пулать. — посл. Один человек пройдет — след останется, сто человек пройдет — дорога проляжет.

йĕр

2.
тропа, тропинка, дорожка
колея

урапа йĕрри — колея
йĕлтĕр йĕрĕ — лыжня
йĕр хыв — проложить тропинку

йĕр

3.
линия, черта
хумлă йĕр — волнистая черта
кукăр-макăр йĕр — зигзагообразная, ломаная линия
йĕр турт — провести линию
йĕр туртса тух — расчертить, разлиновать

йĕр

5.
строка
виçĕ йĕр çыр — написать три строки

йĕр

II. глаг.

плакать, рыдать
причитать

куççульпе йĕр — заливаться слезами
сасăпа йĕр — рыдать, плакать навзрыд
татăлса йĕр — надрываться в плаче
хĕр йĕрет — невеста причитает
йĕрсе çӳре — быть плаксивым, часто плакать
йĕрсе яр — расплакаться, разреветься
вăл йĕрес патне çитрĕ — он чуть не плачет

кала

7.
причитать, приговаривать
каласа йĕр — причитать

контурлă

контурный
контурлă йĕр — контурная линия
контурлă карттă — контурная карта
контурлă ӳкерни — контурное изображение

кооператив

кооперативный
çурт-йĕр кооперативĕ — жилищный кооператив

коопераци

кооперативный
потребительсен кооперацийĕ — потребительская кооперация
промысла кооперацийĕ — промысловая кооперация
çурт-йĕр кооперацийĕ — жилищная кооперация
коопераци лавкки — кооперативный магазин
коопераци таварĕсем — кооперативные товары
коопераци харпăрлăхĕ — кооперативная собственность

кукăр-макăр

криво, косо, вкривь и вкось
кукăр-макăр йĕр — ломаная линия, зигзаг
кукăр-макăр йывăç — искривленное дерево
кукăр-макăр çул — извилистая дорога
шыв кукăр-макăр юхать — речка течет, делая множество извилин
Кукăр-макăр турат пур, турат çинче кукăль пур, кукăль ăшĕнче çăмарта пур. (Пăрçа). — загадка Весь изогнутый сучок, на сучке пирожок, в пирожке яички. (Горох).

куççуль

слезный
вĕри куççуль — жгучие слезы
савăнăç куççулĕ — слезы радости
куççуль парĕсем — слезные железы
куççуль тумламĕ — слезинка
куççуль юхтаракан газ — слезоточивый газ
куççуль витĕр кул — смеяться сквозь слезы
куççульпе макăр — заливаться слезами
куççульпе йĕр — заливаться слезами
тĕтĕмпе куççуль тухать — глаза слезятся от дыма
куççуль капланса килчĕ — слезы подступили к глазам
куççуль кăлар — 1) заставить прослезиться 2) всплакнуть, уронить слезу
куççульпе тархасла — слезно умолять
куççуль тухиччен култар — смешить до слез
Тăлăххăн пурăнни — куççульь тăкни. — посл. Сиротой жить — слезы лить.

лапка-лапка

1.
крупными хлопьями
лапка-лапка юр çăвать, мулкач сикет — йĕр тăвать — фольк. крупными хлопьями падает снег, по нему скачет заяц, оставляя следы

линейка

1.
линĕйка
йывăç линейка — деревянная линейка
логарифм линейки — логарифмическая линейка
миллиметрлă линейка — миллиметровая линейка
линейкăпа йĕр турт — провести линию с помощью линейки

лини

4. перен.
линия (çул-йĕр)
политикăлла лини — политическая линия
партин тĕп линийĕ — генеральная линия партии

маркировка

2. с.-х.
маркировка (йĕр туртни)
пусса маркировка ту — маркировать участок

медиана

мат.
медиана (виçкĕтеслĕх тăррине хирĕç енĕн варрипе çыхăнтаракан йĕр)

меридиан

геогр.
меридиан (полюсран полюса хывнă йĕр)

мĕкĕр

3.
вопить
мĕкĕрсе йĕр — рыдать с воплем

нарезка

тех.
нарезка, резьба (каснă йĕр)
винтлă нарезка — винтовая нарезка
винт нарезки çийĕннĕ — у винта стерлась нарезка
нарезка ту (кас) — сделать резьбу, нарезку

панеллĕ

панельный
панеллĕ çурт — панельный дом
шултра панеллĕ çурт-йĕр ларт — вести крупнопанельное строительство домов

параллель

2. геогр.
параллель (экваторпа параллеллĕ йĕр)
глобус çинчи параллельсемпе меридиансем — параллели и меридианы на глобусе

пăнчă

2.
точка
икĕ пăнчăна пĕрлештерекен йĕр — линия, соединяющая две точки

пĕрлехи

2.
общественный, коллективный
объединенный

пĕрлехи ĕç — коллективный труд
пĕрлехи çурт-йĕр — общественные постройки, здания

пиç

5.
получать навык, становиться опытным, умелым
осваиваться
с чем-л.
ĕçе пиç — освоиться с работой
ĕçре пиçнĕ çын — опытный человек
Вут хутмасăр çăкăр пиçмест, ĕçлесе пиçмесĕр çурт-йĕр пулмасть. — посл. Не истопивши печь, хлеба не испечешь, не научившись работать, дома не поставишь.

питĕрĕнчĕк

2. спец.
замкнутый
питĕрĕнчĕк йĕр — замкнутая линия
питĕрĕнчĕк система — замкнутая система

питлĕхлĕ

1.
крепкий, прочный, добротный
плотный

питлĕхлĕ çипуç — добротная одежда
питлĕхлĕ çурт-йĕр — прочные постройки

пунктир

пунктирный
пунктир йĕр — пунктирная линия
пунктир турт — провести пунктир

радиус

радиус (шар центрне çийĕпе пĕрлештерекен тӳрĕ йĕр)
Çĕр чăмăрĕн радиусĕ — радиус Земли
радиус вăрăмăшĕ — длина радиуса
радиус тăрăх — радиально, по радиусу

резьба

резьба (винтлă йĕр) (см. касăм 4.)

рейсмус

рейсмус (йĕр йĕрлемелли хатĕр)

сăсар

куний
сăсар йăви — гайно, гнездо куницы
сăсар çĕлĕк — кунья шапка
хура вăрман хыçне юр çунă, унта хĕрлĕ сăсар йĕр хывнă — фольк. за темным бором намело снегу, там рыжая куница проложила след

спираллĕ

спиральный
спираллĕ йĕр — спиральная линия
спираллĕ пружина — спиральная пружина

тăрăлăх

кровельный
тăрăлăх чус  кровельный тес, тес для крыши

тĕренче

2. диал.
тес

тĕс-пит

то же, что тес-йĕр
этем тĕс-питне çухат — потерять человеческий облик

толь

толь (çурт-йĕр витмелли шыв яман карттун)

траверз

мор., ав.
траверз (карап е вĕçетмĕш çулне перпендикулярлă йĕр)
траверзпа пыр — двигаться по траверзу

трасса

2.
трасса (çул, газопровод е ыт. хывмалли йĕр)
трасса палăрт — наметить трассу

трассăла

трассировать (вĕçнĕ чух çутă йĕр хăвар)
трассăлакан пуля — трассирующая пуля

турт

8.
проводить линию
чертить

тӳрĕ йĕр турт — провести прямую линию
сăмаха аялтан турт — подчеркнуть слово
урлă туртса пăрах — перечеркнуть, зачеркнуть

тӳрĕ

прямо, прямолинейно
тӳрĕ йĕр — прямая линия
тӳрĕ урам — прямая улица
тӳрĕ кай — идти прямо

тӳрĕлĕх

1.
прямизна
йĕр тӳрĕлĕхĕ — прямизна линии

тыт

11.
держаться, придерживаться (какого-л. направления)
çул-йĕр тыт — держаться какой-л. линии
тăнăç политики тыт — придерживаться политики мира

тытса пыр —
1) поймать и привести (туда)
2) править, управлять (напр. машиной)
3) придерживаться (какой-л. линии, политики)

ула

3. прост.
голосить, реветь
рыдать

уласа йĕр — голосить, рыдать в голос

управдом

(çурт-йĕр управляющийĕ)
разг.
управдом (управляющий домами)

хăвар

1.
оставлять
йĕр хăвар — оставлять след
усал ят хăвар — оставлять после себя дурную славу
малтанхи пек хăвар — оставить как было, оставить по-прежнему
ăратлăх хăвар — оставить на племя
вăрлăхлăх хăвар — оставить, приберечь на семена
мана валли çак кĕнекесене хăвар-ха — отложи мне вот эти книги

хăма

дощатый, тесовый
çӳхе хăма — тес
чус хăма — тесина
катка-пичке хăми — клепка, бочарная доска
урай хăми — половая доска
хăма тӳрчĕ — горбыль
хăма вит — крыть тесом
хăма çур — пилить лес на доски

хăть

1. союз уступ.
хоть
хăть выртса йĕр — хоть плачь; хоть ревмя реви
хăть кăнтăрла, хăть каçхине — хоть днем, хоть вечером
хăть çĕнĕ кĕнеке, хăть кивĕ — çавах мар-и! — хоть новая книга, хоть старая — не все ли равно

хорда

1. мат.
хорда (кукăр йĕрĕн, пĕккĕн икĕ точкине пĕрлештерекен тӳрĕ йĕр)

хуйхăллă

жалобно, уныло
хуйхăллă йĕр — жалобно плакать

хумлă

1.
волнистый
хумлă йĕр — волнистая линия
хумлă-хумлă — 1) волнистый 2) волнующийся, бурный

хурлан

возвр.
печалиться, горевать, грустить, расстраиваться
ан хурлан — не печалься, не горюй
хурланса йĕр — горько плакать
хурланса макăр — горько плакать
чун хурланса килчĕ — на душе стало горько
хурланса çӳре — быть печальным, грустным

хуçкаланчăк

кривой, ломаный, изогнутый, зигзагообразный
хуçкаланчăк йĕр —ломаная линия

хуçланчăк

2.
кривой, ломаный
хуçланчăк йĕр — ломаная линия

хут

VI. глаг.

1.
топить, отапливать
вутă хут — топить печку
кăмака хут — топить печку
кăмрăк хут — топить углем
мунча хут — топить баню
хутса ăшăт — отапливать
хутса кăлар — истопить, протопить, вытопить
хутса яр — затопить, растопить
Вут хутмасăр çăкăр пиçмест, ĕçлесе пиçмесĕр çурт-йĕр пулмасть. — посл. Не истопив печку, не испечешь хлеба, без привычки к труду дома не наживешь.
Вут хутмасăр тĕтĕм тухмасть. — погов. Нет дыма без огня.

хыв

3.
прокладывать, проводить
тӳрĕ йĕр хыв — провести прямую линию
сукмак хыв — проложить тропинку
тайга урлă нефть пăрăхĕ хывнă — через тайгу проложен нефтепровод

чус

тес

шав

2.
сплошь, сплошь и рядом, везде и всюду
Атăл леш енче шав вăрман — в Заволжье сплошь леса
пирĕн хулара шав çĕнĕ çурт-йĕр лартни — в нашем городе сплошь и рядом новостройки

шăл


шăл курăкĕбот. тысячелистник
шăл суран курăкбот. чистотел
хур шăлĕ ту — обметывать края ткани

шăл çемми
1) по зубам кому-л. (о мягкой пище)
2) посильный,сподручный
шăл çемми ĕç — посильная работа
3) по зубам, под силу, по силам
ку ĕç ăна шăпах шăл çемми — эта работа ему как раз по силам

шăл йĕр — зубоскалить, насмехаться
шăл ей — зубоскалить, насмехаться
шăл хăйра — точить зубы на кого-л.

шăла çырт
1) прикусить язык, замолчать
2) стиснуть зубы, напрячься
вăл шăлне çыртса чăтнă — он терпел, стиснув зубы

шăл витĕр сăрхăнтарса кала — цедить слова сквозь зубы
шăл шуррй те кăтартмарĕ — он и рта не раскрыл

штрих

штрих (йĕр)
кăранташпа тунă штрихсем — карандашные штрихи

шултра

(шултăра)

1.
крупный, большой
крупное

шултра ăратлă ĕне — корова крупной породы
шултра вăрман — лес с большими деревьями
шултра кирпĕч — крупный кирпич, керамические блоки (для кладки стен)
шултра панельсенчен çур-йĕр туни — крупнопанельное домостроение
шултра пĕрчĕллĕ — крупнозернистый
шултра пулă — крупная рыба
шултра çăнăх — мука крупного помола, размола
шултра хăйăр — дресва (крупный песок с гравием)
шултра çумăр çăвать — падает крупный дождь
шултра тар тапса тухрĕ — выступили крупные капли пота

экватор

экватор (çĕр чăмăрне çурçĕр тата кăнтăр çурчăмăра пайлакан йĕр)

юхăн

II. глаг.
беднеть
приходить в запустение
ветшать

çурт-йĕр юхăнса çитнĕ — постройки совсем обветшали

юхăнчăк

разоренный, запущенный, пришедший в упадок
юхăнчăк çурт-йĕр — запущенные, обветшавшие строения

ӳк

11.
обнаружить, отыскать, напасть
йытă йĕр çине ӳкрĕ — собака напала на след

ӳкер

6.
наводить
показывать

йĕр çине ӳкер — навести на след

çĕт

2.
пропадать, исчезать, теряться
йĕр çĕтрĕ — след потерялся
куçран çĕт — пропасть из глаз
хыпарсăр çĕтнисем — пропавшие без вести
çĕт ман куç умĕнчен! — прочь с моих глаз!

çĕтсе çӳре —
1) плутать, блуждать
вăрманта çĕтсе çӳре — плутать по лесу
2) пропадать (долгое время)
эсĕ ăçта çĕтсе çӳретĕн? — где ты пропадаешь?

çĕтсе юл — отстать, затеряться
ача пирĕнтен çĕтсе юлчĕ — мальчик отстал от нас и затерялся

çи

3.
кровля, крыша
сарай çийĕ — крыша сарая
çурт çилĕх чус — тес на крышу дома

çил-йĕр

собир.
ветры
çил-йĕр лăпланмасть — не переставая дуют ветры

çурт-йĕр

домовый
жилищный
домо-

çурт-йĕр лартни — жилищное строительство
çурт-йĕр управленийĕ — домоуправление
çурт-йĕр майсем — жилищные условия
çурт-йĕр фончĕ — жилищный фонд
вĕсем çурт-йĕрне юсанă — они произвели ремонт дома и надворных построек

çурт-хăмăр

то же, что çурт-йĕр

ĕсĕкле

1.
всхлипывать
ĕсĕклесе ил — всхлипнуть
ĕсĕклесе йĕр — плакать всхлипывая, рыдать
ĕсĕклесе  макăр — плакать всхлипывая, рыдать

-йĕр

употр. в парных сложениях
в качестве показателя собирательности:

çурт-йĕр — дома, постройки, строения
çул-йĕр — дорога, путь; пути-дороги
тĕпĕ-йĕрĕпе каласа пар — рассказывать все по порядку

çул-йĕр

дорожный, путевой
çул-йĕр хывни — дорожное строительство
çул-йĕр техники — дорожная техника

ĕçле

1.
работать, трудиться
ăмăртса ĕçле — работать соревнуясь, соревноваться в труде
бригадирта ĕçле — работать бригадиром
вăрттăн ĕçле — работать подпольно
ĕçĕн ĕçле — работать сдельно
савăтра ĕçле — работать на заводе
искусствăра ĕçлекенсем — работники искусства
кĕрĕшсе ĕçле — работать по найму
киле илсе ĕçле — работать на дому
коммунизмла ĕçлекен предприяти — предприятие коммунистического труда
кунĕн-çĕрĕн ĕçле — работать в поте лица
хастар ĕçле — работать с огоньком
ырми-канми ĕçле — работать без устали
ĕçлейми пул — потерять трудоспособность
ĕçлеме пултаракан — трудоспособный
ĕçлеме пултарни — трудоспособность
ĕçлеме кай — идти на работу
ĕçлесе ил — заработать
ĕçлесе туп — заработать
ĕçлесе пĕтер — кончить работу
колхозра ĕçлесе пурăн — жить и работать в колхозе
Кам ĕçлемест — вăл çимест. — погов. Кто не работает — тот не ест.
Вут хутмасăр çăкăр пиçмест, ĕçлесе пиçмесĕр çур-йĕр пулмасть. — посл. Не истопишь печку — не испечется хлеб, не потрудишься как следует — не обзаведешься домом.

татăл


шыв татăлнă — река вскрылась, начался ледоход
татăлса йĕр — надрывно плакать
татăлса макăр — надрывно плакать

маркер

с.-х.
маркер (йĕр чĕрекен хатĕр)

чарăн

7.
переставать, прекращать (что-л. делать)
калаçма чарăн — прервать (свой) разговор
сывлама чарăн — задержать дыхание
чарăнайми йĕр — выплакать все глаза
алхасма чарăнăр — перестаньте шалить!

тӳп-тӳрĕ

абсолютно прямо, совершенно прямо
тӳп-тӳрĕ йĕр — абсолютно прямая линия
çакăнтан тӳп-тӳрех кайăр — отсюда идите прямехонько

строительство

строительный
промышленность строительстви — промышленное строительство
çул-йĕр хывни — дорожное строительство
ялти çурт-йĕр лартни — сельское строительство
строительствăпа монтаж ĕçĕсем — строительно-монтажные работы
строительство вырăнĕ — строительная площадка
строительство техникумĕ —строительный техникум
строительство сарса яр — развернуть строительство

ватерлини

ватерлиния (карап шывра мĕн тарăнăш ларма пултарнине кăтартакан йĕр)

йăпăх-япăх

ветхий, завалящий, никчемный
йăпăх-япăх çурт-йĕр — ветхие строения
йăпăх-япăх кĕрĕк — старенькая шуба

йĕр

III.
шăл йĕр — скалить зубы, склабиться прост.
шăл йĕрен — зубоскал прост.

паспортистка

паспортистка
çурт-йĕр управленийĕн паспортистки — паспортистка домоуправления

Никольскийĕн чăвашла-вырăсла словарĕ

макăр

син.: йĕр
плакать, реветь, выть (о скотах и зверях), скрипеть (о дверях); макăрттар – прослезить, заставить плакать; макăраш – довести до слез друг друга; макăрат – ссора, слезы; макăрашлă – слезливый.

112 стр.

ĕсĕкле

син.: ĕсĕклесе йĕр
всхлипывать

Словарь чувашского языка

калттир сава

назв. инструмента, галтель. N. Калттир сава — хăма хĕррине тĕрлекен, йĕр тăвакан сава.

салам

поклон, привет. СПВВ. N. Мĕн пур çыруран салам янине анчах пĕлсе юлатăн. N. Пĕтĕм çемйепе юратса салам яратăп. N. Сан енелле пуçа тайса, уйăх пек çавра, çăлтăр пек çăра, хĕвел пек ăшă, пыл пек юратса салам яратăп. Сунт. Сире пурсăра та çĕклейми пысăк салам яратăп. Шемшер. † Ярмăрккă омĕн ялавĕ ир те салам, каç та салам, ялан савнин саламсем, çорт çомипе йĕр каять. N. Хĕвел пек ăшă, уйăх пек çутă салам. N. Ануш та уксак кĕсре туртайми, уй-хапхинчен кĕрейми пысăк салам ярать. ТХКА 92. Хĕр ашшĕпе амăшне туй пуçĕ Прамун картусне илсе салам кустарса тайăлчĕ, Картусне сулахай хул-хушшине хупрĕ. N. † Пирĕн тăвансем çичĕ уй урлă салам ярсан — салам çитмеç, салам ярма — шур çип кĕпи, хирĕç ярма — пурçăн тутăр. Ал. цв. 20. Çтанасем çинче унăн вутпа çырнă сăмахĕсене, саламĕсене вулать. КС. Пур кил-йышпа сана пысăк салам, атте те пысăк салам яратĕ. N. Ылтăм салам порçăн хотаçпа яратăп. Н. Карм. Эпĕ сирĕн пата савса çак салама яратăп. (Начало письма). Ib. Ун урлă сире пит пысăк салам яратăп. Сиртен те салам кĕтетĕп. Юрк. Сире иксĕре те салам. N. Чунтан-вартан юратса салам яратăп. СТИК. Салам, салам, эрне каçчен качча кай. (Обычная фраза, употребляемая маленькими. Девочка лет 12-ти бьет подругу по спине и говорит эти слова). N. Çав хĕрсенĕн саламĕ-тĕшши (вм. таврашĕ) пылпала хутăштарнă кантăр-вăрри. Альш. † Шур перчекке хĕрсенĕн саламĕ: начар ача çăкăрăн харамĕ. См. Магн. М. 179. || Возврат лихорадки. В. Олг.

сыпул

(сыбул), прощай, будь здоров. Ст. Шаймурз. Ау 256. † Ан йĕр, анне-атте, кайнă ывăлăр сыпултăр. См. сыв.

сыра

наматываемый, наматывающий (о нити на веретено). [Срв. образов.: йĕр — йĕре, макăр — макăра, кар — кара]. Янтик. Çупса йĕтĕн арларăм, сыра йĕки тултартăм. Ст. Шигали. † Çупса йĕтĕн арларăм, сыра йĕки тултартăм, сыра йĕки тăпăлчĕ, мантан савни сивĕнчĕ. П. Яндоуши, Б. Крышки. Сыра йĕки — веретено, на которое наматывается нить при ручной пряже не только непосредственно навиваемая из кудели, но и с другого веретена, на которое намотаны нити временно и слабо. Нити в последнем случае назыв. шăрчăк.

сиве шăн

зябнуть. Сĕт-к. Эп сиве шăнтăм. Я озяб. Собр. Ултă аршăн юр çурĕ, сиве шăннă кайăк (ошибка вм. какого-то забытого названия птицы) йĕр турĕ, ывăтнă ухăм уя ӳкрĕ. См. сĕвешен.

синкер-сехмет

назв. злого духа. СПВВ. ЕС. Пĕр-пĕр çурт вырăнĕнче çурт-йĕр, выльăх-чĕрлĕх, çын тăмасан, вилсе пĕтсен, вăл вырăна синкер-сехмет ернĕ, теççĕ.

сир

(сир), снимать; раздвигать. КС. Вăл капан çинчи улăма ма сирсе пăраххăрăр (сбросили, раздвинули). N. Кĕлет тӳпине сирчĕç те, мана вĕренпе çыхса кĕлете антарса ячĕç. Орау. Тимĕрпе витнĕ кĕлет çине çав кĕркуннехи çил пĕр енне пĕтĕмпех сирсе тавăрса пăрахрĕ, çапах та тимĕрĕ пăсăлман, хут пек анчах хутланса ӳкнĕ (согнулось, упало). Чуратч. Б. Ку упăтесем пӳрт маччине сиреç те, Яхуте çине пысăк арман чулĕ яраççĕ. Пир. Ял. Хресчен пӳрт лартас пулсан, аялти çеремне сирмесĕрех лартать. N. Вара пырăп та, ури вĕçĕнчи тумтирне сирсе выртăп. N. † Хăнтăр пур иккенне пĕлнĕ пулсан, пăрĕсене сирсе ĕçес мĕн. N. Мăйракипе сирсен (вар. шăйăрсан) — çул тăват, чĕрнипе пуссан — йĕр тăват. Шибач. Сир, раздвигать (хлеб на полу). Пшкрт. Йӳçсене сирсе токрăм. Сунч. Вĕлтĕрен тăрри сирекен. Изамб. Т. † Вăрман хĕрри тĕтрелĕ, тĕтрисене сирме çил пур. Туй. Вăл ултă уралă сĕтел çинче, пĕр пуçĕнче сирсе сирĕлми сим-пыл ларать. (Сирсе сирĕлми кăпăклă сăра, пенистое пиво). Нюш-к. Ывăсне сиртĕм те, алла хурана чиксе ятăм, тет. N. † Сирĕн кĕрекĕрсем çинче мĕн вылят? Сирсе сирĕлми пыл вылят. К.-Кушки. Чӳрече чаршавĕсене сир. Раззанавесь окно. || Отстранить. N. Халăха тупăкран кăшт сиресшĕн патша халăх хушшине ылттăнпа кĕмĕл пăрахма хушнă. Капк. Ах тур, усалла сир! тенĕ Якку шикленсе. N. Турă кăна сиртĕр ĕнтĕ ӳлĕмрен усал курма. (Из моленья). N. Турă, усалла сирех! Не дай бог! Т. VI. 35. Эсĕ хирти тырă-пулла сыхласă сир, çумăр вăхăтĕнче çумăр пар, сывлăм вăхăтĕнче сывлăм пар, çырлах. (Учук). || В перен. смысле. Чăв. й. пур, 9. Тепле айăплă çынна та, унăн айăпне сирме хĕтленнĕ. N. Кĕрӳшĕ салтака каймалла пек пулсан та, ун çинчен сирет (говорит, что не ему итти). N. Йĕркесĕр ĕçĕмсене ман çинчен сирсе ил.

суптук

неизв. сл. N. Çакăнта, çĕрле пулсан, пĕр çын пычĕ, тет те, йĕр чарăннă тĕле çитсен: суптук! терĕ, тет те, алăк уçăлчĕ, тет; вара çав çын кĕрсе карĕ, тет, çавăнта.

сут-йĕр

суд. Кан. Унăн ĕçĕсем (дела) халĕ те сут-йĕр аллинче-ха.

сӳн

гаснуть. Изванк. Çуртасем сӳнсе ларсан, эпир пурте кӳме çине хăпарса лартăмăр. Чув. пр. о пог. 24. Хĕвел тухăçĕ хĕрелсе нумайччен тăрсан, уяра каять (çăмăр час пулмасть), часах сӳнсен, йĕпене каять (çав кунах çăмăр пулать). Если при восходе солнца небо в течение долгого времени остается красным,— к вёдру (дождя не будет), если заря очень скоро погаснет,— к ненастью (в этот же день будет дождь). Кан. Çăлтăрсем сӳнĕçĕ вăтанса. Якейк. Куçĕ-пуçĕ сӳнн'ĕнт (= сӳннĕ ĕнтĕ, глаза посоловели от дремоты) кон, выртса çăвăрмалла анчах. Ib. Куçĕсем сӳне пуçларĕç ĕнтĕ. (Говорят про пьяного, когда у него еле смотрят глаза). || Исчезнуть, пропасть, прекратиться. N. Виçĕ кунтан питне кантăр вăрри пек типен шатра тухать, вăл кайран хăех çӳнет. Полтава 62. Пурнăç сӳнет ним уссăр (утрачивается). Орау. Пурăнăç сӳнчĕ. Жизнь испорчена. М. Васильев. Ĕçпех пĕтет çамрăк сăн; тертпех сӳнет порнăçăм. ЧО. Эсир ку ĕçе тасаттармасан, сирĕн çурт-йĕр йăлт сӳнĕ (вымрет), терĕ. Г. А. Отрыв. Ун йăхĕ çук, сӳннĕ (вымер). Кан. Анчах çуртне туртса илчĕç те, ĕç сӳнсе ларчĕ. Бел. Гора. † Пуçран хуйхă сӳнес çук. Ib. † Пуçăм çухалнине сиснĕ пулсан, татах та ытларах калаçас мĕн тăвансемпе, пуçăмра хуйхăсем, ай, сӳниччен. ЧП. Пуçăмри пуç хуйхи сӳниччен. От. Чек. Чечекĕ сӳне пуçларĕ ĕнтĕ. Оспа стала сходить (шелушиться). || Лопаться. КС. Хăмпă сӳнчĕ. Пузырь лопнул (водяной, мыльный). Сред. Юм. Шыв çинче полакан хăмпу сӳнет (лопается).

сăсар

(сы̆зар, сŏзар), куница. Нюш-к., Чутеево. Питушк. Сăсар, куница (сарă, лиска йытă пак). Тюрл. Сăсар — кайăк, хорт ватаканни. Чертаг. Сăсар, куница (на шее белое пятно, но не кругом). Альш. † Сăрт хĕрринче сăсар кăшкăрат, тин çуралнă ача сасси пек. С. Тим. † Сатра сăсар чĕппи макăрат, халĕ çуралнă ача пек. П. Пинер. † Тантăшсем килеççĕ асăнса, сăсар тиррисе витĕнсе. Такмак. Сăсар тирне шыв витмен, тет. Пазух. Кĕленчерен хӳме эп хӳтертĕм, сăсар чĕппи тытса та ярас пек. Сенчук. Пирĕн тăван килет асăнса, сăсар тир тăлăпĕ витĕнсе. N. † Çакă ялăн ачисем сасар пекех чупаççĕ. N. Урама тухрăм — ухă ывăтрăм, сăсарлă юмана тивертрĕм, сăсарĕ пурне пĕлмерĕм. СПВВ. † Укалчаран тухрăм — ухă ывăтрăм, сăсар йывăçне тивертрĕм. Зап. ВНО. Çакă ялăн ачисем сăсар пекех чупаççĕ-ĕçке. Ib. Сăсар кайăкĕ шыв ĕçет, икĕ текерле вăй вылять. (Вариант этой загадки: услан кайăкĕ шыв ĕçет...). Мыслец. При охоте на сăсар употребляется веревка, которая называется сăсар тытмалли кантра. Стюх. † Хура вăрман хыçне юр çунă, унта хĕрлĕ сăсар йĕр хывнă. ЧП. Хура сасар. || Назв. ручья, высыхающего летом. Симб.

сăсăр

куница. А. Турх. Ст. Шаймурз. † Пирĕн савни килет асăнса, сăсăр тирĕпе витĕнсе. Тайба Б. † Аслă вăрман хыçне шур юр çунă, хура сăсăр тухнă та, ай, йĕр хывнă. См. сăсар.

сĕлешен-кайăк

назв. птицы. Пазух. Çавă çавра кĕмĕл чашăк çине хĕрĕх те пĕр аршăн, ай, юр çурĕ, хура сĕлешен-кайăк йĕр турĕ. Хура сĕлешен-кайăк, ай, мĕн çиет? Шурă тулă çиет — шыв сыпать. Срв. сĕлемен-кайăк.

стрилук

стрилок, лесной стражник. Çутт. 83. Таçта каять пĕр стрилук, пăшал çакнă, йĕр йĕрлет. Чиганры. Вăрман патне çитеспе эпир пĕр çынна куртăмар та, каялла хăраса тартăмăр эпир, стрилок пулĕ тесе. Мижули. Пăртак татсан, ачасем каларĕç: стрилок килет, терĕç; анчах эпĕ ĕненмерĕм, çав вăхăтрах стрилок пире тытрĕ вара, хотаçсене исе карĕ. Сред. Юм. Стрилôкă, лесник.

çавăр

(с'авы̆р), вертеть, вращать; перевертывать, навертывать. ЧС. Ашшĕ унăн сăмахне итлесе тараса (колодец) патне пынă та, каткана (бадью) çавăрса улăхтара пуçланă. Ск. и пред. чув. 99. Чупать ав вăл васкаса, урисене çавăрса. Собр. † Кăвак лашасе кӳлер-и, хĕврисене çавăрса тӳлер-и. N. Ăçта выльăх-чĕрлĕхĕн пуçне те çавăрса лартат (ие). Бугульм. † Пĕчĕкçĕ çĕлĕк, çавра çĕлĕк, çавра-çавра ларта пĕлмерĕм (не мог надеть как следует). Кан. Пуслăх пек рычак тытнă та, çавăра тăрать (так и вертит, угрожающе). || Повертывать, размахиваться (чем). Макс. Чăв. К. I, 60. Кĕтĕм эпĕ хура, ай, вăрмана, пуртă çавăрайми йывăç пур (так как лес очень густ, то нельзя размахиваться топором). N. Енне-енне çавăрса тăратса. Образцы. Самар çуни — сарлă çуна, çаврайăттăм пӳрт умне. || Повернуть; завернуть. Тайба-Т. Пĕчĕккеççĕ лаша — турă лаша, çунине çавăрса хуринччĕ (а если бы повернула!). Çутт. 31. Шкула кĕнĕ чух урисене çавра-çавра пăхса тасатать. Изамб. Т. Лашана хапха патне çавăрса кил. Заверни лошадь к воротам. Бур. † Кил-йышĕ килте пулинччĕ, хирĕç тухса илинччĕ; лаши матур пулинччĕ, вăр çавăрса ларинччĕ (надо: лартинччĕ). N. † Çавăрма çук сылтăм хула, ытарма çук савнă сар хĕре. || Перевертывать (настроение; одежду, при перешивании). Баран. 42. Йытă улашни выçă кашкăрăн чĕрине шарах çурать, пĕтĕм ăшчиккине çавăрать. N. Халата çавăрса çĕлетрĕм. || Обращать внимание. N. Псков, Новгород таврашĕнчи юçлĕх çĕрсене типĕтсе çереме çавăрĕç. N. Унăн чирлĕ выртакан вырăнне канмалли вырăна çавăрĕç. Т. VII. Ĕлĕк пĕр арăм чире хывнă тет те, çемйисем хире кайсан: турăçăм ырлăха çавăрччĕ! тесе юрласа çӳрет, тет. || Возвращать назад, привести (о судьбе). N. Хăçан та пулсассăн вăл сана киле çавăртăр (пусть вернет домой). N. Темлерен çавăрăнăп-и анчах. Пазух. Кĕркуннехи уçăма тур ут пусĕ малашне. Ан йĕр-ха, атте-анне, турă çавăрмĕ-и малашне. Н. Карм. † Çӳлĕ тусем çинче çавра кӳлĕ, çил çавăрса кӳртрĕ пĕр çулчă; пирĕн тăвансемех пит аякра, тур çавăрса кӳчĕ пĕр çĕре. Календ. 1907. Çĕре çапла тума, çапла ĕçлеме нумай расхот та, вăй та тухать. Анчах ун вырăнне, тухнă расхота, пĕтнĕ вăя çавăрса, нумай усă кӳрет. Ерех 16. Нимле те алла çавăрма çук, ытла йывăр çул килчĕ. Янтик. † Ах йыснаçăм Якку пур, сана пулас марччĕ, такçтан турă çавăрчĕ. Альш. Пулăçăсене ку ача калат: турă çавăрнипе татах çаврăнтăм çав (опять пришлось здесь пройти), тет. || Кружить, бушевать (о буре). Сред. Юм. Ах тор, паян тăман çаврать (буран кружит). Епле çӳрет çôл çӳрекен çын! Коракыш. Çанталăк пит кансăр пулнă, çил-тăман тем пек çавăрнă (бушевала пурга). N. Айĕн-çийĕн çаврать (буран). Кан. Час-часах çил-тăмăн тухса çавăрать. || Кружить голову. АПП. † Хӳмесем çинчен ан çӳрĕр, çамрăк пуçăра çавăрса. N. Тем хам пуçа хам çавăрса порнап. Янтик. † Çын сăмахĕ хыççăн ан кайăр, çын сăмахĕ пуçа çавăрать. Полтава 14. Çамрăк илем анчах мар хĕрсен пуçне çавăрать. N. Мĕкĕтепе Петĕр, вĕсен пуçне такам çавăрнă пек, карчăк сăмахне итлесе, тумтирсем, çĕлĕксем тăхăнаççĕ те, чупаççĕ хупаха. || Обдумывать. Ск. и пред. чув. 21. Лайăхрах ыйтса пĕлем, ăспа пуçра çавăрам, унтан вара ĕненем. || Проплыть вокруг. N. Ку шӳкке пулат, тет те, кăна хăвалать, тет. Пĕтĕм кӳле çавăраççĕ, тет. || Обернуть. Сборн. по мед. Тутăр татăкĕ илсе, ăна кача-пӳрне çумне çавăрса. N. † Йори илтĕм çут пиçхи, çавра-çавра çыхмашкăн (обернув вокруг), йори килтĕм çак хоçа патне, çавра-çавра поплеме. || Украсть, присвоить. N. Иван: эпир сутăçсем пулă сутма пурсан, пуллине ак çапла çавăратпăр, тет. Хăй сутăç умĕнчен лушкипе çăва йăлт хăй патне пуçтарса илчĕ, тет. || Обойтись (в течение известного времени). Тим. † Алăкран тухми çӳпçи пур, аллă пилĕк сурпанĕ пур, аллăшне парне парсассăн, çул çавăрма çитĕ-ха, пилĕкĕш хăне (= хăйне) юлĕ-ха. || Обходить, подносить. Мусир. Çитмĕл курка çитмесен, çавра куркапа çаврас (обнести), тет; çавра куркапа çавăрăнмасан, тимĕр куркапа тивертес, тет. || Собирать в одно место. Ст. Чек. Хĕрĕм, кĕтĕве çавăрса хăвар-ха. Дочка! собери-ка стадо в одну кучу. || Рыть. В. Буян. Çав шăтăкра патша ывăлĕ çĕр тĕпĕнче хăйăр çавăрнă. || Свить (гнездо). Сред. Юм. Çерçи йăва çавăрнă. Воробей свил гнездо. Баран. 150. Пурте йăва çавăрса чĕпĕ кăларăççĕ. Ib. Тилĕ... вĕçен-кайăксен çĕре çавăрнă йăвисене шыраса тупать. || Строить (дом). Сред. Юм. Ô çын халь çорт пит çаврать. Он теперь строится во всю (строит дом, усиленно занят постройкой дома). Кан. Халĕ вăл пĕр уйăх хушшинче килне çавăрса çитере пуçларĕ (стал достраивать), пӳртне тимĕр витнĕ. N. Пӳртсем лартрăр-и? Кил-çорт çавăртăр-и? Çуртăрă-йĕрĕре çавăртăр-и? Кил-картиш çавăрайрăр-и? Построились ли вы? (Так спрашивают в разных говорах погорельцев). N. Кусем хăйсем пĕр тĕрлĕ ял çавăрса пурнаççĕ. || Городить. Пазух. Тимĕртен анкарти эп çавăртăм, йĕтемиине шăвăçран сартартăм, юпине ылттăнран, ай, ларттартăм. Альш. Кив çурт çинче (на прежнем месте деревни) анкартисем çавăра-çавăра, тыта-тыта пĕтернĕ. N. Пирĕн атте картишне шурă хăвапа çавăрнă. Якейк. Холая чолпа çавăрнă. Город огорожен каменною стеною. || Класть (печь). Изамб. Т. Кăмака çавăрас. || Точить (о токаре). КС. Йĕке çавăр, вытачивать веретено; чашăк çавăр, вытачивать блюдо. || Обойти. Бюрг. † Анкарти тулашĕнче мулкаç вылят, пĕр çавăрса пулма-çке (= пулмаст-çке). N. Эпĕ çĕр çинче çӳрерĕм, пĕтĕм çĕре çавăрса тухрăм (обошел всю землю). || Вышивать. N. Мĕн ĕçлетĕн, тăхлачă? — Йывăр тĕр (тĕрĕ, узор?) çавратăп. || Оторачивать. Алших. † Çипирккене хăнтăрсем эп çавăртăм. || Отделывать. Тим. † Пурçăн пиçиххи ярапине çавăрса пулмарĕ укапа. Пуянăн та сарă ачине çавăрса пулмарĕ çамрăк чух. Бур. † Ука кирлĕ çухана (вар. суха) çавăрма; хайла (уменье, сноровка) кирлĕ юрăсене юрлама. Ib. Тулĕсене пурçăн туртăр-а (у „тарай енчĕк“) ăшĕсене ука çавăрăр-а? Срв. Оп. иссл. чув. синт. I, 177. Лашм. † Улача кĕпе аркине çавра-çавра тыта пĕлмерĕм. || Закруглять. Альш. † Эпир ларас вырăна çавăрса тунă иккен тенкелне. || Увлечь, seduire. N. Ăна час çавăрма пулать. Её легко увлечь. Алешк.-Сапл. † Ылттăн ука çуха çавăрать, маттур ача сар хĕр çавăрать. АПП. † Вăрман хĕрринчи сар-кайăк, сала çаврас сасси пур... Тим. † Пирĕн савнă туссем ялта мар, сире çавăрмашкăн эпир мар. || Расположить к кому-либо; склонить. КС. Ун кăмăлне çавăрсан, тем чул та сăпаççипа калăттăмччĕ сана. N. Халăх кăмăлне çавăрас шухăшпа, вăл комиссияна (= комиççие) халăхран та суйланă çынсене кӳртмелле тунă. Бюрг. † Хамăн тенĕ тантăша пĕр çавăрса пулмарĕ мулпалан. N. Вăл патшалăхра мĕн те пулсан нумай вĕтĕ-вĕтĕ çĕр тытакансем туса, вĕсене хăй енне çавăрасшăн. Кубня. † Ай-хай савнă тусăм, хура куç! çавăрса пулмĕ-ши хам çумма? Юрк. Сирĕнпе пĕрле ĕçсе çиме пире çăкăр-тăвар çавăрчĕ. Ib. † Килес çукчĕ эпĕ çак киле, сирĕн çăкăр-тăвар çавăрчĕ. || Уговорить, убеждать (сильно раздраженного). Сред. Юм. Темле çиленнĕ çынна та хай маййăн çаврать (может уговорить). Альш. Унтан çавăра-çавăра хай хĕре йӳнерех хака килĕшеççĕ те, çураçаççĕ. Орау. Калаçкаласа аран-аран çавăртăм (уговорил). Альш. Карчăк хĕр тупать, карчăк каччă çавăрать. || Привлечь на свою сторону. Кан. Ку ĕçе пĕччен майлама çăмăлах мар, Ортяккова çавăрар. Кан. Ку кооператив халăха çавăрма (привлечь) пĕлменнинчен килет. || Ловко говорить, говорить обстоятельно. N. Халĕ вĕсем вĕсене хирĕç пит аван çавăрса çыпаçтараççĕ (ловко отвечают на выпады их). ТХКА 58. Ăслă, тăнлă çынсем аван, сăмаха çавăрса, ырă кăмăллă калаçнине илтсен, илемлетсе шăнкăл-шăнкăл шыв юхнă пек шăкăлтатса, кăмăла-чĕрене пусарса, лаплантарса, пит ăслă, вырнаçуллă, çыпçуллă çырнине вуласан, калаçнине илтсен, ах, вара, çавра-çил пек, ман шухăш кĕвĕçпе явăнать. КС. Ăна хирĕç лайăх çавăрса хучĕ. Ловко отпалил (ответил) ему. N. Çавăрса калаçаймаçт. Шемшер. † Йори килтĕм çак хоçа патне, çавра-çавра поплеме. Конст. чăв. Çапла сан пек çавра-çавра каласа ăнлантаракан пулнă пулсан, капла пулас çукчĕ эпир, терĕç. Лашм. † Пĕчĕкçĕ çĕлĕк, çавра çĕлĕк, çавра-çавра ларта пĕлмерĕм; çак тусăм килсен, çавра-çавра калаçа пĕлмерĕм те, калаçа пĕлментен сивĕнчĕ. || ЧП. Выртрăм, ăйхăмсене çавăраймастăп (не могу уснуть) || Спеть куплет. Кильд. † Пĕр çавăрса илсе пĕр юрлăтăм, ăшăмра мĕн пуррине калăтăм. Кĕвĕсем. Чĕкеç килет сассипе, çавăрса юрлать юррине. || Уплетать. Кан. Нимрен ытла, кĕселе атте юратсах çавăрать. || Иногда выражает силу, ловкость, законченность действия. СТИК. Çавăрса çырт, укусить.

çатан

(с'адан) плетень. Альш. Ула кушак, сăр кушак çатан айне йĕр хывнă. СПВВ. НН. Çатан урлă кайнă тесе вилнĕ çынна калаççĕ. Пĕр-пĕр ватă çынна: унăн çатан урлă каяс вăхăт çитнĕ, теççĕ; вăл — вилес вăхăт çитнĕ тени пулать. М. Тув. † Çатан кашти — улт кашта, авăнассăн туйăнать. N. Çатан шăтăкĕ пĕрене шăтăкĕнчен (çатан çурăкĕ пĕрене çурăкĕнчен) кулат, тет. Б. 13. Чупрăм, чупрăм, çитеймерĕм, хăва çатан урлă каçаймарăм. || Частокол. Пшкрт. Çатан, то же, что у др. чуваш назыв. шалча карта. СПВВ. ВА. Çатан — шăтăрнак, частокол. || Плетенка (для езды). Завражн. Çатан, çӳремелли çатан. || Корзинка. N. Ытла вĕттинчен çатан кунтăсем тăватпăр. Аттик. Тата çăмарта пухма çатан парса ярать. См. чатан, читан.

çыра

(с’ыра), черта, кон при игре в чиж. Хурамал. См. чиккарт карта. Изамб. Т. Тепĕри шăпапа ун хыççăнĕ, кукăрт ӳкнĕ тĕле каят та, çырана кӳртес тесе, ытса ярат. Ib. Унăн персе янă кукăртне шăпапа ун хыççăнĕ, çырана кӳртес тесе, ытса ярат. || Резец (инструмент). СПВВ. N. Çыра — пура пуранă чух тума çырса йĕр тăвакан хатĕр. ЩС. Çыра, для проведения параллельных линий. Питушк. Çыра — катка тумалли.

çип

(с’ип), нитка. Шорк. Çип, нитка (род. п. çипĕн — с’ибэ̆н’, дат. — вин çипе — с’ибэ). Альш. Ăна (т. е. маратана) та йывăç хулăсенчен тăваççĕ, мунчаларан, çипрен мар. N. Пĕр ӳкемре тăватшар çипĕн икĕ вунна. Пĕтĕмпе пĕр ӳкемре сакăр вуннă (80 ниток). Сред. Юм. Çип, çиппĕн (çипĕн), çиппе (çипе). Ib. Эп паян ик йĕке çип арларăм; ко эрнере пôрĕ вонпилĕк йĕке арларăм. Ib. Çип кăçтан çинçе, çавăнтан таллат (= татăлать): мĕн порĕ те (всего на все) пĕр ача çиçчĕ, ô та пôлса вилсе выртрĕ (и тот помер). Ib. Çиппе (пряжу) кăмакана хăвсан, саралнă пулсан: пиçнĕ, теççĕ, саралман пулсан: пиçмен, теççĕ. ЧП. Шурă мамăк çиппи. Пус. Инки! инки! шур çип кĕпи тĕртсе пар. СТИК. Кăçал сӳс ăнмарĕ: пĕрте çипе пымаст (авăрланă чух кĕскен-кĕскен туртăнат). К.-Кушки. Çип туртса тухнă, сметано (сшито) на живую нитку (на живушку). Ib. Пиншака çип туртса тухни-ха эс? Сметал ли ты пиджак? N. Çип татма та вăй юлмас; До того обессилеешь, что не можешь перервать нитку. N. Урлă çип (при тканье — нить утока). Бгтр. Çип хывнă (сначало было написано „хунă“) чух сарă çын пырсан, çип лайăх пиçет, теççĕ; хура çын пырсассăн, лайăх пиçмеçт, теççĕ. Ягутли. Хĕрарăмсем кăнчала арлама пăрахса çип çума тытăнаççĕ. Якейк. Çип çăмхаласа пĕтертĕмĕр те-хе, комман-ха. Ib. Çип çăмхалама пуçларăмăр (кăшкар çине). Кăшкар çине çамхалаççĕ, комаççĕ, колчалаççĕ, кĕр виттĕр илеççĕ, хĕç виттĕр илеççĕ, куç хăваççĕ, тĕртеççĕ. Кищаки. Çип сарри кăларни. (Малтан çип çине вĕри шыв яраççĕ, унтан кайса кивеççĕ. Это же в Яншихове назыв. çип сурчăкĕ кăларни). Ib. Çип пĕçерни' или 'Çип хывни. Малтан кĕллĕ шывпа йĕпетеççĕ те унтан кăмакана улăм сарса, кăмакана пăрахаççĕ е чӳлмекпе лартаççĕ; сахал хутăр чухне хуранпа та пĕçереççĕ, пĕçернĕ çиппе кайран çăваççĕ. АПП. † Хамăра курайман тăшмансен, çип пек çинçе çĕртен татăлтăр. || Шнур. Альш. Çип çапнă пек тӳп-тӳрĕ лартса кайнă вăл хурăнсене (березы посажены совершенно прямыми рядами). || Отвес. Мыслец. N. Çип — тӳрĕ йĕр ӳкерекен хатĕр.

çитсă

(с’иццй); ситец. Алешк. К.-Кушки. Йĕр-йĕр çитсăран арçын кĕпи кăна çĕлеççĕ. || Розовый. М.-Яльчики. Çитсă хут, розовая бумага. Ib. Çитсă чечек, розовый цветок. Ib. Çитсă пусма, розовый ситец. Ядр. Выл пасарне каяс мар, çитсă лентă илес мар, çурăм хыçне çакас мар: хĕвел пăхать — шуралат; ай, аки Укçине, ача тăвать — ватăлать.

çум

çом (с’ум, с’ом), бок. Яргуньк. Эпĕ çума хыпаларăм та, манăн çумра пĕчĕк çĕçĕ пур. Орау. Хĕççине çумне çакса çӳрет (с боку). || Место, находящееся рядом. Регули 1131. Пирĕн ял çомĕ çулла вырăн. || Употреб. в качестве послелога и обозначает больщую близость к предмету. Для различных лиц: çума (çумма), çумна, çумне, çумăмăра, çумăра, çумне, çумĕсене, çумра (çумăмра), çумăнта, çумĕнче, çумăмра (çумра), çумăрта (çумра), çумĕнче (çумĕсенче). В некот. гов. встреч. сан (хăвăн) çомра, сирĕн çомра. Регули 1139. Вăл ман çома кисе тăчĕ. N. Ку хутне сĕтел çумне çыпăçтарăп (безразлично, к какой части, или с какой стороны стола). N. Хĕрес çумне пăталанă. Изванк. Тата кирек мĕн сиен пултăр тесе, çурт çумне пĕр-пĕр çĕре укçа пырса чикеççĕ. N. † Сартумккаран илтĕм сар лаша, Самар лапки çумне кăкартăм. N. Шкул пӳрчĕ çомне çĕр касса панă. Завражн. Ман çомран пĕр виç аршăн аякра утса пычĕ (шел рядом аршина на три от меня). Толст. Çынсем çунисем çумĕнчен (рядом с..) тумтир çухисене тăратса утса пыраççĕ. N. Тата урапа тул(к)кисене Рамансен çумне çакнăччĕ те, вара Михаил Павлов манăн урапа тул(к)кисене исе кайнă. Кĕвĕсем. Савни, çумна кĕмесен, сăмах ан хуш, куç хĕстер. Тайба-Т. † Чипер ача кулянат савни çумне кĕменрен. N. Вут çумне, сулахай енне сĕтелпе тенкел лартаççĕ. N. Шкул çумне темĕн тĕрлĕ аван анкарти, тата пахча туса хучĕ. Регули 1138. Пирĕн çомра (рядом с нами) порнать; вăл ман патра (у меня) порнать. Ib. 1136. Кăмака çомĕнче (у печи) тăрать (выртать). Ib. 1134. Йăвăç çомĕнче (йăвăç айккинче) çакăнса тăрать. Висит на дереве. Юрк. Юпа çумне ăвăс çурта çутса лартаççĕ. Пазух. Хăйĕ ларать хурăн, ай, тăрринче, çунаттисем пĕлĕт, ай, çумĕнче. МПП. Пыршă çумĕнчи çу. Юрк. Ачана мĕшĕн йĕртетĕн, кӳр-халĕ хама, тесе, хунямăше йĕрекен ачине хăй çумне (хăй аллине) ыйтса илсе йăпата пуçлат: апу, ачам, мĕшĕн йĕрен, ан йĕр! Ачи аван иккен, ашшĕ пекех! тет (упăшки салтакра чухне пулнă ача çинчен). Регули 1140. Орăх утсам çомне кӳлтĕм; орăх утсам патне ятам. Ib. 1132. Йăвăç çомне тăратрăм. Ib. 1133. Ман алă çомне çипĕçрĕ (= çыпăçрĕ). Козм. Пăраххот кантор çомне ларат (пристает). Тăв. 35. Иртнĕ вырсарникун Карук вăйăра ман çума кĕнĕччĕ. Истор. Ун çумне сыпса тата пысăк çурт тутарнă. N. Утă çумне кăкарса таки ан тытăр. N. † Сарă варăм хĕрсене хамăр çомала лартрăм. Шибач. Контине (свое лукошко) йоман çомне çакрĕ те хварчĕ. Регули 1135. Орăх тавраш çомне хотăм. ТХКА 105. Ман пуртă тикăра çурмаран касса татса, пĕр хыр çумне (в сосну) тăрăнса ларчĕ. Хыр çумĕнчен пурта кăларса илтĕм. Рук. календ. Квитанция çумне (к квитанции) пичет пустар. Ст. Шаймурз. Ăйхăран вăраннă çĕре сĕтел çумне çырса хунă. Когда она проснулась, нашла надпись... О сохр. здор. Ерекен чир сывă мар çынăн ӳчĕ çумĕнче анчах пулмасть, унăн кĕпи-йĕмĕ çумне... те çыпçăнса юлать. Юрк. Стена çуммĕнче пĕр кĕсле çакăнса тăнине курсан, пĕр вырăсĕ çав кĕслене аллине илет те, тытăнат кĕсле калама. Ib. Çтена çумĕнче вĕсем тĕлĕнче кĕлетки çакăнса тăрат. Кан. Куславкка урамĕсенче, çтенасем çумĕнче: индустри зайомĕ облигацийĕсене илĕр, тесе, çырса пĕтернĕ. N. Сулахай пĕçĕ çумчен шенеле çĕмĕрсе карĕ, ӳте кăшт анчах лекмен. N. Ман çĕлĕк çумĕнче сан мĕн ĕç пур? N. Уруна хорăн çомне хырса тасат. Хорăн çомĕнче тасат. Кан. Çуртсем çумĕнчи вывĕскăсем çине чăваш чĕлхине темле те кукăртса çырса хунă (написано искаженным чув. языком). N. Çтина çумне çырса хăварсаттăм. N. Арча çумне питĕркĕç тунă. К сундуку приделали запор. N. Урана йăвăç çумĕнче хырса тасатрăм (выскоблил, вычистил). Н. Кожары. Çĕççе кăмака çумăнче хырса çивĕçлерĕм. N. Ман урасем пылчăклăччĕ. Эпĕ карăм та, юпа (хурăн) çумăнче тасатрăм. N. Юпа çумне кайса тасат уруна. N. Хурăн çумăнче уруна тасат. (Это верно). N. Урана картлашка çинче тасатрăм. Н. Лебеж. Çурçĕр тĕлĕнче çумран (с моей постели, буквально „от меня“) тăрса карĕ. Артюшк. Туратне пĕрене çумĕнчен касса пăрах. Очисти бревно от сучьев. Орау. Ах, мур! сан çулăнта çынсен ачисем пурăнăç çумне кунĕн-çĕрĕн ĕçлесе хушаççĕ, эс пуррине салатан. Ах, ты, дрянь, в твои годы другие уж зрарабатывают, а ты все теряешь! || Указывает на нахождение предмета при ком-либо, т. е. за пазухой, в кармане и пр. Ау 13°. Пуртине çумне çакрĕ, тет. Хора-к. Пуртă илтĕм, çумма чикрĕм. Юрк. Кĕрӳшĕ куркинчи сăрине ĕçсен, укçине хăй çумне илет. Регули 1141. Ман çомра (при мне) окçа пор. Юрк. Карчăк, укçана акă эпĕ кунта, ешчĕке, хутăм; хампа пĕрле çумра ярмуккана илсе çӳресен, кăларса-туса илесрен хăратăп. Якейк. Виççĕр тенкĕ окçам çомăмра (при мне). Микушк. Арчи уççи анне çумĕнче (у матери, при ней, напр., в ее кармане и пр.). N. Çомма окçа похасшăн, чтобы собирать деньги. Тяптяева. Эпир сутса (лошадей), сана укçине парса, хамăр çума виçĕ пус хăварас тесе, шухăшларăмăр. Хорачка. Кĕçĕн-кĕрӳ кăчкăрса çӧрет: атьăр тоя! Арăм пор-тăк, арăмне илĕр çома, арăм çок-тăк, волашка илĕр (кĕпе волашки), ачи пор-тăк, ачине илĕр, ача çок-тăк, токмак илĕр. Панклеи. Йолашкине çомне чикет. Остальное взял с собою. N. Вулăсра укçасене пăхса тăракансем укçасене хăйсем çумне илнĕ. Кан. Пĕрин çумĕнче те хĕрес кураймăн. Якейк. Хора шарçа килĕшет, çома (на себя) çаксан килĕшет. || Вместе с..., попутно. Альш. Ăна (их) вăрçтаракансем çумĕнчен пĕр-икĕ ăса кӳртекен те пулат... Ib. Тепĕри татт ун çумĕнчен ача-пăча тăманнипе тертленет. Ib. Каччисем каяççĕ хĕрĕсем патне уллах пăтти çиме. Пăтти çумĕнчен ăна-кăна тупат, сĕтел çине хурат. Ib. Арăм çумĕнчен хĕрĕ те йĕрет вара. Ib. Православный праçник çумĕнчен тата унăн хăйĕн авалхи йăлине хисеплемелле кунĕсем те пур. Чăв. й. пур. 16°. Çапах та кунăн тетĕшĕ пурăннă пулсан, ун çумĕнчен пурăнма ăна çăмăлтарах пулнă пулĕчĕ. N. Ун çумĕнчен ерипе пуп ывăлĕ те тиечукпа улах тăрăх çĕр-хута сĕтĕрĕнсе çӳреççĕ. || В сравнении с... Орау. Ун çумăнче вăл ним те тăмаçть (ним те мар, не стоит). N. Ăвăс вутă юман вутă çумĕнче çур хакпа анчах çӳрет. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 25. Çав шапасем ытти шапасем çумĕнче пит чипер пулнă. || За. Тайба-Т. † Утма ăçтан кăкарас? Улма-йывăç çумĕнчен. N. Манăн лаша юпа çумăнче кăкарăнса тăратьчĕ.

çунат

çонат, крыло(-ья). Ст. Шаймурз. Кайăк-хур çунатне кассассăн, çитмĕл çиччĕ илме юрать, тет. Икково. Çонатту, твое крыло. Пазух. Икĕех те çунат тăвăттăм, вĕçсеех те пырса курăттăм. Альш. † Чĕкеçсем вĕçеççĕ çӳлелле, çуначĕ тĕпĕсене хытарса. N. † Аннен хĕрĕ полаччен, шăнкăрчă чĕппи полас мĕн, çонат çапса йорлас мĕн. (Хĕр йĕри). || Плавники (у рыбы). Юрк. † Шурă Атăлпа пулă ишет-çке, çуначĕсене шыва хумасăр. N. † Атăлта шур пулă ишет-ĕçке, икĕ çуначи юлат каялла (вар. çуначине шыва хумасăр). Чертаг. Çôнатти (с’онаττиы), боковые плавники рыбы. || Листья (капусты). Мусир. † Йăран-йăран купăста, хура çунатне усса ларать. N. † Пахча кăна пахчала, шур купăста çунатсене хуçмасан, пуç пулмаç. Пахча çич. 4. Купăста виçĕ çуната ларсан, ăна куçарса лартма юрать. || Крестообразная часть вороб. Юрк. Арăм йывăççи çуначĕ. || Карниз строений. Б. Яныши. Çорт çонаттисенчен томла йохать. Слеп. † Кăвик-кăвик кăвакарçăн, ыр çын сарай çонатти айĕнче. || Помощь, подмога, опора. Альш. † Ĕнтĕ тăванăмсем, çунатăмсем, тата тепре куриччен йĕр те тӳс. Рак. † Тăванăмсем, çунатăмсем, çул кăтартса кăларса ярăр-и, кил тĕлне лайăх тупмашкăн. Кĕвĕсем. Ĕнтĕ, тăванăмçăм, çунатăмçăм, тепре курса калаçиччен йĕр те тӳс. || Отвод (саней). Н. Карм. Собр. † Ямшăк çуни çунатлă, ларса тухам терĕм те, çунаттипе çапса хăварчĕ, мĕн тăвас! Шел. 166. Темĕн чухлĕ сип-симĕс çунатсемпе витĕнеп. (Гов. „хĕвелçавнăш чечекĕ“, т. е. цветок подсолнечника). || Крылья мельницы. Шибач. См. арман. Якейк. Çонат вала çаврат. М. Тӳпт. Çонат чос, доски крыла мельницы. || Нарост на ногах лошади. Курм. Лаша орисенче, пĕрер кашнĕнче, пĕчик муклашка пак хăпарса тăраççĕ, вăсана çонат теççĕ.

çурт

, çорт, (с’урт, с’орт), строенне (изба, сруб, конюшня и пр.). N. Унта çурт пур-и? Есть ли там (какое-нибудь) строение? N. Çурт лартрăм. Я поставил строение. || Двор со всеми относящимися к нему постройками. Изамб. Т. Ул тыррисене, çурт çавăрас тесе, сутса пĕтерчĕ. ЧП. Пирĕн хамăр савни хура куç инçе те мар, çурт урлă. Юрк. Е тата хулара хăй çурчĕпе пурăнакан тетĕшĕнчен (ашшĕпе пĕр тăвантан) ыйтса илет (деньги). Ib. Çурт ларттара пуçлат, пӳрт, кĕлет, вите, ытти хуралтисене те тутарат. N. Унтан мĕн килет çурта, мĕн каять, мĕн пулнине çырса яр. Альш. Çуртсем пирĕн енчи вырăссеннĕ пекех: ытла елккен çуртсем мар. К.-Кушки. Унăн çуртне салатнă та, пӳртне витнĕ чусне вăрласа кайнă. У него раскидали всю избу и утащили тес, которым она была покрыта. КАЯ. Вăл карчăк пиртен пилĕк çурт урлă анчах. Собр. Çуртра тиркĕ-çăпала шалтăртатмасăр пулмаçть, теççĕ. (Послов.). Ау 17°. Амăшĕ каларĕ, тет: ачам, çурт кучĕ йывăр, тесе, калаççĕ, тухса килĕш мĕнпе те пулин, тесе каларĕ, тет. Н. Байгул. (Алтан) çурт айĕнче алтсан, çăмăр пулать. N. Çурт ăшчиккине пухап. Убираюсь в избе. N. Шур курница çумне çурт хурат (хура чĕкеç). ЧС. Çуртсăр юласси (лишиться) пит хĕн. Собр. Ывăл пулмарăм, хĕр пултăм: çурт тытмасть, тесе, паратрим? N. Тутар, ахăр, пĕр майлă тăраканскер, икĕ пӳрт, йĕри-тавра çуртсем. Ст. Чек. Çурт çумне хуралтă хушас, тепĕр хуралтă лартас. N. Ăна вĕлерес пусан, пирĕн çурт хупăнат. || Этаж. Бгтр. Улпут аялти çуртĕнче чей ĕçсе ларать, тет.

çурт-йĕр

дом, жилые постройки вообще. N. Çуртра-йĕрте йĕрке пултăр тесен, пĕр хуçа кирлĕ. Кан. Çурт-йĕр тăвакан коппераци — 22 çемье валли. Сред. Юм. Çорт-йĕр пит аван çавăрчĕ. Хороший дом выстроил. Рук. календ. Прокоп. Çурт-йĕр тĕлĕшĕ. НАК. Чăвашсем çурт-йĕр тунă чухне те тĕрлĕ йăласем тăваççĕ. Дик. леб. З8. Унтан пире хамăрăн атте çурчĕ, хамăр çуралнă, пурăнса ӳснĕ çурт-йĕрĕмĕр курăнать. Кн. для чт. 29. Вăл та çурт-йĕрте кирлĕ пулать.

çĕнĕ çул

çĕнĕ çол, новый год. N. Çĕнĕ çулсем иртсен, эпĕ те çанталла пыратăп. ФТТ. Çĕнĕ çул каç тăвар çисе выртас пулать. Вара тĕлĕкре арăм пулас хĕр пĕр курка шу исе пырса ĕçтерет. Ib. Çĕрле çĕнĕ çул каç чĕпсем картине кайса чĕпĕсене тытмалла. Хĕр атана тытсан, упăшки салтак пулать, атан мар пулсан, салтак пулмасть. Ib. Çĕнĕ çул каç анкартине кайса алăпа тытмасăр пĕр çăвар тулли çапнă ыраш улăмĕ хыпас пулать. Унтан улăмне çăвартан кăлармасăр хыпнипех киле исе пырас пулать. Унта илсе пынă улăм пучаххинче минче пĕрчĕк тыррине шутлас пулать. Миçе пĕрчĕк тырă, хыпакан çын çавăн чухлĕ пурăнать. Ib. Çĕн çул каç кашта çинче ларакан чăхăсене тытаççĕ те, вĕсене тырă, кĕл, кăмрăк, шу, хăмла параççĕ. Çав панă япаласенчен чăхă хăшне сăхать, çынтан упăшка пуласси, е арăм пуласси хĕр те çавнашкал пулать: тырă сăхсан, пуян пулать, кĕл — начар, шу — эреке ĕçекен, хăмла — кутăн. Ib. Çĕн çул каçне çĕрле пуян патне пырса чӳрече патне тăрса пӳртре укçа шутланă сасса итлес пулать. Укçа чăнкăртатнă сасă илтсен, итлекенĕ каялла каймасть, пуярах парать. Ib. Çĕн çул каç пĕчченех тула тухса итлесе тăрас пулать. Пуртă сасси илтĕнсен, çав çын тепĕр çулччен вилет. Ib. Çĕн çул каç çĕрле пĕчченех ампар кĕтессине кайса тăрас пулать. Ампарта кăштăрт! тенĕ сасă илтĕнсен, итлекен çын пуять. кăтăрт! тенĕ çасă илтĕнсен — начарланать. Ib. Çĕн çул каç куç пăхмалли илес пулать, алла çурта тытас пулать, унтан виçĕ хут сăхсăхас пулать, вара санăн вилнĕ тăванусем курăнаççĕ. Ib. Çĕн çул каçне чашкăшне шу ямалла, хĕрне кашни ху пĕлекен, ху юратакан хĕр ячĕпе пĕрер хут татăкĕ çыпăçтармалла; унтан шушне (= шыв ăшне) пĕр çавăрнакан япала яраççĕ. Япала хăш тĕлле чарăнать, çавăраканне, çав тĕлте мĕн ячĕ çырнă, çавă юратать, е качча ăна илмелле пулать. Ib. Çĕн çул каç çĕрле таса юр çине выртаççĕ: тепĕр ирхине пырса пăхаççĕ. Выртнă вырăнта йăтă тĕкĕ пулсан, выртакан çын тепĕр çĕн çулччен вилет. Ib. Хĕрсем çĕн çул каçне тимĕр татăкĕпе: çăла питĕретĕп, тесе, çăл тара (= тавра) çавăрăнмалла. Упăшки пуласси вĕсене тĕлĕкре çăл уçтарма пырать. Ib. Çĕн çул каçне сурăхсем картине кайса пĕр сурăх мăйне курăспала çыхмалла. Ирхине ăна кайса пăхмалла. Сурăхĕ шух, е начар, е выйлă, е ватă, е çамрăк пулсан, упăшка е арăм пуласси те çав сурăх пекех пулать. Ib. Çĕн çул каçне, çурçĕр тĕлĕнче, сăн пăхмаллипе çутнă çурта илес пулать. Çири хĕреçе хывса пăрахас пулать. Çуртана сăн пăхмалли умĕнче тытас пулать, унтан: эй, мана упăшкам пуласси, тух! тесе, чĕнес пулать. Чĕнсен, упăшка пуласси мал пуçĕ, унтан мăйĕ, ал, кăкăрĕ курăнать. Пилĕк таран курăнсан, çуртана сӳнтерес пулать. Çӳнтермесен лешĕ: эсĕ мана ма чĕнен, тесе, хĕре çĕçĕпе чикет. Ib. Кирек мĕлле ремеслăна вĕренес тесен, çĕн çул каç çурçĕр тĕлĕнче вилнĕ çын турпасĕ çине кайса ремеслăна вĕренмехленсе ларас пулать, каялла çавăрăнса пăхма юрамасть. Кайра шуйтансем, ашшĕ-амăшĕ тăванĕ, йăмăкĕ пулса, пире хĕрхенсе каялла çавăрăнса пăх: пире вăр-хурахсем вĕлереççĕ, пулăш пушалăстă пире, тесе, йăлăнаççĕ. Каялла çавăрăнса пăхсан, шуйтансем ăна çавăнтах вĕлереççĕ. Çавăрăнса пăхмасан, ăна турă ангĕлĕ курăнса вĕренес тенĕ ремеслăна пит аван вĕрентет; унтан киле ярать. Çавнашкал çын пек вара лайăх хăй ремеслине пĕлекен никам та çук. Ib. Çĕн çул каç çур пус укçа тупма пулать. Вăл çур пуса тыр ăшне хурсан, тырă нихçан та пĕтмест, укçа хутаççине хурсан, укçа нихçан та пĕтмест. Вăл çур пуса тупас тесен, çĕн çул каç евангелие исе, хунар çутса, уя çул юпне кайса ларас пулать, евангелие вулас пулать, каялла çавăрăнса пăхас пулмасть. Кайра шуйтансем тем пек кăшкăраççĕ, çуяççĕ, йăлăнаççĕ, хăратаççĕ, тет. Анчах каялла çавăрăнса пăхас пулмасть, пĕрмай евангелие вулас пулать. Атан атсан, шуйтансем тарса пĕтеççĕ, вара евангелие вулакан патне пĕлĕт çинчен ангĕл анать те, калать: мĕн кирлĕ сана, мĕскĕн? тет, çыннăн калас пулать: эпĕ питĕ начар пурăнатăп, эпĕ турра, вăл мана пулăштăрччĕ тесе, йăлăнатăп, тес пулать. Çавăн чухне вара ангĕл çынна çур пус укçа парать, тет. Ст. Чек. Çĕн çул кун малтан килнĕ çынна минтер çине лартмасан, чăхă пусмас. N. Çĕн çулсам иртиччен тăрас пулатьчĕ сирĕн. Изамб. Т. Çĕн çул çĕрĕ (канун) арçын-ачасемпе хĕр-ачасем çĕрĕпе чупса çӳреççĕ. Ст. Чек. Çĕнĕ çул кун чи малтан килекен çынна минтер çине лартмасан, чăхă лармаст, тет. Ib. Çĕнĕ çул кун килнĕ çын ăнмасан, выльăх пымаст, тет. Юрк. Çĕнĕ çул кунĕ, на (в) новый год. Ст. Шаймурз. Çĕнĕ çул каçхине, накануне нового года.

тайăн

вес (pondus), значение, способность. Чхĕйп. Çĕр çинче çĕр çине нумай тĕрлĕ шăтса тухакан япалана пуринчен ытла хĕвел, çăмăр, сылăм, лăпкă вĕрсе тăракан çил (кирлĕ). Вара çак тăват япаларан ырлăх пулсан, кĕрек çта акнă вăрлăх та хăй тайĕнпе çимăç кӳрет. N. Хурланса йĕр, кăмăлупа хуçăлса макăр, пĕр кунччен, икĕ кунччен хăй тайăнĕпе хуйхăр уншăн. СПВВ. АС. Тайăн = хăйне кура (Недостаточное обьяснение). N. Арăм илни — пурлăх пухасси пуçламăшĕ; арăм илсе этем хăй тайăнĕпе хăй валли пулашу туянать, шанчăк илсе канăçлăх тупать.

татăл

(-ды̆л), обрываться, отрываться, разрываться, обломиться. Орау. Пĕр-ик-виççĕ чиксе туртрăм та, çиппи татăлса карĕ (татăлчĕ). N. Хĕçĕ (его сабля) те татăлса карĕ, тет. N. Тăха татăлса ӳкрĕ. N. Урисем татăла пуçларĕç. || Отрываться, отстать (в перен. см.). Туперккульос 17—18. Хăшĕ çапла çирĕм çул хăйне тӳрлетекен тухтăртан татăлмасть (т. е. все лечится). N. Выçă тиллĕн куçĕсем çырла çинчен татлаймаç (все смотрят на ягоды). N. Таçтан татăлса çуралса ӳснĕ çын пекех туйăнса карĕ. Календ. 1907. Унта пурăнса салтак килне-çуртне манать, ĕçрен татăлать (отрывается от домашней работы). О сохр. здор. Çынна сиен ан тутăр, тесе, ун патĕнчен татăлма кирлĕ мар. N. Пĕтĕмпех пăсăлнă, таса пурăнăçран татăлнă (отстал). || Переломиться. N. Хора вăрман варăнче (= варринче) хорăн тенел татăлчĕ, вĕрене тенел сыпрăмăр (устроили кленовую ось). || Разрываться (в перен. смысле о сердце). Сборн. по мед. Ача чĕри татăлас пек кăшкăрать. || Прерываться. Изамб. Т. Хыт-сухаран вара Пукравччен ĕç пĕрре те татăлмасть. || Срываться. Ст. Шумат. Унччен те пулмар, Кăтăри (имя героя сказки) татăлч-анч (свалился с дуба). || Вскрываться (о реке). N. Атăл татăличчен, до вскрытия Волги. || Прерываться (о дороге весной). Слакбаш. Çул татăлнă, дорога стала непроезжей (весною). || Переводиться. Шурăм-п. Кăмака çинчен тырă хăшин татăлмасть (не переводится, т. е. все время сушится). N. Ун кил-çуртĕнчен хĕн-асап татăла пĕлмест. N. Куçран кушшу татăлмарĕ (т. е. все время плакала). Суждение. Пĕрре пĕрин патĕнче, тепре тепĕрин патĕнче икшер-виçшер кун ĕçеççĕ — çапла хĕлĕпе сăра татăлмасть. Ib. Пирĕн алăран ĕç татăлмасть. Сборн. по мед. Ун чухне вăл ялта пĕринчен пĕрне ерекен чирсем те питех татăлса пымастьчĕç (не прекращались, случались очень часто). М. Сунч. Чиркӳре вилнĕ çын татăлмасчĕ (постоянно были). СТИК. Ун патĕнчен вырăс татăла пĕлмест. У него всегда русские. || Лишаться. Завражн. Окçаран татăлса карăм. Обезденежел. Собр. Карман тĕпĕнче укçа виçĕ пус та пулсан çӳретмесессĕн, укçаран татăлать, теççĕ. Ст. Чек. Ăйхăран татăлтăм. || Оскудевать. Менча Ч. Ашран-пăшран, тырăран-пулăран татăлса тăмалла тумăсăнччĕ. (Моленье). N. Кашни килĕре пулăран татăлса тăман. || Отлучаться. N. Пирĕн чăвăш килтен татăлмасть. || Сходить (с языка, напр., брань). Йӳç. такăнт. 17. Çăварĕсенчен ирсĕр сăмах татăлмасть (не сходит с языка т. е. они все время ругаются площадной бранью). N. Вăхăтсăр мыскара айван çăварĕнчен татăла пĕлмест. || Расчитаться, расплатиться. N. Тĕрĕс татăлтăр-а? (Из письма; ставится с твор. падежом). Орау. Унпа татăлтăм ĕнт эпĕ. Унпа урăх пару-илӳ çук. N. Халь эпĕр татăлтăмăр иксĕмĕр. Теперь мы в расчете, т. е. уплатили друг другу долги сполна. Изамб. Т. Эпир санпа татăлтăмăр. Мы с тобою в расчете. N. Хăçан та пулсан таталăпăр (расквитаемся). || Быть уплачену. N. Ут окçи татăлман-ха. || Отстать (от других, в пути). N. Манпа пĕрле кайнă ачасам йăлтах вăрçа кайса пĕтрĕç, эпĕ пĕчченех татăлса йолтăм. || Быть решаему. Бес. на м. г. Тата сирĕн халăх хушшинчи кирек мĕнле ĕç те эрексĕр татăлмасть (не решается). || Надрываться (горевать). Альш. Е уйăрăлат та тухат, авлансан — каллах ашшĕ-амăшĕ татăлат (горюют). В. Буян. † Ай-хай тăванăмсем, тантăшăмсем! ан йĕрĕр маншăн татăлса („так, чтобы этот плач потряс тебя, сломил твои силы“). Батыр. Эпĕр атте-аннерен уйрăлса кайнăшăн ан йĕрсемĕр çамрăк ачасем пек татăлса. В. Тим. † Атте-анне, ан йĕр маншăн хурланса, сăпкари ачу (так!) пек татăлса. АПП. † Эпирех каятпăр уйрăлса, атте-анне юлат татăлса. || О горьком плаче. N. Вăл çапла татăлса, йĕрсе тăнă çĕрех пӳрте юлташĕ пырса кĕнĕ. N. Вĕсем пилĕк çул тĕрмере лармалла сут тунă тенине илтсен, татăла-татăла йĕре пуçланă. ЧП. Ан йĕрĕр, хĕрсем, пирĕншĕн татăлса (сильно убиваясь). Пазух. Ан йĕр, тусăм, татăлса йĕрес куну малалла (еще впереди). Ib. Тусăм, ытла та ан йĕр эс татăлса, урăх çынна каймăп, сана пырăп. ЧС. Çумкка (утопленник) ӳтне курсан, тăванĕсем пурте татăлса йĕре пуçларĕçĕ. N. Татăлса макăрас, рыдать. Ау 9°. Ибрахиме курсан, хĕр татăла-татăла йĕме тытăнчĕ. || Выбиться из сил. Трхбл. † Çӳренех те утăм çăлтăр-хушка, татăлминччĕ савни умĕнче. N. Кашкăрăн кĕте-кĕте хырăмĕ вĕçсе татăлас пек выçать. || Уговориться, условиться, договориться. Никит. Çапла йăмахласа татăлсан (когда решили так), пурте килеле саланса пĕтнĕ (они). Никит. Вара ирпе хĕрсем ял хушшинчен чăнах кайăпăр (на опахивание от мора), тесе, пуçтарăнса йăмахласа татăлчĕç. Тюрл. Кçон тапранмаллине кайса татăлас (о начале свадьбы, решить дело свадьбы). Сунт. Малтан Лисукпа калаçса татăлчĕ. Сначала договорился с Лизой. N. Эпĕр унпа хăçан ĕçлеме тытăнасси çинчен калаçса татăлтăмăр. N. Парăмсем пирки калаçса татăлнă тени тĕрĕс марри курăнчĕ.

тем

(т’эм), неизвестно что. См. темĕн. Регули 510. Тем (темĕнле) полать-ха. Не знаю, что (еще) будет. Синьял. † Вăрман хĕрĕнчи кăвак пĕлĕт, тем çăвасси пур халĕ. Пуç капташки-маклашки, тем курасси пур-халь ун. Сунт. Тем тăвассу пур. Не знаю, что мне сделаешь (т. е. ты со мною ничего не сделаешь. Ответ на угрозы). ТХКА 49. Тем тăватăр ĕнтĕ (не знаю, как вы решите), кайма та хăрамалла, лашасене те шалккă, тет анне. Амăшĕнчен ыйтсан: ашшĕ тем тăвать, тет. СТИК. Тем пулат, тем килет-ха, тен мункунччен вилĕпĕр-кайăпăр! (Погоди, вот доживем до пасхи, там увидим). || Неизвестно какой. Шел. II. 64. Ма ан кăтарттăр (почему не показать), вăл тем япала мар вĕт (не бог-весть что). Истор. Иван Калита аслă княçра чухне вĕсем тем сăлттавпа (по какой-то причине) Радонеж ятлă хулана куçнă. Все, что угодно; весьма многое, разнообразное. || N. Уйăх хушши мар, пĕр эрнере те тем пулас, тем килес. N. Темрен те паха. Дороже всего на свете („дороже не знаю чего“). Ст. Яха-к. Çав кунсенче тем те курăн çавăн пек япаласене (увидишь много подобных вещей и не знаю каких). || Нечто страшное. Шел. 102. Саншăн (из-за тебя), пĕчиккĕскершĕн, пире темех тумĕç-ха (ничего особенного не сделают). || Не знаю. Регули 481. Тем, пĕлместĕп эп. Не знаю, мне это неизвестно. Ib. 486. Тем тес. Не знаю, что сказать (quid dicam nescio). Орау. Час килет-ши вăл? — Тем, пĕлместĕп. Ib. Пырать-ши вăл, çук-ши? — Тем тăвать („не знаю, как он поступит“). Придет ли туда? — Не знаю. Якейк. Виçĕ пус окçа та çок, тем тума пĕлес халь (не знаю, что делать). N. Пирĕн тем тумалла çук япалана. N. Эпĕ орăх хоть те ярирăп-и, тем. || Не знаю, что об этом сказать (затрудняюсь определенно высказаться). Орау. Вăл хăй кăмăллă япшар çын пек туйăнчĕ те, тем тата. Мне показалось он любезный человек, впрочем не знаю... || Иногда только смягчает последующее заявление, или отнимает от него силу полной уверенности. Торп-к. Пичĕшĕсем ыйтаççĕ, тет: макăртăн-и мĕн, Хăрхăн, тесе калаççĕ, тет. Пике калать, тет; тем, макăрман та, йывăç турачĕ çапрĕ те, çавăнпа кушшуль тухрĕ, тесе каларĕ, тет. Регули 843. Тем, каяс çок вăл паян. Ib. 482. Тем, корман эп. Не знаю, я не видал (мне кажется, я не видал). Другой смысл (с иною интонацией): „мне по этому делу ничего не известно, я не видел“. || Должно быть, кажется, как видно, возможно. Панклеи. Попĕ корчĕ те: Макçăм, сан кĕсре окçа кăларать, тем, тет. Орау. Тем, ку Йăван кĕçĕр килмеçт пуль (наверное, не придет; верно, не придет; как видно не придет), кĕтес те мар. Никит. Татнă пек çырлине сутсах килет тем. Видимо, она придет домой тогда, когда продаст набранные ею ягоды. Янтик. Хулана карĕ тем (повышение голоса на „хулана“). Видно он в город поехал. Сред. Юм. Паян çăмăр пôлать тем? Возможно сегодня будет дождь? N. Ĕни сĕтсĕр мар тем те (кажется): çаканĕ нăмай та, çанпа çитмеçт, корнать. Орау. Ирех юрлатăн, ачам, тем сан паян макăрмалла пулать пуль. Регули 485. Вăл тем. Кажется (думаю, что), это он. N. Сахат чарăнса ларчĕ тем вăл çĕрле. Б. Нигыши. Старикки каланă (старухе): çарăкне хăпарса курмасăрах кулатăн тем (кажется), тесе калать, тет. Якейк. † Ай акиçем, йăмăксам, тем ытлашши каларăм поль, кайтăр-поттар! ан тийăр. (Солд. п.). Нюш-к. Эс манран пĕр виç çул аслăрах-ши? Эс манран пĕр виçĕ çул аслăрах тем вара (еще более увеличивается продолжительность). Панклеи. Чăнах тем. Кажется и в самом деле правда. || Как будто, словно будто, quasi is. Регули 480. Эп, тем, каларăм сана. Не знаю, сказал ли я тебе (как-будто я сказал тебе). N. Тем пĕр-пĕрне çиленнĕ пек, тек пĕр-пĕрин патне нимĕн хыпар тумасăрах пурăнатпăр. С. Айб. † Турă утма савса эп ӳстертĕм, тем хам савăнса ларса, ай, çӳрес пек. („Тем“ придает здесь оттенок раскаяния). Сунт. Тем, пуян çынсем пек. Ib. Çанталăкĕ, тем, сулхăнлатрĕ. N. Тем, аван мар пек туйăнать. || Нередко соединяется с другими выражениями или предложениями. Регули 484. Те ярас тем. Не знаю, посылать (послать) ли, или не посылать (послать). Ib. 780. Вăл пирĕнтен инче мар; те килет тем конта, эп она пĕлместĕп (не знаю придет или нет). N. Мĕскерле, чăваш хушшинче пурăнса, чăвашла вĕренейчĕ-ши вара (а удалось ему выучиться)? — Тем, вĕренейчĕ-и вара (или: те вĕреннĕ тем, или; темĕскерле вара). А когда он жил в чувашах, удалось ли ему выучиться по-чувашски? — А не знаю (а не сумею тебе сказать). Бр. п. водку 16. Хамăр ялăн каччисем темĕншĕн тем ыйтмаççĕ (не сватают). N. Тем авланас пулĕ салтака каяччен. || Не знаю почему. Изамб. Т. Тем вăрçаççĕ вара? || Не знаю что; шут знает что. N. Çавăн пек сăмахсем вĕсенĕн урăх та нумай: çавăн пек пулсан, тем курас пулĕ (испытать придется). С. Тим. Курăкран çӳхе, темрен вăрăм (длиннее не знаю чего). || Что-то. Шурăм-п. Тем калас, тет пулмалла. Должно быть, что-то хочет сказать. Сред. Юм. Тем алхастарнă поль сире. (Çынсĕм пит чарăнмасăр вылясан, кôлсан калаççĕ). Уже не... ли (указывает на одну из возможных вероятностей). Ib. Пĕр пит йосав каччă иртсе кайрĕ, хăтана каймарĕ тем (т. е. уж не пошел ли он невесту сватать?). || Что-то (= почему-то). Орау. Пĕр çулнехи пек кахатлăх ан пултăр кăçал (как бы не случиться неурожаю), тем çăмăр çук. СТИК. Тем пуç ырата пуçларĕ, те сĕрĕм çакланчĕ. Что то начала болеть голова, не знаю — угорел. Алгаз. Тем урамалла пăхрăм та, çынсем мăкăр-мăкăр вуласа чупаççĕ. N. Çынни тем чирлĕ, типшĕм, лутра хăйне хăй хавас мар пек кăтартат. || Служит для усиления. НИП. Тем пысăкĕш чăрăшсем (огромные ели). Орау. Вучĕ тем çӳлли çунать. Пламя поднимается на огромную высоту. || Употребл. в чувашизмах. Сред. Юм. Тем çăва ятлăччĕ çав! Не знаю шут знает, как его звали! Ib. Тем çăва патне ярат онта мана! Не знаю (шут знает), зачем посылает он меня туда! N. Тем мурне (также: тем ахратне, тем шуйтанне, тем хăяматне, тем масарне; тем çăвине, почему-то). Сред. Юм. Тем çăвалла çын ô, нимпе те манран йôла пĕлмес. Шут знает, что он за человек — все за мною вяжется. Ib. Паян ô кайни такçанах, тем ĕмĕр пôрăнчĕ ôнта (долго находился или пробыл). Ib. Тем чир пик аса та илмен эп ôна. Не знаю, я как-то не припомнил этого. Ib. Тем çăви полнă. Не знаю, что случилось (шут знает, что случилось). Шурăм-п. Хăйне теме (dat.) хурса, таçти пухура пек, никам ăнланайми сăмах калать. С крайнею гордостью он произносит никому непонятную речь, как будто на каком-то важном собрании. Ск. и пред. чув. 57. Тем хăтланман-ши, темĕскер туман-ши? Не наделал ли он чего? Сĕт-к. Çав пачкалăка тĕкĕ пемелле (надо подпереть подпорой): тем çĕрех солăнса кайнă. || Чорт знает к чему, зачем. Орау. Тем ухмахне палăртать вăл. К чему обнаруживает он свою глупость?

тес

(тэс, т’эс), то же, что тиес, теес (прич. буд. вр. от гл. те, говорить). См. Оп. иссл. чув. синт. II. 247, 248. N. Каллех тахшин хăярсене сăптăрса кайнă: Иван тес — Иванĕ кĕçĕр килтен те тухман.

тиес

то же, что тес, прич. буд. вр. от те, говорить. N. Кам курнă вăл темеле: пĕтĕмпех начарланса çитнĕ ку, тиессĕн туйăнать.

тикĕс

(тигэ̆с), ровный, гладкий; плоский. Тим. † Сирĕн çинче камсул килĕшет, те аркипе çанни тикĕсрен. Чураль-к. † Урам хушши тикĕс мар, шăлаканĕ эпир мар, хĕрсем хăйсем ывăнмасан, ывăнакан эпир мар. (Пародия на тат. п.). || Ровно, гладко. N. † Юрататăп эпĕ çил арманне, те тикĕсех çуначĕ çавăрăннăран. Ст. Чек. † Икĕ Атăл, пĕр тинĕс, шывĕ юхат пĕр тикĕс. Пирĕн çамрăк ĕмĕрсем иртейинччĕ пĕр тикĕс. || Одинаково. Орау. Пирĕн тикĕс пулмĕ, эсĕ ху тикĕспе пулин пар. || В см. им. существ. Альш. Пĕр тикĕс çук çĕртен утат. Идет по неровному месту, по кочкам. || Ровненько, т. е. благополучно. N. Ял-йыш тикĕс тăрат-и? Юрк. † Сирĕн курнитсăрсем хире-хирĕç, унăн çийĕ виттисем пĕр тикĕс. Эпир пурсăмăр та йĕр тантăш: иртинччĕ ĕмĕрĕмĕрсем пĕр тикĕс. Собр. Ĕмĕр тикĕс килмест (вар. пĕр тикĕс иртмест), теççĕ. (Послов.). Ерк. 46. Кăçал вăйлă çур килнипе ыраш ӳсет пĕр тикĕс. Бес. чув. 8. Иртнĕ пурăнăçĕ унăн пĕр тикĕсех иртмен: вăл çичĕ çула çитсен, унăн амăшĕ вилсе кайнă. N. „Крестьянский банк“ ĕçĕ пуçланнăранпах пĕртте тикĕс пыман: унăн ĕçне ăрасна-ăрасна пуянсем анчах курнă. || Поровну. Юрк. † Çак киле килнĕ хăнисене курки тикĕс тивет-ши? Сред. Юм. Пĕр тикĕс парса тохрĕ. Разделил всем поровну.

тир

(тир, т’ир), вдевать, вздевать, Сред. Юм. Çак çипе йĕп куçне тирсе пар-ха. Вздень-ка мне эту нитку в иголку. N. Йĕппе çип тир. N. Хулă вĕçне паранкă тирнĕ те, тепĕр вĕçĕнчен тытса суллакаласа çӳрет? N. Кĕсем вăкăрин пуçне касаççĕ, тет те, шалçа çине тирсе шыва лартаççĕ, тет. || Нанизывать. Ст. Чек. Алă çыххи — шăрçа тирсе тунă браслет (хĕрсен); особенно качча каякан хĕрсем туй тунă вăхăтра çыхса çӳреççĕ. ЧП. Çиппе тирнĕ укçа. Ib. Аллăм тулли ал çыххи татăлат-ĕçке — тиретĕп. Ib. Çип çине тиртĕм (мерчен). Юрк. Çав тăхлан татăкне пĕр шăтăкĕнчен çиппе тирсе хай йĕрĕх пĕрми çине çакса хураççĕ. Кореньк. Халччен (= халиччен) куçлăх корманскер, куçлăхсене ик-виçшер çамки çине лартать, тет, хӳри вĕçне тирет, тет (обезьяна). Тайба-Т. † Вуниккĕн явнă ухăçăм (чит. укаçăм), çиппе тирнĕ нухратçăм. Кĕвĕсем. Шур пурçăнтан тилкепе яваççĕ, вĕçĕсене ука тиреççĕ. Ал. цв. Ахах шăрçинчен тирнĕ мăй-çыххи, || Воткнуть (у др. чик). В. Олг. Йопа (кол) тирсе. Панклеи. Улĕпе кинĕ хăнара чохне карчăк çав шăнăсане (кости) улĕсем выртас тӳшек çине йăлтах йĕрки-йĕркипе тирсе толтарнă (натыкала). || Колоть (делать укол). Шибач. Тал-пиçен тирет, йĕплĕ. Ib. Çĕçĕпе тирет. Колет (pundit) ножом. Тораево. Упине ыталаса тытсассăн, ăна мучĕшĕ уринчен тытнă та, ачине калать, тет: тир, ачам, тир, тесе калать, тет. Изамб. Т. Йĕппе пӳрнене тирсен, юн тухат. || Проткнуть (сăнăпа, копьем). Б. Олг. || О колотьи (болезнь). Б. Олг. Ой, айкă тирет! Ib. Ой, тӳртрен тирет (колотье в спине). Ib. Ой, хăлха тирекен полчĕ, аплах йошт-йошт тирсерчĕ (тирсе ячĕ). Ачач 5. Çамрăк арăма сасартăк пилĕкĕнчен темĕскер хыттăн тире-тире кайнă пек пулать. Хăй те вара сасартăках хăраса ӳкет. В. Олг. Тирекен ерет. Делается колотье. || Ковырять (лапти). Собр. Курпун сысна йĕр йĕрлет. (Çăпата тирни). Кан. Ун хуппипе çăпата хуçаççĕ, йăвăççине чĕлсе тиреççĕ. || Поддеть. Юрк. Çав аллинчи сенĕкĕпе çĕнĕ-çынни пуçĕнчи пĕркенчĕкне тирсе илсе... Поддев этою вилкою, которую он держит в руках покрывало, которым покрыта голова молодицы... || В перен. смысле. Утăм 22. Куç тирет ешĕл çулçа. || Futuere, subigere. Якейк., Янтик.

тум

том, одежда, костюм. Изамб. Т. Унăн тумĕ аван. Альш. Ман тумланма тум çок. Баран. 5. Хуçа арăмĕ хура куçлă, шурă питлĕ, çап-çамрăк, лайăх тумне тумланнă. ЧП. Тум тăхăнакан çулта шăнман. Ст. Чек. Шыва кĕтĕмĕр те, ман Хăрхăм ман тума тăхăнса ячĕ, манран малтан шывран тухса (тарчĕ). Тим. † Шурă калпак ярапи пыл çинче, пуян хĕрĕ-ывăлĕ тум çинче. Юрк. Тумланнă тумĕсем ытла илемлĕ пулнă (у них). N. Темиçе пин çын пит илемлĕ тумĕсемпе вĕсем тавра йĕрки-йĕркипе тăнă. Альш. Мĕн пур илемлĕ тумне тумланса хваттерне пуçтарăнаççĕ. (Хĕр сăри). N. Ытлашши ан иртĕн тум пулсан. Изамб. Т. Исампаль çыннисем тумĕсенчен тĕлĕнсе тăраççĕ. Капк. Вăл ăна (жену) сыватма йĕрсем йĕрленĕ. Анчах, йĕрри ун питĕрĕнсех пынă. Таса йĕр çине пылчăк тум тытнă. || Сбруя лошади. Юрк. Тумлантарнă тумĕсем: пукрешкелĕ хăмăчĕсем, чĕн кутлăхĕсем, чĕн йĕвенĕсем, чĕн тилкеписем, туртисем, пĕккисем — пурте йăлтăртатса анчах тăраççĕ. || Кн. для чт. 163. Пĕр-пĕр шапана пысăкрах хурт çăварне лексен, вăл ăна малти тумсемпе тĕртет. || Красота (жизни). Ир. Сывл. 39. Пурăнăç тумĕ — умăм пулчĕ.

тум-йĕр

жилые постройки вообще. См. çурт-йĕр. N. Манăн çăкăрăм-шывăм, тумăм-йĕрĕм.

туп

топ, находить. Регули 1008. Виç кил картинче шыраса топимарăм, тăваттăшăнче топрăм. Ib. 300. Топиччен каймăпăр киле. N. Çтан тупнă эсĕр ку çĕлĕке? Çтан тупрăр эсĕр ку çĕлĕке? N. Она тописан, лайăх полĕччĕ те... Якейк. Онсăр пуçне ку выртма орăх вырăн топиман (не нашел где лечь)? Ib. Онсăр пуçне эс тăхăнма орăх япала топимарăн-и (не нашел что надеть)? Собр. Вăл çĕрĕ мĕн каланине те тупса килсе панă. Сред. Юм. Иккĕн пынă чохне пĕри ӳке парсан, онтан колса: окçа топрăн-а-мĕн? тес вырăнне, тӳрех: топрăн-а-мĕн? тет. Ib. Пире хăйшĕн лава кайма килсе каланă, топрăмăр ĕç вара эпир пориншĕн те лава çӳресен. Янтик. Ах, ун тертне! Мăшкăлать чысти! Ман умран тупайчĕ хăй, кайран хăй умне кайса тăчĕ (нашел на моей лехе, быстро сорвал и ушел на свою леху). Ib. Пыр ярăнсассăн, сăра тупать, теççĕ. Турх. Хăнаху ылхан тупатăн. СТИК. Ун тĕлĕнчен тупăнать. (Гов. про маленьких, если они, отличаясь шалостью, упадут, вывихнут руку, разобьют нос и т. под.). Ст. Шаймурз. Чикрĕм — кăлартăм, чикрĕм — кăлартăм, шурă пуçлă ача тупрăм. (Уйран уçлакан услам çу кăларни). || Карсун. † Ан ӳпкелĕр, тăвансем, эп килнĕшĕн, хăвăр та çапла пырăр хăнана. Тупмăпăр-ши сирĕн сăйăра, тăмăпăр-ши сирĕн умăрта. Ст. Шаймурз. † Ай-хай тантăш пысăк, тантăш пысăк, епле тупаям-ши кăмăлне. || Сосватать. Синерь. Çав тарçа хай Ивана кĕтекен хĕре тупса пама тапратрĕç, тет. || Зарабатывать. Икково. Окçа топа тăрать. Он то-и-дело зарабатывает деньги. М. Сунч. Ун чухне юмăçсем пит нуммай тупрĕç-тĕр. N. Кăçал эпĕ каскаласа вăтăр тенкĕ тупрăм. Регули 1063. Вăл хăва лашисенчен (лашисемпе) окçа номай топрĕ. || СТИК. Ак тупрăм! Ку мана сутса ярĕ. (Ответ отца на наивяое лепетание мальчика: эпĕ, атте, сана, пасара кайсан, сутса ярăп ак, эс мана хĕнетĕнI). || Забеременеть. Шурăм-п. Хунямăш: кин ютран тупрĕ кăна (забеременела от чужого), терĕ. Арăмĕ ача çуратнă, ют çынпа тупнă. || Добегаться, доходиться. КС. Чупрĕ-чупрĕ те, тупрĕ (добегался до худого). Ib. Çӳрерĕ-çӳрерĕ те, тупрĕ. || Родить. ГТТ. Çав вăхăтра аптăраса, çав вăхăтра тин (ача) тупрăм (тупрĕ, турĕ, çуратрĕ). Юрк. Упăшка салтака кайсан 7 уйăхран ача тупрăм. N. Аттеçĕм, аннеçĕм, ĕрехмет пире тупнăшăн (= çуратнăшăн. КС.). N. Ача тупасси хăшпĕр хĕрарăма питĕ хĕн. N. Вăл ачисене пит йывăр тупать (пит çăмăл тупать). || Получить удар(-ы), побои. Ск. и пред. Чув. 48. Хăй те лайăхах тупса кайрĕ пулмалла. || Юмансар. Хăйне валли туп-а-а çӳрет. Он себе всегда беду найдет. N. Лешĕ топнă корнать ĕнтĕ (налетел на что-то недоброе). || Придумать, изображать. Истор. Шӳт тума юратнă, час-часах хăйĕн юлташĕсене мĕн те пулин тупса каласа култарна. N. Çĕнĕрен пĕлĕмлĕх тупса кăлармалла. N. Пĕр япала пулсан (или: пулнă пулсан), сăмаха тупма йăвăр вара (забудется вследствие того, что стал думать о другом). || Разгадать. Орау. Е паçăр ватă каланă сăмахсене тупас пулать (разгадать слова, сказанные стариком). || Стянуть. Курм. || Заразиться, N. Иртĕхсе çие-çие тăм-хаяр чир те тупăн.

туш

понапрасну, без толку. Тим. † Ан шухăшла, пуçăм, ан йĕр, куçăм, пирĕн çамрăк ĕмĕр туш иртет. Ст. Шаймурз. † Ан ӳкĕнĕр, хĕрсем, вылянăшăн, пирĕн çамрăк ĕмĕр туш иртет. Юрк. † Улталарăм карчăка, туш вылярăм хĕрĕпе, тата выльăп курсассăн. || БАБ. Вĕренсен, вĕренĕп, вĕренмесен, вĕренмĕп; вĕренсен те пăсмĕ; туш ĕмĕрĕм иимĕне вĕренмесĕрех иртĕ.

тӧс

(т’ӧс), тес (русск.). СПВВ. ИА. Сĕвере тӧс витнĕ çуртсем нумай.

халал

доброе пожелание, благословение. Юрк. † Атте-анне халалĕ пин сумлăх. Бел. гора. † Ултă уçмине панă улми сире халал пултăр-и; çинçе пӳлĕ сарă хĕре пире халал тусамăр. Н. Лебеж. † Сакăр çĕвĕллĕ кĕпем, ай, саккăрччĕ, çакăна-тăра юлчĕ кашта çине, халал пултăр аслă инкене. ЙФН. † Турта тулли виç лаша, сире халал пултăр-и. Н. Лебеж. † Ан йĕр, хĕрĕм, виçĕ карта сурăхăмран пĕр карти халал. Ib. Атте чунăм халалĕ тата виççĕр сум, анне чунăм халалĕ тата виççĕр сум. СПВВ. ПВ. Халал, халав, хавал, хаван, благословение. Н. Лебеж. Халалăрах парăрсам. Слакбаш. Вăл сана халал ан пултăр, харам пултăр (говорит человек, у которого отнял другой судом вещь). || Собственный. Хурамал. Эпир ĕçнисем, эпир çинисем çак хуçасен халал (собственные) вăйĕсем. || Собственность. Собр. Ачам (доченька), сана мĕн парам-ши? Виç ял çинчи сарă каччă сана халал, ай, пултăр-и (пусть будет твоей собственностью).

хыв

(хыв), скидывать, снимать. М. Сунч. Пурте çĕлĕкĕсене хывса сулахай хул хушши айне хунă. Янтик. Кĕпе тарласа кайнă та, нимпе те хывăнмаст. А.-п. й. 60. Ме хамăнне хывса парам,— тет пукани. Орау. Эпĕ сăхмана алăкран кĕрсенех хывса хутăм (или: хывса çакрăм). Я разделся в передней. Ib. Хыв тумтирне, апат сима тумтирпе лараймăн. N. Атăла курмасăр аттăна ан хыв, теççĕ. (Послов.). Ала З°. Салтак çĕре (кольцо) вараланат тесе, хывса хучĕ, тет, чӳрече çине. Изамб. Т. Акса пĕтерсен мăйĕнчен пăтавккиие хывса урапа çине хучĕ. || Класть, ссыпать. Менча Ч. Эй, ырă туррăм, çичĕ тĕслĕ тыррăма — пуллăма çичĕ пӳлмене хывма парăсăнччĕ. (Моленье „ака пăтти“). || Класть метку (паллă, кĕлеме). Ст. Чек. Вутти çине (на свои дрова) кĕлеме хывнă (положил клеймо). || Ставить что, куда. Альш. † Хура вăрман хыçне капкăн хыврăм. Орау. Çăкăр хывас; салат хывас; кăмакана тыр хывас. КС. Хыв, ставить в печь çаралла, напр., çăкăр хыв, пашалу хыв, çип хыв. (Однако: куршук ларт, чукун ларт. || Çутт. 43. Эпир пурте авăн хывма тухрăмăр. || Складывать. Ст. Чек. Вутăра епле йăнăш хыврăр. || Накладывать на шею. Кан. Паллăран паллă çпекулянт. Аванах ĕнсене хывать. || Набивать (лед). N. Паян нӳхрепе юр хыврăмăр. Орау. Нӳхрепе хывма кӳлĕрен пăр касса кăлараççĕ. || Наливать. П. Пинерь. Сар алтăрпа пыл хывăрăм, ялан шупчăксем килчĕçĕ ĕçлемешкĕн. Сиктер. Сăрана йӳçнĕ чуне те астивмеççĕ, тӳрех пичĕкене хываççĕ. || Лить, отливать, ковать (металл). Янтик. Саратов енчĕк сар енчĕк, тулне пурçăн туртрăмăр, ăшне кĕмĕл хыврăмăр. Ал. цв. Çийĕнче ылтăнтан шăратса хывнă тумтир пулнă. Пазух. † Ĕнтĕ ылттăнăм çук, кĕмĕлĕм çук, услам-çуран хывнă чĕлхем çук. Кĕвĕсем. Услам-çуран чĕлхе хывтартăм ялан хамăр тăвансемпе калаçма. N. Суха тимри хывма. Лашм. † Ылттăн сулă хывса паракана кĕмĕл сулă хывса парăттăм. || Йӳç. такăнт. 10. Пĕр тупанра шăлĕ тухнă, тет. Тупан хывмасăр кулме те юрамасть, тет. || Не переводится. Орау. Якур пĕтĕмпех ашшĕне хывнă (весь в отца). || Установить, наводить, построить, мостить. Султангул. Чупрăмах та антăм та, ай, шыв хĕрне, хусахсем те кĕпер те, ай, хываççĕ. Синьял. Пĕчик çырма, тарăн шыв, кĕпер ан хыв, ут сиктĕр. НР. † Хорăн хоппинчен кĕпер хыврăм. Берестой я мост вымостил. Альш. † Чассавни кассинче каçă хываççĕ шыв урлă. Алших. Çĕнĕрен кĕпер хывса тухрăмĕр. Ау 75. Куртăм, йинке, куртăм, çӳлĕ ту çине çурт хывнă. || Валить, насыпать (насыпь). Альш. Кат (гать) хывнă. || Свить (гнездо). Тим. Симĕс пӳрт тăрринче чăпар куккук çĕрне-кунне пĕлмесĕр авăтат; яла килсе йăва хываччен авăтаясчĕ вăрман тăрринче. || Восстанавливаться. Альш. Вĕсем ӳпке татăлса тухать, теççĕ, çĕнĕ упке хывать, теççĕ (у больных). || Наливаться. О земл. Çу уйăхин пуçламĕшĕнче акса ĕлкĕрейсен, вика Питравкана хутаç хывма тытăнать. || Сметать (стог, копну). О земл. Анкартне куçарсан, капана хываççĕ. Сред. Юм. † Утмăл та карта утине йĕкĕр те капан ут хыврăм. Якейк. Паян эпĕр утă хума каятпăр = утă пуçтарса капана чикетпĕр. Трхбл. † Вуник те купа эп ут хыврăм. ||Надуть, навеять, замести. N. Хĕлле тата яла юр хывса тултарасран сыхлать. N. Йывăç юппине юр хывнă. || Проложить (дорогу, след). Ст. Шаймурз. Çырма хĕррипеле çул хыврăм. Ст. Айб. Аслă вăрман хыçне шур юр çунă, хура сăсăр тухнă та, ай, йĕр хывнă. Трхбл. † Хура вăрман касрăм та эпĕ çул хыврăм. Богдашк. Хура вăрман хыçне эп çул хыврăм. || Копить, наживать. Альш. † Чунне хĕнесе мул хывакан, вутпуççи-тĕр унăн чĕрисем. || Назначить, установить цену. Никит. Хакне икĕ çĕр тенке хыврĕ. || Начинать (дело). ЧП. Хампа харăс хывса юрлакан. Изамб. Т. Ыраш вырма тухаччен пĕр-ик кун малтан çурла хываççĕ. Унтан вара пикенсех (решительно) вырма каяççĕ (т. е. сначала лишь делают почин). N. Çорла хыв, çава хыв, начало жатвы. КС. Çурла хыв еще значит: сделать серп. || Ставить себя (высоко). N. Хама хам çӳле хывса пĕтрĕм. N. Тантăшусем умĕнче пуçна асла ан хыв. || N. Вăл ырра усала хывса инкек тăвасшăн çӳрет. || N. Пĕр ĕçлемесĕр пуçа наяна хывса çӳрекен пулнă. || Ссылаться. N. Ĕлĕк пĕр арăм чире хывнă, тет. N. Ак хай амаçури чире хывса пилешпе палан çирĕ, тет те, ну хăса пуçларĕ, тет. Изамб. Т. Пуçне ухмаха хывнă та каланине те итлемес. || Принимать к сердцу. Н. Седяк. Ырă çынсем çумне ларнă чух ырă сăмахна ăшна хывса лар. N. Вĕсем каланине пурне те эпир ăша хываттăмăр. || Вносить (деньги), отдать, платить (долг). Орау. Ампар тырри кайса хыврăм (в общественный амбар). Ib. Вăйпĕрни хулана куланай хывма кайнă пулнă (внести подати). N. Куланай хываççĕ. N. Пайтаххăн укçа хывакан пулĕ. Кан. Мĕншĕн сутнă таваршăн кассăна укçа хывмарăн? || Приносить жертву. Чураль-к. Ăçта каян, Марина, Марина? — Мăн мăкăр хывма каяп, каяп! См. çимĕк. N. „Вара çав мимĕре „чун пăттипе“ вилнĕ çынна чăн малтан хываççĕ. Хывма чашкă çине хывмаççĕ. Тупăк тунă чух чăн малтан пулнă турпаса илсе кĕреççĕ те, çав турпас çине хываççĕ те, тупăк тунă çĕре илсе тухса ытти турпассем çине пăрахаççĕ“. N. Ак сана эпĕ икерчĕ (е урăх. япала) хыватăп, тет. Ст. Чек. Хывас, вилле хывас (бросают куски пищи и льют пиво). ЧС. Асатте ячĕпе ытти вилĕсем те асăнса ĕçсе çиччĕр тесе хыймаллу пĕçерсе хыврĕç (при похоронах). N. Хываççĕ тесе ак мĕне калаççĕ: умăнта пултăр тесе çăкăр е куймак татса пăрахаççĕ. N. Хывса пĕтерсен, хăшĕ-хăшĕ калаççĕ: тăкас теççĕ; тата хăшĕ-хăшĕ калаççĕ: тăтăр-ха пăртак, çитĕр, теççĕ. Тайба Т. Хвелюк йинкене хывса тăкрăм, çав тытнă пулĕ тесе шухăшлатăп. Ib. „Çĕнĕ тырă ĕлкĕрсен, ăна е сутса, унтан çимелли япала илсен, е çĕнĕ тырăран çăкăр пĕçерсен, çиме тытăниччен вилнисене (ваттисене) татса пăрахаççĕ. Чăн малтан ратнисене асăнаççĕ. Кăна: вилнисене хывнă, темеççĕ,— асăннă, теççĕ. Çемерен кам та пулин чирлесен: ăна вилнĕ çын тытнă, теççĕ. Вилнĕ çын тытсан, хывса тăкас пулать (е хывас пулать), теççĕ. Ратне çынни кăна мар, ялти урăх пĕлĕшкелесе пурăннă çын та тытма пултарать. Хывма çăкăр сăмси касса илсе (горбушку), сăмахсем каласа таткалаççĕ. Таткаласа тăксан, ăна савăт çине хурса хапха тăпсине кайса тăкаççĕ. Вилнĕ çынна пистерес тесен, хывсан тăкма кайнă чух савăтне шăпăрпа хĕнесе тухаççĕ“,— тесе çырнă ĕлĕкхи çинчен. Собр. Хывнă каç тĕнĕ витĕр пăхсан пӳртелле, сĕтел хушшииче вилнĕ çынсем апат çисе ларни курăнать, тет, çав çын вара вилет, пулать. Аттик. Вара чара çине вилнĕ çынсене асăнса çухи, икерчĕ, çăмарта хăпартни, хăпарту таткаласа хыва-хыва çиетчĕç. Чăвашсем 33. Ăна алăк патне çурта хываççĕ, килте миçе вилĕ çавăн чухлĕ çурта çутаççĕ. Юрк. Мимĕр пĕçерсе куçне сарă çу хывса... Сред. Юм. Пĕри итем хыçне тохса хывнă (жертву поставил в поле). Ст. Яха-к. Ватă çынсем, çăварни тухса кайнă каçхине, вырсарникун каç, пурте мар, хăшĕ-хăшĕ анчах выльăх-чĕрлĕхсене, çăварни ернине чипер лайăх иртернĕшĕн, вилнĕ çынсене хывса тăкаççĕ. Хурамал. Мункун иртсен тепĕр куна (понедельник) хывнă кун тенĕ. || Употребляется в качестве вспомог. гл. Демид. Якав пĕтĕм калаçма ăсталăхне кăларса хывать кун умне.

хыпса çун

гореть огнем, ярким пламенем. || В перен. смысле. N. Вĕсен ăшчиккисем хыпса çунаççĕ. || Мучиться в работе. N. Ун чухлĕ тырă тăвасшăн ĕлĕк пайтах хыпса çуннă. || Терпеть беду, горе. КС. Вăл ачисемшĕн нумай хыпса çунчĕ. Сред. Юм. Ашшĕ: ôлтă пичу, пĕр йăмăкăр пĕтрĕ, эсир те кайса çĕтсен, ман кампа пôрнас, виличченех хыпса çонса порнас-и, тесе, нăмайччин ямасăр тăчĕ. Ib. Ачисем нăмайранпа пĕр сасхора та ямаççĕ те, хăй тĕллĕн куйланса хыпса çонса ларать çавăнта. N. Çурт-йĕр таса тытас тĕлĕшрен, тасарах çӳрес тĕлешрен вĕренсе çитеймен-çке эпир! тесе, хам тĕллĕн хыпса çунса выртатăп. Тускел. Хыпса çунат. Страшно горюет. N. Акĕ ĕнтĕ тата хамăрах хыпса çунмалла пултăмăр-и-ха, тет. N. Йывăр кун килсен те хыпса çунмасть. Толст. Эсĕ мана, çак тĕрлĕ хыпса çунаканскерне, кам çине шанса хăвартăн-ши?

хыççĕн

то же, что хыççăн. Шорк. Аслăк хыççĕн йĕр турăм, поскил патне çӳресе. Ib. Çын хыççĕн анчах каять вăл. Чт. по пчел. № 17. Хăшпĕр вĕрентекенсем çын хушнипе мар, хăйсен ирĕкĕпе, хăйсем юратнипе, ĕçлес килнипе хурт хыççĕн каяççĕ (занимаются пчеловодством).

хир

(хир), поле. Хурамал. Хир пек аслă пул, вăрман пек пуян пул. Зап. ВНО. Пĕр айкки хир, тепĕр айкки вăрман. Юрк. Апла пулсан, атя эппин, анне, каллех хире пăрçа вырма, тесе амăшне каллех çĕнĕрен хирелле пăрçа вырма чĕне пуçларĕ, тет. А.-п. й. 45. Йепле курман, курнăччĕ, курнăччĕ, хир тăрăх чăлăш-чалăш чупса йĕр çĕтересшĕн çӳретчĕ,— тет тилĕ. Как не видела, она побежала по полю вкось и вкривь, чтобы следы замести. Ib. 81. Иван пĕрре хире кайса пăхать те, пăрçа лайăх шăтнине кура, килне çав тери хавасланса таврăнать. N. Хирте апат тутлă, теççĕ. N. Хирте çара çатма ларать. N. Хир-хир тулли тырă-пулă пултăр пит нумай. N. † Шурта шапа макăрать, хирте çĕлен шăхăрать. Мертлĕ ялĕн хирĕнче ама тăрна кăшкăрать, Елшел ялĕн хирĕнче аçа тăрна кăшкăрать. Икĕшин сасси пĕр килет, çав сасăпа килтĕмĕр. N. Хир — уй. || Степь. Пшкрт., Шорк., Чураль-к. Хир-хир урлă каçрăм, хир-хир ути татрăм. Янтик. Пирĕн аппа-йысна хир-хир урлă, кам куракантан салам ярсамăр. Ст. Чек. Упа каçман вăрман урлă, кайăк каçман хир урлă эпир каçса килсеттĕмĕр. ÇМ. Тăлăх хирте каç пулса килет.

хура вăрман

хора вăрман, большой лес. Ст. Чек. † Хура вăрман витĕр тухнă чух урттăш йăвăç юлчĕ авăнса. Когда я проезжал по большому лесу, нагнулся можжевеловый куст. Емельк. Хура-хура хурлăхан хура вăрман витĕр курăнать. Лашм. † Хура вăрман хыçне эп хурт лартрăм, хура сăпса пурне те пĕлмерĕм; хура сăпса пурне те пĕлнĕ пулсан, лартаяс мĕн вăрманин варрине. Аслă шыв хĕрне тетел картăм, хура пулă пурне пĕлмерĕм; хура пулă пурне пĕлнĕ пулсан выртаяс мĕн çыранин хĕррĕнче. Тайба-Т. † Хура вăрман çумне юр çунă, хура сăсар тухса йĕр хывнă. || Темный лес. ГФФ. † Хора та вăрман варĕнче çутă та кӳлли пор, теççĕ. Среди темного леса, говорят, есть светлое озеро. || Крупный лес. Якейк. Хора вăрман, крупный лес. || Чернолесье. Пролей-Каша. Б. Олг. Хора вăрман, чернолесье.

хура кайăк

назв. птицы, черный дятел, дрозд. Мыслец., Чертаг. Хора кайăк, черный дятел. Начерт. 187. Хора кайăк, дрозд. N. Хура кайăк = пилеш кайăк, дрозд. Сала 251. Хура кайăк тăриччен хуранне çуса çакинччĕ. Шишкин. Шăпăлчи тытрăм кĕлеткепе хура кайăк тытасран. Орау. Хура кайăк: кăрк-кăрк! кăрк-кăрк! тит те, унтан: тĕн-нь-нь! тесе кăшкăрса ярат. Çапла яла килсе тĕнлетсен лайăх мар тиç. Юрк. Хуралтă çумĕнче хура кайăк, хула çавăрас сасси пур. Ib. Хура кайăк тухат, йĕр хыват, ирхи кунсем тĕтрелĕ пулсан.

хушă

промежуток, расстояние. Юрк. † Улăх хушши ултă çухрăм, çĕлĕк ӳксе юлайрĕ. Бес. чув. З. Ял варринче икĕ мечет ларса тăнă, хушшисем инçех те мар. N. Кашни йывăçа хушшине пĕрер хăлаç хăварса лартрăм. Ала 54. Çул çинче ял хушшисем инçе, е вунă çухрăм, е вунпилĕк çухрăм. ЧП. Пирĕн хушшăмăрсем пит инçе. N. Хушша пĕрер хунар хăварса... Тим. † Çĕр чăтайми пӳрт ларттартăм, хушшинчен кĕрилтса кастартăм. Регули 102. Воннă çохрăм хошшинче (тăххăр çохрăм иртсен воннă çохрăм шăнче) номай йăвăç касса пĕтернĕ. || Разница. Нюш-к. Пирĕн иксĕмĕрĕн хушшăмăрта асли-кĕçĕнни виç çул та çук пуль. || Альш. Кӳршĕ-аршă хушшинчен кӳл пек сăра турăмăр. || N. Пирĕн хурăнташ, е тăван пиртен инçе пурăнсан, эпир пĕр-пĕринпе хушшăмăра çыру çыратпăр. ЧП. Пирĕн хушма (= хушăмăра) кĕрен тăшмансем. N. Хампа сирĕн хушшăмăра, сирĕнпе хам хушша. || В расчете. В. Олг. Иккĕн хошă татăлса. Ib. Хошă-хопă татăлса. || То место, где соединены два предмета вместе. СТИК. Сĕтел çинче икĕ хăма хушши расах йĕр выртать. Изамб. Т. Китăн шăлĕсем шултăра, усен пĕр-пĕрин хушши пур. Яргуньк. Çав пушмак хушшинчи кĕрпе пăрчи тухса выртса мăн хурчка пулса алтана тапса вĕлерчĕ, тет. || А.-п. й. 56. Йăви пĕр юплĕ йăвăç урлă вăшт сиксе каçса кайрĕ. Кашкăрĕ, пысăк пирки, йăвăç хушшинех хĕсĕнсе юлчĕ. Актай. Кайăк пĕр юман хушшипе йăлт! сиксе каçса кайрĕ тет. || Ыраш 4. Утса пыратăп çак хушăпа хайхи кĕççе пек çемçе çерем тăрăх. Сылтăм йĕнче хайхи пĕве çитнĕ ыраш. Сулахай енче симĕсрех сĕлĕ. || Сам. 67. Лаши чупрĕ юртăпа малти хушшалла. || Промежуток времени. ЧП. Эрне те хушши çичĕ кун. Баран. 140. Хĕллехи сивĕ иртсе сасартăках çула пулса тăмасть: ик хушăра çуркунне пулать. Юрк. Çак эрненĕн хушши çичĕ кун. СЧЧ. Çуркунне мункун хушшинче вилчĕ (на пасхальной неделе). Лашм. Пĕрне-пĕри, тантăш, хытă ан кала, уйрăлас хушшăмăрсам инçе мар. Г. А. Отрыв. † Калаçас хушăсем, ай, сайралчĕç, уйăрлас хушăсем çывхарчĕç. Регули 59. Çӳремелли хошăра коленех çӳресе. А.-п. и. З6. Çав хушăра тилĕ вăшт! тухса сирпĕнчĕ шăтăкран. Ib. 36. Çав вăхăтра эпĕ тухса тарăп та, вĕсем сана пăрахса ман хыççăн чупĕç. Вăл хушăра эс те вĕçсе кайăн,— тет. Ib. 39. Кайăк хыççăн чупса хăшкăлнă хушăра Çахарăв пичкери кăвасĕ веçех юхса тухрĕ. О сохр. здор. Çавăн пек тислĕке нумай хушă тăкмасăр тăрса килте çĕртни хамăр сывлăхах пит усал. Актай. Пĕрре куккăшĕсем пурте пускиле тухса кайрĕç, тет. Çав хушăра (в это время) çавсам петне виç вăрă пычĕç, тет. N. Çав хушăрах, в то же самое время. Шурăм-п. 20. Хушăран-хушăран (время от времени) пуплекелеççĕ (перекидываются отдельными замечаниями). N. Вăл çук çынсене хушăран хушă (по временам) укçса та валеçнĕ. N. Пирĕн кунта пĕр хушăра вăрçă чарнать, тесе пуплерĕç. Регули 123. Апат çияс хошăра онта кайса килет. Ib. 1190. Апат çинă хошăра каларĕ. Ib. 181. Эпир апат çинă хошăра вăлсам ут кӳлчĕç. Ib. 124. Апат çияс хошăран туса илет. N. Эс вăлсампа халапланса тăнă хошăра эп чай ĕçсе тохрăм. О сохр. здор. Ĕçленĕ е çӳренĕ хушшинче тарланă пулсан, çири тумтире хывса пĕр кĕпе вĕççĕн анчах тăма хăрушă вара. Дик. Леб 46. Тата тен санăн хăш чухне пур енчен те чаплă пурăннă хушăранах ĕлĕкхи хăвăн пурăнăçна та астуса илессӳ килĕ. Панклеи. Старик кайăксам ларнă хошăра (пока) холян веçернчĕ те (высвободился), анчĕ йоман котне (слез с дуба). Регули 180. Çомăр çунă хошăра эпĕр йывăç айĕнче тăтăмăр. N. Эпĕр вăрмана кайнă хошăра эсĕ тохса карăн. N. Килтех пурăнатчĕ пулас пĕр хушă, некоторое время, кажется, дома же жил. || Период. Сл. Кузьм. 76. Анчах вăл та пĕр хушă тем чирлĕ çын пек çӳрет. N. Пĕр хушă иртсессĕн. N. Пĕр хушши. Кан. Кăшт вĕреннĕ хушăрах лайăх çырма вĕренчĕç. Чт. по пчел. № 17. Çу каçа вĕрентнĕ хушăран тата пĕрер уйăх вĕрентет. Орау. Иртнĕ çура ĕç çинерех (около страды) пĕр хушă çăмăр пит хытă çурĕ. || В течение. N. Виç сехет хушши кĕнеке вулас пулать. N. Темиçе кун хушши. Кан. 1919. Акă ĕнтĕ хура халăх хăй пурăнăçне юсама тытăнни икĕ çул çитрĕ, икĕ çул хушши хура халăха хăй пурăнăçне юсама пуршуаçи картласа тăчĕ. N. Çын тавлăк хушшинче пĕтĕмпех сывалса çитнĕ. М. Сунчел. Çав çыннăн пĕр эрне хушшинче икĕ ывăлĕ вилчĕ. N. Кĕсре хăмласанах ăна пĕр эрне хушши ĕçлеттерме юрамасть. И. Тукт. Ун пуçĕнче хăйĕн кĕске хĕр ĕмĕрĕ хушшинче пулса иртнĕ ĕçсем пĕтĕмпех вĕçленсе çитрĕç, тусанлă çул кăна çаплах вĕçленмест. Капк. Нумай çул хушши Сахрун хуçа патĕнче тарçăра муталанса пурăннă. N. Çулталăк хушшинче вăл çĕр тавра вуникĕ хут çаврăнать. О сохр. здор. Çапла (таким образом) пӳрте пĕр виç кун хушши уçă тăратас пулать. N. Çулталăк хушши ĕçлесе пурăнсан, эпĕ тата урăх чирпе чирлерĕм. Янорс. Çав çуртсене пĕр вунпилĕк минут хушшинче вут çавăрса илчĕ. Кан. Ултă уйăх хушши чирлисем пурĕ 6589 кун выртнă. || Между, меж, иногда переводится как предлог в, а также к. НР. † Икĕ юман хушшинче. Между двумя дубами. ГФФ. † Çич çул юппи хушшинче çич çул выртнă юр куртăм. Между (этих) семи дорог я увидел снег, лежавший семь годов. ГФФ. † Шăл хошшинчех осраттăмччĕ. Берег я ее (песню), хранил меж зубов. ГФФ. † Шăнкăр-шăнкăр шыв йохать хомăшпа хăях хошшипе. Вода бежит и журчит меж осоки и камыша. НР. † Ыраш хăмăч, хушшинче... В ржаном жнивье... ГФФ. † Пирĕн ĕмĕр иртсе кать шохăшпа хойăх хошшипе. (Ĕлĕкхи юрă). Весь век наш проходит в думах и заботах. (Из старинной песни). А.-п. й. 39. Пытанса вырт тĕм хушшине,— тет улатакка. Ib. 62. Эй, паттăр юман, хăвăн ăшă туратусем хушшине çуркуннеччен куртсем,— тет. Юрк. Йăмра хушшине юр лартсан, çула пыл пулат. Янш.-Норв. Йăвăç юппи хушшине юр ларнă. В. Олг. Лаç хошшинче, между лачугою и амбаром. А.-п. й. 16. Ак пырать хайхискер лăпсăркка юмансем хушшипе. И. Тукт. † Хура шăрçа хушшине те йĕпкĕн мерчен ан тирĕр. Альш. Етремен хушшинче çуркунне пĕтĕмпе шыв юхать. Ачач 109. Чупсан-чупсан, пĕчĕк вар хушшинче тата тепĕр икĕ ачана хăваласа çитнĕ. Ib. 36. Ирхине вĕсене, е уроксем хушшинче тултан класалла аран-аран кĕртетĕр. Чт. по пчел. № 17. Вăйпа ĕçленĕ хушăран пуçпа та ĕçлесен... Регули 1152. Çынсам хошшипе чопса кайрĕ. Ib. 1153. Ик йăвăç хошшине çакрăм. Ib. 1469. Ир те каç анчах çырать; аттипеле ман хошăра ларчĕ. Ib. 1046. Иксĕмĕр хошăра ойрăпăр. Юрк. Хамăр хушшăмăрта калаçса ĕçе пĕтерме пулат (сладиться). Сред. Юм. Тем сăмах хошшине тăрса йолчĕ. (Каламалла сăмаха сăмахланă чохне калама астумасан çапла калаççĕ). Б. Илгыши. Мучи, мучи, мулаххай, мĕн мулаххай сулахай, пришёл патне вир патне, çерки патне сӳс патне, ула качака хушшипа, кама юратан, Микула? Регули 1154. Вотă хошшинче топрĕ. Ib. 1096. Сăхман хошшинчен (хутĕнчен) топрăм. N. Чакак, чакак, чакаклать çичĕ хула хушшинче. Ачач 19. Шахрасатă, пин те пĕр каç хушшинче тĕрлĕ илемлĕ юмахсем каласа, усал патша кăмăлне çавăрнă пулать. Регули 1191. Апат çинă хошша çитрĕм. || Регули 1372. Пирĕн хошшарах хор. || В середине. N. Çавăнтан кайран анаталла аннă чух питĕ хăраттăм: е ачисенчен малтан анаттăм, е хушшинче анаттăм, || Среди. N. Çав хушăра хăшĕ çыру пĕлсе, çав хушăрах тата çыру пĕлменнисем те пур. НР. † Ул-тантăшсем хушшинче... Среди парней-сверстников. || Промеж. Образцы. † Ылттăн кăвакал çуначĕ хушшинчен кăвак пĕлĕт курăнать. || По. А.-п. й. 15. Ак пырать хайхискер чăтлăх вăрман хушшипе. || За. N. Сахар сĕтел хушшинче çаплах юрă юрласа ларать. Захар, сидя за столом, распевает песни. Юрк. Пурте кĕрсе, тĕпелелде иртсе, сĕтел хушшинелле кĕрсе ларăр (гостям). В. Олг. Кăмака хошшинче, за печкою. || Иногда не переводится. НР. † Орам хушши такăр мар. Улица не гладкая. ГФФ. † Орам хушшинчи йомрийĕ, кайăксем тăрса кайсассăн, йомри йолать хомханса. Когда с ветлы, растущей на улице, улетят птички, тогда она так и заколышется. Альш. Шари-шари кăшкăраççĕ, урам хушшине ян çураççĕ. Собр. Çĕнĕ ял урам хушшине кĕленче сарса тухнă-ĕçке.

хӳтĕлен

прикрываться. N. Кăшт хӳтĕленсе пурăнмалăх çурт-йĕр лартасси (постройка кой-каких зданий для того, чтобы в них укрываться от вредных внешних влияний). N. Ун хӳттипе вăл шăрăхран хӳтĕленнĕ. О сохр. здор. Çынсем çурта пуринчен ытла сивĕрен хӳтĕленсе пурăнма тăваççĕ.

хăйпăт

(хы̆jбы̆т), отщепывать, отрывать, отлеплять, отковыривать, отколоть. Ыраш 28. Икĕ трактăр васкасах хулăм çереме тӳшеке çавăрса-çавăра пăрахнă пек хăйпăтаççĕ. Т. II. Загадки. Пĕри йĕр тăвать, тепĕри хăйпăтать. (Ака пуçин шăрчĕ йĕр тăвать, тĕренĕ хăйпăтать). Ib. Ывăлĕ йĕр туса пырать, ашшĕ хăйпăтса пырать. (Ака пуçин шăрчĕпе тĕренĕ). Сред. Юм. Пăртак çиç çôрлса тăракан япалана пĕтĕмпех çорса кăларсан вара хăйпăтса кăларчĕ теççĕ. Хорачка. Моклашкаран хăйпăтса исе (торпас). || Сдирать (деньги), облапошивать. В. Олг. || Украсть (метаф.). Шашкар. || См. хăпăт.

хăма

(хы̆ма, хŏма), доска. Бес. чув. 3. Микулай ăна хăма çурма тесе илнĕ пĕренешĕн укçа памалла пулнă. Пазух. † Урамра хăма çураççĕ. Курм. Ылтăм хăма çорĕлĕ; хорт-копшанкă тапранĕ. (Тол çутăлни). N. Вăл пӳртĕн ăшĕнче 99 хăми пур иккен, 88 сакки пур иккен, 99 хăминчен пĕр хăми пире авалхи йăлапа выляса кулма ирĕк пулмĕ-ши? К.-Кушки. Улта хăма тăршшĕне утса тухса пулмарĕ, çичĕ хăма тăршшĕне çитсе курса пулмарĕ. Яргуньк. Хăма вартама, обтесывать доску (промысел). Сред. Юм. Хăма кĕрншнĕ. (Типсе хутланса кайнă). Оп. ис. ч. II. Платниксем хăмасене саваласа хунă. Плотники выстругали доски. Ib. Пӳрт çумне хăма çапса хунă. К избе прибили доску (или прибита доска). Ib. Хусантан саккун килмесĕр хăма çурăлмасть. (Хĕвел тухни). Доска расколется не раньше, как придет указ из Казани. (Восход солнца). N. Тĕл-тĕл урай хăмисем çĕрсе кайнă, хăма пуçĕсенче шăтăксем пулнă. Хирле Сир. Хăмасене красный пăрăс тĕлĕнчен хорса çӳлелле çор пĕвее çитиччен хăпартаççĕ. Хăмасем умне тăпра толтараççĕ. || Тес. ГФФ. † Çортсем çине хăма витнĕ. Дома крыты тесом. Чураль-к. Мана атте юратать, шур пӳрт лартса парас тет, çине хăма витес тет. N. Çĕн пӳрт тăрне хăма витрĕм, çапса çăмăр çăвасран. || Полка. Чертаг. || Вывеска. Яргуньк. Иван патша çурчĕ çумĕнче çырнă хăма курчĕ, тет те, вулама тытăнчĕ, тет, çав хăма çинчи çырăва. || N. Пурăна киле хăма çапса халăха пухасси пăрахăçа туха пуçланă. || Качели. Афанасьев. Хăма çинче ярăнас.

курпун

корпун, корпон (курбун, корбун, Пшкрт: корβун), горбатый; горбун. ТММ. Курпун вырăс йĕр йĕрлет. (çăпата тирни). N. Курпун сысна йĕр йĕрлет. (Шĕшлĕ). IТТ. Курпун старик, горбатый старик. Ходар. Куç ӳкнĕ таврашне пит лайăх пĕлекен пĕр курпун карчăк. Кан. Никамăн та курпун пулас килмест вĕт. ЙФН. Çӳрен курпун лашамччĕ. || Горб. Сред. Юм. Корпон, сгорбленный; горб сгорбленного человека. Ал. цв. Малта та, хыçалта та тĕве çурăмĕ пек икĕ пысăк курпун (у него). Ала 11. Хăйĕн вырăнĕ çинчен тăчĕ, тет те, хуçа арăмĕ патнелле каллех курпуна кăларса уттăрĕ, тет. Тораево. † Шăпашкар хуçи марисем те, тухаççĕ те утаççĕ, Пирăн чăваш маткисем курпуна кăларса ĕçлеççĕ, çавах тутлă çимаççĕ. || О бревне. N. Курпун майпе çавăрса хур. Поверни (бревно) горбом вверх.

курпăн

(курбы̆н), горбатый. Собр. Курпăн вырăс йĕр йĕрлет. (Шĕшлĕ). С. Айб. Курпăн вырăс çул шырать. (Шĕшлĕ) Кĕвĕсем. Курпăн çын кулавара; курпăн пулса пулмарĕ, кулавана кĕрсе пулмарĕ.

куççулĕпе йĕр

куççуллипе йĕр, слёзно плакать. Юрк. Кун пек савăнăçа эпĕ çуралнăрампа курманчĕ, тесе, савăнса, вата пуçĕпе пĕчĕкçĕ ача пек куççуллипе йĕрсе илет (всплакнул). Ib. Хĕрĕ малтан, кĕрсенех, вăтанса, куççулĕпе йĕрет. Куççуллипе йĕрсе илчĕ. СТИК. Ачу епле чыс куççулĕпе йĕрет; тыт ĕмĕрт. Ib. Ача хăш чуне кăна куççулĕпе йĕрет: питĕ выçсан, ыраттарсан. Ib.

кăрначир

( -ζ'ир), то же, что кăрмачин. Юрк. † Ан йĕр халĕ тăван, ан пĕт халĕ, кăрначир пустав çийĕнте!

кĕрт

(к'ӧ̆рт', кэ̆рт), сугроб. Шатра-к. Кассăн-кассăн кĕрт хунă (хуны̆). Дорогу передуло, надуло ряды сугробов. Собр. Пӳрт айккинче кӳпĕннĕ сурăх выртĕ. (Кĕрт тултарни). N. Ĕлĕк пирĕн карташсене, анкартисене хăйăртан кĕрт хыватчĕ. Тогач. Кăвак така кĕрте ларĕ. (Шăрт). Орау. Пӳрт хыçне кĕрт хывнă. Ib. Ăрам хушшине кĕçĕр тем пысăкăш кĕрт хыва-хыва лартнă (нанесло), лаша аран-аран ишсе тухать. Ib. Нӳхрепе юр хывнă чухне, юра кĕрчĕпех (купипех) кӳртсе выртартăмар («будто целый сугроб»). Кн. для чт. 5. Акă çуна пăрăнса кайрĕ те, эпĕ кĕрт çине (в сугроб) кĕрсе ӳкрĕм. Йӳç. такăнт. 18. Мишша кĕрт çине тĕксе ячĕ те (меня), халĕ те çӳçентерет. N. Хăшĕ-хăшĕ кĕрт пуснăран (под тяжестью сугроба) хуçăлнă картисене çирĕплетет. Янтик. † Хура вăрман хыçне кĕрт хӳнĕ (нанесло), хĕрлĕ сăсар тухнă, йĕр тунă. Н. Карм. Пӳрт хыçĕнче кӳтнĕ (у др. кӳпĕннĕ) сурăх выртат. (Кĕрт).

кĕтеслĕ

с углами. ТММ. Тултан сакăр кĕтеслĕ, шалтан тăватă кĕтеслĕ. (Пӳрт). N. Çак хăтапа тăхлачăн пӳрчĕ тултан сакăр кĕтеслĕ, шалтан тăват кĕтеслĕ. (Такмак). Альш. Элшел урамĕсем сарлака. Ялĕ ларнă, тăватă кĕтеслĕн пулса. N. Ылттăн çавракисене (их золотую оправу) кĕтеслĕ-кĕтеслĕ (гранями) касса тунă. Ск. и пред. 26. Сарă пысăк кĕлетрен пĕркенчĕкпе хĕр тухрĕ, икĕ кĕтеслĕ шыльăка ăна илсе кĕреççĕ. Юрк. Кача пӳрнинчи çĕрринчен пĕр пĕчĕкçеççĕ тăваткăл тутăра виç кĕтеслĕ туса пĕр кĕтессинчен çиппе тирсе çакаççĕ (жениху). Якейк., Ст. Чек. Кĕтеслĕ стаккан, граненый стакан. Тăв. 42. Ултă кĕтеслĕ (пятистенный) симĕс тăрăллă пысăк çурт, вăл пĕлĕтелле кармашса ларать (тянегся к небу). N. Виçĕ кĕтеслĕ, трехугольный. N. Хăмине (тёс) виçĕ кĕтеслĕ купаласа хур (сложи), ан вакла, вăрăмăшĕпех тăччăр (пусть лежат в цельном виде, целиком). Тĕррнне кĕтеслĕ-кĕтĕслĕ тĕрленĕ. Вышивка вышита углами.

крак

(крак), подр. карканью. N. Крак, крак! Пуçламан капана эп пуçлап, пуçламан купине эп пуçлап. (Песня вороны). Сред. Юм. Крак, крак! — слово, которым подражают грачам. Ib. Крак-крак туни — ачана çурăм хыçне çакса сиктерни пôлать. Крак-крак! ачине тес, папине! Куракне тытса пусăпăр; Ивана парăпăр пыршине, Павăла парăпăр пĕверне, сана парăпăр какайне те çуллă пăттине.

тĕренче

(тэ̆рэн’џ̌э), дрань, драница, тес. Пшкрт. СПВВ. Тĕренче пӳрт çине витекен çӳхе хăма. Изамб. Т. Ун пек пӳрт çинче тĕренче пулать.

тĕрĕс-тĕкĕл

то же, что тĕрĕс-тĕкел. СПВВ. ПВ. СПВВ. ЕС. Тĕрĕс-тĕкĕл тесе кил-йыш лайăх тăрсан, çурт-йĕр те, мĕн пур япала пĕр сиенсĕр тăнине калаççĕ.

тĕс тух

стать известным. N. Вуник çулхи вăкăра вуник кун малтан ятăмăр, чĕрни вĕçпе йĕр турĕ, евчĕ килне йĕр хучĕ, хăта килĕнче тĕс тухрĕ. СТИК. Тĕс тухман, не настоялось.

чалар

поседеть. Байдулино. Ан йĕр-ха, терĕ çав ватă çын. Ан хурланăр, терĕ чаларнă çын. Тим. † Эпир суйланă юлашки (девушка) лартăр шăлĕ тăкăниччен, çӳçĕ-пуçĕ чалариччен.

чеппе

баня (на детск. яз.). Янтик. Ан йĕр, айта чеппе-чеппе каятпăр (маленького зовут в баню).

чун

чон, душа. К.-Кушки. Чĕнтерлĕ кĕпер айĕнче шăнкăлтатат кăвакалăн чĕпписем, кăвакалăн чĕппи мар-тăр вăл, пирĕн пек мĕскĕн ачасен чунĕ-тĕр. И. Тукт. † И, çилсем вĕрет, вичкĕн çил вĕрет, вăйлă çăмăрсем капланса килет. Ултавах тĕнчи, йăвăр самани пирĕн чунсене тыткăна илет. (Ĕлĕкхи юрă). Образцы 48. † Çак тăвансем патне килсессĕн, килмессерен чунăм савăнать. Ib. 48. † Хампа пĕрле тăрса юрлакана çур чунăма çурса парăттăм. Пазух. 28. † Сăрисем те пыл пек, хуçи чун пек, мĕншĕн тăван тесе калас мар. Образцы 13. † Пăхсан ĕçĕм юлать-çке, пăхмасан чун чăтаймасть-çке. Ib. 5. † Мĕншĕн вăйя тухмастăр чунăрсене йăпатма. N. Сасси те çав шăнкра пек каччă чунне çемçетет. Ск. и пред. чув. 37. Çутăлать Мăн-шыв, чуна хăпартать. N. Çамрăк чунăм çĕкленет. Капк. Кинĕ каланă ăшă сăмахсене илтсен, карчăк чунĕ тин лăш карĕ. Ст. Шаймурз. Çак шухăш аса килсен, вара чун питĕ хурланатчĕ, питĕ пăшăрханатчĕ. N. Чун хĕпĕртенипе ниçта та кайса кĕрейместĕп. Арçури. Чон шикленет, ăш вăркать. Çĕнтерчĕ 18. Ан калаçтар, анне-е-е! Чун тарăхать. N. Чун вирелле тăрат саççим çавсемпе айкашсан. Пухтел. Чунĕ пӳлĕнет (у человека умирающего, если кто-нибудь громко заплачет). Н. Карм. Пире хаяр сунакан çынсем, çипрен çинче чунĕ татăлтăр. N. Чун татăлас пек уласа макăр. Пшкрт. Чонă татăлтăрай. (Ругань). В. Олг. Торă татса кайтăр сан чонна. (Сидьная ругань). N. Пĕр-ик-виç кунтан ача чунĕ, чĕкеç пулса, ашшĕ пӳрчĕ тăррине тăрса юрлат. (Из сказки). Дик. леб 52. Чăн аслă пиччĕшĕ каланă: çапла çав, вăл айăпсăр чун! тенĕ. Ib. 50. Тимĕр решеткелĕ чӳрече тулашĕнче çирĕх-тăрри (юрлакан кайăк) ларнă, вăл та хăйĕн савăнтаракан юррипе унăн чунне пусарнă. А дрозд, сидевший за решетчатым окном, утешал ее своей веселой песенкой. Букв. 1900. Ӳчĕ пур та, чунĕ çук. (Çурта). Зап. ВНО. Чунĕ пур, юнĕ çук. (Тараккан). N. Чун пулсан чул хушшинче те усрăпăр. Ст. Шаймурз. Çын урлă сăмах илтсен, çулçă пек çамрăк чуна питрех хĕн. КВИ. Çамрăк чун та пĕчĕк чун, чунĕ ытла çемçе çав. Ентĕрел. Хальхи ачасен, хăйсем çураличчен, чунĕсем çуралнă. (Говорят старики, дивясь детям, напр., тому, что они катаются на коньках, которых чуваши прежде не видали). Тайба Т. Тăвансем аякра, чун çывăхра, килсе кураймастпăр çеçен хир урлă. Орау. Çăмăлланасси пит хăрушă.— Чунтан чун уйăрлать те, хăрушă пулмасăр. Якейк. Çын пăсăлсан поканя, е чостаран çын кĕлетки туса, салакайăк çăмарти илсе, пĕр-пĕр çĕре кайса пăрахнă чох: чон вырăнне чон паратăп, кĕлетке вырăнне кĕлетке паратăп,— тенĕ ĕлĕк тĕттĕм чăвашсем. Питушк. Пит лайăх лашасам, чон тăма çĕр çук. Изамб. Т. Епле унăн чунĕ чăтат-ши? (без работы). N. Çывăхра персен так чон топаннех сиксе анать. || КС. Чуну пур-и? Жив ли? || Жизнь. N. Чĕкеçĕсем чие хушшинче, çуначĕсем пĕлĕт хушшинче; сан чунупа ман чунăм ылтăн ука хушшинче (наша жизнь течет радостно). Якейк. Чол-холара чол хаклă, кăçалхи çола çитрĕм те, чол хаклă мар, чон хаклă. (Солд п.). N. Сан чунупа, тăван, ман чунăм тĕнче çине тухнă хĕвел пек. || Существование. N. Апат начарланчĕ, но чон осрама (поддерживать существование) полать, терĕ. || Человек. N. Этем чунĕ вали нихăçан та çурхи пек савăнăç çук. Собр. Мачча пĕрени шартлатсан, чун катăлать, теççĕ. (Поверье). Орау. Пирĕн кĕçĕр пĕр чун хутшăнчĕ. Мĕн ача тата? – Ывăл. СПВВ. Киле чун хутшăнсан... (В Сред. Юм., напр., если возьмут в дом сноху или если родится ребенок). Дик. леб 41. Вăл çурта акăшсене пĕр çын чунĕ те илсе кĕме юраман. || Душа населения, едок. N. Арçын чунĕ, мужчина (как одна душа населения), хĕрарăм чунĕ, женская душа (когда считают по душам). КС. Эсир пире çĕрсене чунтан мĕн тивнине улпучĕсене те пур хура туналлă халăхсене тан туса уйăрса парăр, тенĕ. || Живое существо. СТИК. Ку та вĕт чун! (Питĕ начар, нишлĕ путексене шеллесе калаççĕ). Ib. Пĕр чунтан икĕ чун пулчĕ. (Сурăх пăруласан калаççĕ). Ст. Шаймурз. Кунта мĕн тума килтĕм? (пришла я?). Пĕр чун та çук. Стюх. Ай-хай-ах-та, манăн тантăшăм, санпала манăн сăмах килĕшет. Ĕлĕкрен пĕрле пурăнса, пĕр чун пулса, санпала пĕрле ӳснĕрен. С. Тим. Атте, савнă чуну пулăттăм, ăшăнта мĕн пуррине пĕлĕттĕм. Ау 2°. Хулара пĕр чун та çук, тет. Сред. Юм. Мĕн тума кайрăм эп онта, исмалин пĕр чон та çок-çке ĕнтĕ (ни души нет). N. Тыр вырнă чухне ял хушшинче пĕр чĕрĕ чун та çук. N. † Ларсамăр вырăнăра, тытăр куркăра, эпĕр тайăлса тăрар сирĕн умăрта; эпир тайăлнă чух ĕçмесессĕн, турă хурланă чун пулăпăр, эпир тайăлнă чух ĕçсессĕн, турă савса çуратни пулăпăр. N. Эпир, мĕскĕн чунсем, çынсем пек çӳреймерĕмĕр. Юрк. Унтан ĕлĕктерех тепĕрне çураçма тусаттăм, вăл тата, ырă чун, ĕлĕк хăй савнипе сăмах пĕтернĕ пирки пыма тумарĕ. Орау. Чунтан пĕр курка ĕçмелле. Каждый должен выпить по ковшу. Ала 86. Ах, ву парасси парать те, анчах унăн хĕрĕ чун нумай илет, тата тепĕр пилĕк юпа анчах юлнă, çав юпасем çине сирĕн пуçăрсене касса хурĕ вăл, терĕ тет, карчăк. || Животное (скотина, птицы). НТЧ. Аслă кĕлĕ, аслă ырă, çак сан ятна илнĕ (купленных) чунсене (животных) юратса паратпăр, юратса ил. (Моленье киремети). Г. А. Отрыв. Тĕрлĕ выльăх чунне пусаç. Колют разных животных (на моленьи). Ал. цв. З4. Вăл чăтлăха пĕр кайăк чунĕ те вĕçсе кĕрсе курман. || Дыхание, дух. ЧС. Ун патĕнчен иртсе çӳренĕ чуне чуна хытарса сехĕрленсе аран иртсе каяттăм. N. Чунна ан çăт. || Сердце, настроенне. N. Манăн сăмахăма итлесе кĕнекемсене эпĕ ыйтнă çĕре яракан çынсене пурне те ăшă чунтан тав тăватăп. Çĕнтерчĕ 12. Хыпар илтсен чун тапать. В. Тим. Эсир те саватăр, те савмастăр, савнă пек туйăнать чунсене. N. Ан тухăр, хĕрсем, тумланса, ай люльи, йĕкĕт чунне çунтарса. Чебокс. Манăн питĕ чунтан юратакан Александра ятлă йăмăк пурччĕ. Я. Турх. Чунтан юратнă манăн савнă ырă çыннăм. ЧП. Чунран савнă тăван. N. Пĕтĕм чунтан юрат. N. Манăн чон сан çинче тăрать (я тебя обожаю). Бгтр. Ку кайнă чох, хваттер хоçин ачи, онпа пĕрле пырасшăн, чонтанах макрать, тет. Пазух. 12. † Кунтан вăйă иртсессĕн, арăмсенĕн чун кантăр. Калашн. 6. Анчах халĕ, арăмĕ мăшкăл курса чунĕ витнĕскер, вăл кĕрлесе тăракан тинĕс пек. Курм. Чонсем-варсем варлă хĕр, епле чонпа выртать-ши, чонсем-варсем варлă хĕр, епле чонпа тăрать-ши? Якейк. † Уя тохсан чон уçăлать, киле кĕрсен чон тăвăрланать (становится тяжело на душе). N. Çулла тулалла (вăрманалла, хирелле) чун туртать. N. Чон тарăхать. Досада берет. || Мысль. N. Чунна аскăн хĕрарăмсем хыççăн ан яр. N. Эпир халĕ тин чунпа пурăнма пуçлакан халăх вĕт. N. Ман хăлхамри кĕмĕл алка çутти ӳкет пит çине; çиекен çынсем тек çиччĕр, пирĕн чунсем аякра. || Милый сердцу. Çатра Марка. Ах тăвансам чонсам, тантăшсам. К.-Кушки. Ĕçсем куркусене пыл тесе, ыткаласа илсемĕр чун тесе. С. Дув. Ĕçкĕ ĕçер, тăван, пĕрле пурăнар чун тесе. Юрк. Савнă чунпа ĕмĕр иртерсен çамрăк чĕре çăвĕ ирĕлмес-çке. Каша. Вуниккĕн явса пĕтменне кил, савнă чун, явар-и? N. Хуйхăр сан та ан йĕр, чун, сан пурнасси малалла! N. Аннем, юратнă чунăм, пĕлсем хĕрхенме. Хĕр йĕрри. Утмăл хăма тăрăшне утса тухса пулмарĕ, çитмĕл хăма тăрăшне çитсе курса пулмарĕ, чунăм савман ачаран пуçма хăтарса пулмарĕ. ЧП. Ай-хай тăванĕсем ай чунĕсем. || Полтава 70. Уй-хир тулли пур халăх чунтан ячĕ ахлатса! Ib. 72. Халь пуç каснă вырăна чунтан чупса пыраççĕ. Сред. Юм. Çын вĕлернĕ тенине илтсен ман чôн сӳлетсе кайрĕ. СПВВ. ИФ. Чун сӳ тăват: пит хăранипе ăшăра темскерле сиввĕн туйăнса каят, çӳлтен ярăнса аннă чух, е таханка сикнĕ чух чи малтан хăнăхаччен сӳлелле аялалла аннă чух сӳ тăват, теççĕ. Букв. 1886. Манăн тнн чун кĕчĕ (= тин лăплантăм). || СТИК. Пысăк çăпан чуна кайса тивсе ыратат. (Выраженне сильной боли). Сред. Юм. Ах тôр, чонах кайса тиврĕ. (Говорят, когда нечаянно задели чем-нибудь чирий, я когда он очень болит). || N. Молкач ашне çиме манăн чон çĕкленмест. || Ст. Шаймурз. Чун тус чуна илет, тет. (Послов.). Пазух. 87. † Уяр çул çăмăр çусассăн, пĕтĕм тĕнче хĕпĕртет. Савнисем, сире курсассăн, чунпа чĕре хĕпĕртет. Истор. Хуйхă куракан çынсем чунĕсене пусарма пынă. N. Чун систернипе. Лашм. Çеçен хир варрине тухрăм хĕвел ăшăне, лартăм йывăç сулхăнне, çулçисем пĕр ешĕл, ан пăрах, тăванçăм, чун çамрăк. N. Çынсем уласа макăрни çын чĕрине çурас пек чуна тăвăлтарать. N. Чунĕсем хавшаса çитнĕ. Полтава 12. Чунтан-вартан куллянса. Юрк. Пĕрне-пĕри чунтан чуна юратса тăранаймаççĕ.

чус

чос, тес. Якейк. Пӳрт çине чос витрĕм. Ib. Чос пӳрт çинче шу тăмасть. С. Алг. † Чуспа витнĕ кĕлете çине пăхса ан хапсăн. СПВВ. Х. Урама тăрăх эпĕ шурă пӳрт ларттартăм, çине çӳхе чуспа виттертĕм. Чертаг., Якейк. Чуспа картланă (или: чуспа тытса çавăрнă). N. † Чусран карта, ай, çавăртăм, тем сар кайăк, ай ларас пек. || Тесовый. Якейк. Чос картая чосран тăваççĕ.

чус хăма

тес. Алманчиково. Çуртсене пирĕн ялта нумайĕшĕ чус хăмапа виттернĕ.

чухне

то же, что чух. Такмак 1. Çав çулпа килнĕ чухне çак хăтасен ялĕ курăнчĕ хула пек. Ib. 1. Утмăл çухрăм хура вăрман урлă каçнă чухне пĕр пăлан куртăмăр. Калашн. 6. Вăл ахаль чух йăваш, тӳрĕ çын, пурăнăçĕ лăпкă чухне вăл хăй те лăпкă çын. Образцы 28. † Хура вăрман витĕр тухнă чухне уртăш туя юлчĕ авăнса. Ib. † Атьăр уттарар-и те чуптарар-и, çулсем çинче шурă юр пур чухне. Ib. 40. † Çак картари çурта эп тус турăм, иртнĕ-çӳренĕ чухне кĕмешкĕн. Ал. цв. 15. Эсĕ маншăн чĕрĕ чухнех вилнĕ çыншăн йĕнĕ пек ан йĕр. Н. Карм. † Ай выляр-и, тăван, ай кулар-и, пур тăвансем пурте сыв чухне. Будем, родимый, веселиться, пока живы и здоровы все наши родные. Юрк. Пиччӳ те, мĕскĕн, савăнса пурăнас чухне вилсе кайнă иккен. Кан. Пĕр килнĕ чухне пĕтерсе каяс, вунтăватшар йĕрке тиетпĕр. N. Хăш кун каç пулнă чухне йĕрет, алла тытсан чарăнать. Юрк. Калаçса ларас чухне те выртса калаçма тăрăшать. СПВВ. БМ. Чухне = чуне, когда; кайнă чухне = кайнă чуне. Регули 175. Эп холара чохне ман кил çонса кайнă. Трень-к. Вăл вăрманта Чăкăртан тавăрăннă чухне çулăн сулахай енче пĕр тарăн çырма пур. Тогаево. Вара йомах янă чухнех тол çутăлса карĕ. А.-п. й. 12. Пĕçернĕ чухне мулкачăн пăчăр-пăчăр çу юхать, тет.

чĕренче

дрань, драница; тес. N. Чĕренче = тĕренче.

чĕрĕ

живой, одушевленный, здоровый, свежий, бодрий. И. Тукт. Ан ӳпкелеш, тусăм... Чĕрĕ чух ман сана чуптума хăюлăх çитмерĕ, халĕ, хăюлăх çитнĕ чух, сана манран ĕмĕрлĕхех уйăрчĕç. Ал. цв. 15. Эсĕ маншăн чĕрĕ чухнех вилнĕ çиншăн йĕнĕ пек ан йĕр. Ск. и пред. чув. 110. Ун çилĕллĕ чĕринче вĕрет, сикет чĕрĕ юн. Ib. 52. Куçĕ анчах пит чĕрĕ. Ib. 41. Анчах майĕпе пурин те кĕре чĕрĕ кӳртесси килет выльăха. || Сырой. N. Тăпра чĕрĕ. Земля сырая. Дик. леб. 49. Патшанăн ытарма çук илемлĕ пӳлĕмĕсенчен Елисана чĕрĕ çĕр пӳрте кайса хупнă. Элизу посадили в темное, сырое подземелье. || Поворотливый, проворный, вострый. Капк. Хăлхасене чĕрĕ тытас пулать.

чĕрне

ноготь. N. Тыткала пĕлмен ал-уран чĕрни вĕçне шăрпăк кĕнĕ, тет. Человеку (неумелому) попадает под ногти заноза. N. Чунăм чĕрне вĕçнех çитрĕ. Душа ушла в пятки. || Копыто. Образцы 46. † Тăп-тăп тăвать халĕ çак турă ут, сарăлнă-тăр çавăн чĕрнисем. Такмак 1. Утмăл çухрăм хура вăрман урлă каçнă чухне пĕр пăлан куртăмăр: унăн мăйраки вĕçĕ ылттăн иккен, чĕрни вĕçĕ кĕмĕл иккен, мăйракипе шăйăрать те йĕр тăвать, чĕрнипе пусат те çул тăвать. || Коготь.

хĕрĕх те пĕр

сорок один (символ. число). ЧС. Унтан хĕрĕх те пĕр хĕр чĕнеççĕ (хĕр-аки тума). N. Юмăç карчăк пĕр куккăль тумассерен: выльăх-чĕрлĕхе пĕтерекен хĕрĕх те пĕр тĕслĕ усал-тĕселсене çак куккăльсем ăшне тытса хупса кăмакана пăрахса пĕçеретĕп, тет те, куккăльсене кăмакана ывăта парать. Никит. Хайхи Окахье аппа та хĕрĕх те йĕр йăрантан курăк кайса татрĕ те, мая вĕретсе ĕçтерчĕ. N. Эсĕ хĕрĕх те пĕр кунччен карап ту, анчах ăна никама та ан систер. Сред. Юм. Çын хĕрĕх те пĕр сыпсан тăранать, тет.

хĕрлĕ

красный. См. хĕр. Н. Лебеж. Хĕрлĕ çыран тăмĕсем эмел çĕлен пуçĕсем. N. Çуркунне кунсен ăшăтса килнипе, хĕлле хура сăнлă курăнакан йăвăçсем те хĕрлĕ сăнлă курăнса хăйсен кăчăксене хăпартма пуçлаççĕ. Орау. Кăраççина (или: хĕвеле) хĕрĕç (= хирĕç) тытса ал виттĕр пăхсан (если посмотреть скзозь руку на солнце, на огонь), ал хĕп-хĕрлĕ курăнать. Альш. Чирку патĕнчех улпут карташĕ те пур: хĕрлĕ-хĕрлĕ вите-вите тухнă. Юрк. Атьăр, пăратсем, улма сатне, хĕрлĕ улма суйлама, хĕрлинчен хĕрлине суйлăпăр. Шорк. Хĕрлĕ йор çусан, т. е. никогда. Ст. Чек. Ун çуртне хĕрлĕ вăкăр сĕкнĕ (он сгорел). СТИК. Тĕлĕкре хĕрлĕ вăкăр курсан, вут тухат, тет. Вăл вăкăр кам карташне кĕрет, çав çын çурчĕ çунса каят, тет. Ск. и пред. чув. И. Варман улми пĕçерме шухăшланă кĕл çинче, хĕрлĕ кăвар ашĕнче. МД. Пулăн кăвак пĕлĕт айĕнче, пулăн хĕрлĕ пĕлĕтĕн хыçĕнче. (Солд. п.). Янтик. Хура вăрман хыçне кĕрт хӳнĕ, хĕрлĕ сăсар тухнă — йĕр тунă. || Румяный. ГФФ. Хĕрлĕ сăнăм, кăвак коç хойăхпа пиçрĕ савнишĕн. Мое румяное личико и голубые глаза пропали от тоски по милому. Ib. Ятпа поçăм пĕтес çок, пĕтсен пĕтĕ хĕрлĕ сăн. Моя голова и мое доброе имя не пропадут, разве только побледнеет мое румяное лицо. Ib. Пĕчикрен кĕнĕ хĕрлĕ сăн... Мое лицо, румяное с малых лет... НР. Çын сăмаххи, ай, ыр тумасть, хĕрлĕ сăна шоратать. От людских пересудов добра не будет, от них бледнеет румяное лицо. Сред. Юм. Хĕрлĕ хĕр, румяная девица. ЧП. Хĕрлĕ питлĕ сарă хĕр. || Спелый. ГФФ. Карăм çырлана тарăн çырмана, татрăм çырлине самăй хĕрлине. Пошел я за ягодами в глубокий овраг, набрал там ягод самых спелых. || Цветущий. Туперкульос 31. Ямшăк чупакансем епле тĕреклĕ, хĕрлĕ. || Красивый. Собр. Йышра вилĕм те хĕрлĕ, тет. „На миру и смерть красна“. (Послов.). || Рыжий. Ачач 92. Халь те ара çав-çавах хытă шавса тăрать, хĕрлĕ пуçа пĕтĕм вăй çитнĕ таран пăхать, çитерет... Ib. Ц. Пĕр хĕрлĕ тилĕ таçтăн вилнĕ сурăхăн кайри урине тупнă та кышласа выртать. Рыжая лиса достала где-то ляжку дохлой овцы и гложет ее. Ib. 45. Хĕрлĕ тилле куртăн-и? Ты не видела рыжей лисы? Ib. 87. Уссе çитсен, ĕçлесе хĕрлĕ ĕне туяннă. Ау 169°. Хĕрлĕ чăваш хĕрне сыхлать, хĕрĕ тухса каясран. || Прозвище мужч. Кан. 1929, № 180. Ывăлăм! тет Хĕрлĕ Чураккох. Ала 100. Ай-ай, хĕрĕм, мĕн парам-ши? Виçĕ кĕлет тыррăм пор: пĕр кĕлечĕ сана халаллă. — Ай-ай, ати, кирлĕ мар: хĕрлĕ йăтти вĕрех тăтăр. || Яркий, солнечный (о погоде). Чув. пр. о пог. 345. Евдоким кунĕ хĕрлĕ, хĕвел кун пулсан, çуркунне те аван пулат. Если Евдокиин день (1 марта) будет красный, солнечный, и весна будет красная. || Зарево. Шорк. Пĕлĕт çине хĕрлĕ ӳкнĕ.

хĕрлĕ çăмарта

крашеные яйца. Изамб. Т. Ан йĕр; йĕрсен: акă ыран хĕрлĕ çăмарта памастăп, тесе йăпатаççĕ.

хĕстер

жать, сжимать. О сохр. здор. Урана хĕстерсе сырсан, ура шăннине эсир хăвăр та сăнанă пулĕ. Изамб. Т. Пĕççисене хĕстерчĕ те ламппа трупине хĕстерчĕ хучĕ-пĕççисем пиçрĕç-кайрĕç. || Зажать. Менча Ч. Хăйсем ун умне çĕлĕксене сулахай хул хушшине хĕстерсе мал енелле пăхса тăраççĕ. А.-п. й. 88. Хăй пуçĕнчи çĕлĕкне хул хушшине хĕстерсе, пилĕк таран тайăлса, йăлăнать çак улпута. Сред. Юм. Кĕнекене хĕл айне хĕстерсе кайрĕ. || Прижать. Çĕнтерчĕ 48. Кеоркине çĕклесе тăратса лартать, çтена çумне минтер хĕстерсĕ Кеоркине тайăнтарать. Якейк. Вăл алăкран кĕме хăтланса пуçне хĕстерсе лартнă. || Придавить. Шорк. Ай-яй, хытă хĕстерчĕ-çке! Ну и эдорово же придавило! || Подоткнуть. N. Эпир Демьянпа пăшалсене пăхрăмăр, кĕрĕк аркисене хĕстертĕмĕр те йĕр тăрăх кайрăмăр. || Заткнуть. Хурамал. Пилĕкĕме çыхнă çут пиçикки, вĕçĕсене хĕстерме пĕлместĕп; çак тăвансене куриччен курас тетĕп, курсан сăмах калаçма пĕлместĕп. У светлого пояса, которым я опоясан, я никак не могу заткнуть концов; пока я не увижу этих родных, мне так хочется их увидать; а как увижу, не могу вымолвить слова. Ачач 110. Иккĕшĕ пуртăсем хĕстернĕ, пĕри хулпуççи çине пăчкă хунă. А.-п. й. 32. Тепĕр кунне хай Сахар çумне пуртă хĕстерчĕ, хыçне çакрĕ пăчкине, хай платникле тумланчĕ, сухалне йăлт хыртарчĕ, хуланалла уттарчĕ. || Воткнуть. Чăв. й. пур. З2. Вăл укçисене алса ăшне чиксе, кĕлете çӳле хуп хушшине хĕстерсе хунă. || Подобрать. Кн. для чт. 1, 15. Сахман аркине хĕстерсе тытнă та шкулалла чупа пуçланă. || Положить (подо что). N. Вара çавăн пуçĕсене (змея) турамăн-турамăн вакласа пĕр пысăк чул айне кайса хĕстерчĕ. || Притеснять. N. Ку кĕçĕннине пит хĕстереççĕ (очень притесняют). N. Пĕр-пĕр ĕçпе ăна хăйне хĕстермелле те... N. Куланайшăн пит хĕстереççĕ-ха, ваçка, таçтан тупас! || Щурить (глаза), подмигивать. Саньял. Пĕчик çырма, тарăн шыв, кĕпер ан хыв, ут сиктер; чун савнине курсассăн, сăмах ан хуш, куç хĕстер. || Ломить (голову). Ст. Чек. Пуçа хĕстерет, голову ломит. Ал. цв. 26. Чĕри темĕскере сиссе тăнă пек хĕстерсе ырата пуçланă. || Слямзить, украсть, сташить. См. ункайлă. N. Старăста ял укçине хăйне хĕстерсе хăварнă (утаил). ЧС. Тата виç-тăват ачана, çăмарта кӳшилли çĕклекенне, çӳреме хушаççĕ, вăл çăмарта ан хĕстертĕр тесе. Юрк. Пĕтсен те эсĕ ялан апла ан кăтарт, тет хуçи, çав атă илтĕм, тесе çырнă укçисене хăй çумне хĕстернине пĕлсе. Сред. Юм. Веç пĕри хĕçĕ хĕстерсе кайрĕ (украл). N. Пĕр çын еврей урапи çинчен михĕ хĕстернĕ те тара пуçланă. Янтик. Вăл хутран-хутраи хĕстерет пуль хуçа япалисене! N. Çак япаласене пĕтĕмпех хĕстерсе килнĕ, тет, у. Татмыш. Япалана хĕстерме шутлаççĕ.

хваттер

квартира. ГФФ. Ĕмпечей, мана хваттер яр... Дедушка, пусти нас на квартиру, на постой!.. А.-п. й. 63. Яр-ха мана хăвăн патна хваттере хĕл каçиччен пурăнма, тет. Ib. 106. Ку пĕр çын патне хваттере кĕчĕ. Капк. Мăн чĕрчун кĕмелĕх шăтăк пулсассăн, пирĕн хваттер сивĕ пулĕччĕ. Сивĕ мар-çке. Кан. Хăй хваттерне çынсене хваттере ярать тата вăл. Ib. Вĕсен хваттер çук. Ăрамрах пурăнаççĕ. Вĕсен хваттерĕсем — çутçанталăк. N. Хваттер Елекçей — хваттер яракан Елекçей тес вырăнне калаççĕ. Б. Олг. Поттом карăмăр, пĕр хваттера кĕртĕмĕр. Сред. Юм. Конта хваттер яракан çĕрт çок. Здесь постоялых дворов нет. ЧС. Хваттере кĕрсе вырт, заходить на ночлег. Чураль-к. Потпотĕлтикки потяни, çурă кăларас сасси пур; çакă ялăн хĕрĕсем хваттер ярас сасси пур.

шай

равенство, равнение. СТИК. Ак çак йĕр шайĕпе çулса пыр. Коси, соображаясь с этим следом. N. Пĕр шай — одинаковый. N. Кунти хак шайĕнчен, в сравненин со здешними ценами. N. Çав шайран шутласан ĕнтĕ хальхи вăрçă хатĕрисенчен шалт тĕлĕнмелле. || Ровный. Тюрл. Иккĕш те пĕр шай (ровны). N. Тупă етри шăтăка (в окоп) лексен, çынни-мĕннипе пĕр шай туса тухать (сравняет). Сред. Юм. Миçе аршăн кирлĕ-ши ман валли пĕр халата, ытлашки илес марччĕ, шайтарах çиç илесчĕ те чăркуççипе шайтарах çиç тавасчĕ халатне. Ib. Эпĕ паян вăрмантан пĕр пôрăк шай çырла татса тавăрăнтăм. N. Çуллахи шайран çурри те çук. || Глазомер. СПВВ. ФИ. Шай – япалана куçпа виççĕ чухлани. || Ровновесие. КС. Шайне ту, уравновесь. СПВВ. Шай килет. Ib. Шай килес çук. Ib. Шай килмес капла. || Расчет. СТИК. Вăл пит шайпа пурăнакан çын. Он человек расчетливый, умеет жить, применяться к обстоятельствам. || Расчетливо. Сред. Юм. Хăйне хăй шай пôрнать. (Хăй çăкрине хăй çиет, тыр ыйтма çын патне каймас тени полать). || Фин. Вăл еррипе (scr. яррипе), кăна шайпа çӳресе тăвать пур ĕçе те. || Лад. Ст. Чек. Ăна хăй шайĕпе кăна пымалла. Его надо лишь гладить по шерсти. Калашник. 6. Ĕлĕкхи шайпа юрă хутăмăр. N. Шай хытлан! Потише! || Шарик для гаданья.

шашкă

норка (зверек). Шумерля, Н. Седяк. КС. Шашкă. зверек, ведущий такой же образ жизни, как и „ăтăр“. Н. Карм. Шашкă шывра пулать, ăна тытаççĕ, çĕлĕк тăваççĕ. Б. Олг. Шашкă — хора, шура порăнать, тирне онне тенкĕ, тенкĕ те çорă параччĕ, хӳри кошак хӳри пек онăн. Хир-б. Шашкă — хăмăр, кушак пек кайăк. Вĕл типĕре порнать порнасса, шыва вăл полă тытма анчах кĕрет. СПВВ. ИА. Шашкă кăвакала питĕ çиет. Зап. ВНО. Шашкă, зверек, черный с белой полосой по брюху. А. Турх. Шашкă, зверек. Для того, чтобы поймать, нужно в нору налить полно воды. Ловят часто. Мех стоит 5—8 рубл. Якейк. Шашкă кошак пушшĕ (= пысăкăшĕ) хора кайăк. Тирĕ пит хаклă. Пазух. 48. Шывра шашкă, ай, ишет-çке, шыв сулхăнне сисет-çке. ГФФ. Çич çул выртнă юр çинче тилĕпе шашкă йĕрри пур. На снегу, лежавшем семь лет, есть следы лисицы и норки. Хурамал. Çичĕ уйăх выртнă юр çинче сăсарпа шашкă йĕр куртăм. Ib. Сăсарпа шашкă йĕрĕнче хура тиллĕн унта мĕн ĕç пур. Какое дело черной лисице до следов куницы и норки? N. Шăнкăрчĕ чĕппи шыв ĕçнĕ чух шыври хура шашкăн мĕн ĕç пур. См. Магн. М. 55.

шел

шаль. Сала 95°. Сирĕн пӳрт çумĕнчен йĕр кайнă, шел явлăкла матур хĕр кайнă. С. Дув. Укăлчаран тухрăм, утă çултăм, симĕс шел явлăк пĕркентĕм. Альш. Хрансус явлăксем çыхсассăн, шел явлăксем тесе ыйтаççĕ-и? Сред. Юм. Шел тôтар, шаль. N. Хусантан илнĕ шел тутăр, тăватă кĕтесси те пичетлĕ; ах аттеçĕм, аннеçĕм, эп каясси хисеплĕ. (Хĕр йĕри). Ау 227. Макçăм выртать пахчара, хăяккăр выртнă шел пĕркенсе. Ib. 290. Макçăм выртать пахчара, хăяккăн выртать, шел пĕркеннĕ. N. Улма йывăç туратне çакса яма шелĕм çук. (Солд. п). Шел. 54. Хăмăт çиппи, шел çиппи, йăлтăр-ялтăр шăрçисем...

шывлă

водный, имеющий воду, влажный. N. Шывлă вырăн, место, где имеется вода. Толст. 113. Анчах унта пирĕн хула çукчĕ, темле вăрмансем курăнаççĕ, икĕ кăвак йĕр çутăлса выртать. Кусем шывлă çырмасем пулнă. Но не было еще нашего города, а какие-то леса и две синие полосы,— это реки. Баран. 91. Ту çинчи шывлă çырма пит аван. N. Вĕсем çапла чупса пынă чух шывлă лупашкана кĕнĕ-ӳкнĕ. БАБ. Пĕр-пĕр шывлă чашка çине (в чашку с водой) тăхлан шăрата-шăрата яраççĕ.

шукăш

шокăш, мысль, дума, намерение. См. шухăш. N. Шукăш = шухăш. N. Килти шукăш чуна ватать. Никит. Кампа шукшине тытрăм. N. Она пысăк шокăш кĕнĕ. N. Эсĕ ялан мара шокăшпе çӳретĕн. Регули 805. Шокăш он тортса илес. Михайлова. Мăн çол çинчи колош йĕр, колош йĕрне çохатасшăн; пиртен йолташ сивĕнесшĕн, пирĕн те сивĕнес шокăш çок. Ib. Сокмак çинчи атă йĕр, атă йĕрне çохатасшăн; пиртен пичи сивĕнесшĕн, пирĕн те сивĕнес шокăш çок. Сред. Юм. Шôкăшĕпе тем те тăвап тесе шокăшласа, хăй ним те тăваймасан: „шокăш шорта, хăй таçта“ теççĕ. || Забота. В. Буян. Çамрăкла юлтăмăр шукăша.

шулап

застреха. N. Шулап, желоб, коим прикрывается крыша драниц. ЩС. Шулап, желоб на коньке крыши. СПВВ. ЕС. Шулап — çурт çумне улăм тăма тунă йăвăç. СПВВ. ЕХ. Шулап — пӳрт тăрне шыв каймантан, хăвăл япалана чавса, хуплаштарса хураççĕ. Сред. Юм. Шôлап тесе чĕренче витнĕ хôралтăн чăн тĕрне хоракан такана пик чавса тунă пĕренене калаççĕ. Ст. Чек. Шулапа кĕрешрен варрине ырса кăларса тунă. Хăмалласкерсенĕн тӳпе кашта çинче выртакан пуçĕсене шулаппа витнĕ. Б. Олг. Тӳпе шолап вырăнне хăма çапас. Тӳпе шолап çине хораччĕ сысна çил çĕмĕресрен, иккĕ ик енне хĕрри шолап хораччĕ (ку еккине пĕрре, леш еккине тепре). Образцы 81. Тĕренче витнĕ пӳрт çине шулап витсе кĕтĕмĕр. ЧП. Лапка-лапка юр çавать, шулап пуçне шуратать. Сала 182. Кăвак-кăвак кăвакарчăн, шулап тăрăх чупкалать. Ядр. Кăлтăрик-кăлтăрик кăвакарçин, шулап тăрăх кускалать; шулап вĕçне çитсессĕн, ик çунатне шарт çапать. Такмак. Вăл (кăркка) виçĕ çулта виççĕ çĕре анман, шав хуралтă тăрринче шулап тăрăх çунатне çапса вĕçсе çӳренĕ. Тораево. Карчăк çывăрса карĕ, тет, пӳрт шулаппи хытă чĕтĕренет, тет (от храпа). || СПВВ. КМ. Шулап, тес. || С горбинкой? Альш. Сăмса чăвашăн лапка, сайра кăна пулат шулап сăмсаллă çын. || В переносном смысле. СТИК. Çăмăлкка çынна, ăс кĕрсе çитмен çынна: кун шулапĕ витĕнеймен иккен-ха, теççĕ. Е çав çын умĕнчех ăна каламан пек пулса: аслăксене хуратул улăмĕпе витнĕ, теççĕ. Ухмахрах çын ку сăмаха хăйне каланине сисеймест, тек илĕртнĕ хыççăн каят. || N. Шулап, затылок косы, в других говорах — тăрши, çава тăрши. Якейк. Шулап, обух косы.

шăйăр

царапать, содрать. Хĕн-хур. Вара вăл урисене шăйăрса юнлантарса пĕтернĕ çăпатисене салтнă та тĕтĕм енелле юлашки вăйĕпе утнă. Юрк. Мăкшă çĕнĕ аттипе урисене ниçта юрăхсăр шăйăрса пĕтернĕ. Орау. Пĕр турат çамкана шăйăрса ячĕ. Ib. Аяка шăйăрса тухрăм (содрал) алăк хыскалчипе. N. Мăйракипе шăйăрать те йĕр тăвать, чĕрнипе пусать те çул тăвать. Этем йăх. еп. пуç. кай. 9. Вавилонĕнсем тăм хăма çине савăл евĕрлĕ паллăсем шăйăрса çырнă. Кан. Çиелтен кăна шайăратпăр пулĕ. Орау. Вăййи хăямач, пĕтĕмпе урая шăйăрса пĕтерчĕç (обшаркали пол ногой). Йӳç. такăнт. 72. Кĕркури нимĕн чĕнмесĕр, шывпа сапнине те туймасăр, пуçĕпе сĕтеле шăйăрса улать. || Размягчать лыко кочедыком или деревяшкой. Слакбаш, Юмансар. Хурамал. Пушăт шăйăрарçĕ (çемçетеççĕ). || Переносно — драть, сдирать. Кан. Чухăн çынсене тырă çиме парса калама çук пысăк проччăн шăйăрнă. Ib. Çийĕнчен 50 пус укçа шăйăрса юлчĕ. Ib. Совет саккунь çĕнтерет, куштансене шайăрать.

шăкăл

подр. дружному разговору. || Подр. дружному всходу растений. Никит. Калча хăйсен таса тыррине акнă çынсен шăкăл çăра ӳссе ларать. Ст. Чек. Шăкăлах тухрĕç, в один раз, и все вместе. || СТИК. Ах, ачисем епле йĕр-кепе шăкăлл ларса тухнă (питĕ илемлĕ ларса тухнă).

шăл

мести, подмегать. Хурамал. Алăкăрсен умне шăлса тытăр панулмисем кустарса выляма. Почаще метите у себя на дворе, чтобы катать яблоки. Лашм. Шур пӳртĕр умне шăлса тытар панулми кустарса выляма. ЧП. Шурă пӳртсем умне шăлса хурăр. Б. Олг. Кил хошшия шăппăрпала шăлса тасатас. N. Кунĕпех урай шăлтăм (мел весь день). Урмай. Карчăкĕ пĕре урай шăлса пынă чух пĕр пăрçа пĕрчĕк тупрĕ, тет. Сем. соч. Вăл ачасен (так!) тула тухса кайсанах, тешурни шăпăр илсе урайне шăлса каять. N. Качака: урампа тапăп, мăйракампа сĕкĕп, хӳремпе шăлăп, тесе калать, тет. N. Шăлсан шăлса ямалла мар, çĕклесен çĕклесе пăрахмалла мар, вăхăт çитсен хăех каять. (Мĕлке). Хош-Сырми. И посрĕç те лартрĕç стул çине, и хырчĕç те пăрахрĕç ман çӳçме, и шăлчĕç те пăрахрĕç çӳп çине. Поставили стул и посадили меня, сбрили они мне волосы, вымели и выбросили их на сорную кучу. Б. Олг. Тавай çак арпая йĕтем çинчен шăлса пăрахăпăр. Сред. Юм. Кô ыраш тăпраллăрах пôлин те, пĕрлех шăлса яр, кайĕ-ха ертел çинче хотăшса. А.-п. й. 55. Анкартинчи сар кĕлетри ырçаран мана шăлса пуçтарчĕç. N. Шăлса кăлар (в печке выметать). НТЧ. Вутти пулсан кăмакине шăлса кăларать те, хай пашалусене, юсмансене пĕçерме кăмакана хывать. || Мыть, чистить. В. Олг. Эп ампар ом шăлас тетĕп вĕри шупа. N. Ялта халăха пуян куштансем хăйсен аллинче тытнă, тĕрлĕ çук законсем хăратса пурăнна; уясра вĕсене улпутсем шăлнă. || В переносном смысле. Орау. Аванах шалтăм! Хорошо поел (чего-нибудь лакомого). Сред. Юм. Ĕнер эпир пôшара карăмăр та, пĕр ôрама çиле май шăлайса тôхса кайрĕ вит. ЧС. Вирĕм тумарĕç те, выльăхсене мур шăлса кайрĕ. || Вытирать, стереть, обтирать, утираться. Пухтел. Тенкел çине шăл, сотри со стула. N. Шăлса ил, обтереть. N. Пылчăкĕсене шăлса илме тарай тутри пулмарĕ. Альш. Саккăрăн-саккăрăн килтĕмĕр те сакăр хаклă тухйипе сак çи пусса шăлтăмăр. ТХКА З0. Тăхти, эсĕ ирхине-каçхине пит çусан, апат çисен, апат умĕн аллуна çусан, эпĕ сана хăвна панă алшăллипе пите-куçа шăл вара. Ман алшăллипе ан шăл, тет ман карчăкăм. О сохр. здор. Пурте пĕр алшăллипех шăлаççĕ. Собр. Пĕр алшăллипе иккĕн шăлсан: вăрçать, теççĕ. СЧУШ. Иккĕн пĕр алшăллипе шăлсан, иккĕшĕ часах вăрçă кăлараççĕ. Юрк. Хăй çав вăхăтрах арăмĕнчен чăвашла калаçса чышкисене шăлма тасарах алă-шăлли илет. КС. Туттăрĕпе мана питрен шăлса илчĕ. Она провела мне по лицу платком. || Замазывать. О сохр. здор. Пӳрт чӳречисене, алăксене йăлт шăлса питерес пулать. Баран. 158. Çурт-йĕр таврашне вĕсем çинçе пĕренерен туса, тăм шăлаççĕ, тулашĕпе шалашне пурпа шуратаççĕ. N. Тампа шăл, мазать глиною. N. Кăмакана питĕрсе тăнпа шăлсах хучĕ (во время „çип хутни“). КС. Кăмака шăл, обмазывать глиною. Ib. Кăмака шăлмалла-ха пирĕн, ытла кăмака тĕпĕсем катăлса пĕтрĕç. Ст. Чек. Кăмака питне шăл. || Заметать (о снеге). N. Çула шăлса кайнă. Дорогу замело (занесло снегом). N. Çула юр шăлса кайнă. Баран. 41. Такăр çула юр шăлса кайнă; çуран çӳрекен сукмака лаках шăлса тултарнă. СТИК. Тăман çула чист шăлса лартрĕ (замело дорогу). Орау. Çула шăлса лартнă кĕçĕр (передуло). Сятра. Çол орлă шăлса лартса та, çолĕ çĕтсе. Подл. Шигали. Аслă çулсем çине юрсем шăлнă (замело снегом). Сред. Юм. Хĕллехи çола тăман шăлать. Зимою дорогу буран заметает. N. Çула йăлт шăлса тухнă, лаша чĕркуççи таран путса пырать. Баран. 86. Кунта ăлавсене шăлса кайни те пайтах пулкалать. Кн. для чт. 10. Пĕчченех ларать çав ял, унти çынсен пӳрчĕсене тăман шăлса кайнă. РЖС. З. Çав çĕрхине хулари çуртсене тăманпа шăлса кайна, урамсене юр вĕçтерсе тултарнă. Ст. Чек. Йĕтеме юр шăлса кайнă (замело). N. Юр шăлса лартать. N. Кӳлле йор шăлса лартнă. N. Кун усал, юр çăвать те шăла-шăла лартать. Нюш-к. Малтанхи юр çĕр çумĕнчен шăлса çусассăн, выльăх хĕнерсĕр (начар) пулать. || Гладить (напр., по голове), приглаживать. ГФФ. Куç умĕнче атте çук, пулсан та пуçран шăлас çук. Нет у меня здесь родимого батюшки, а если бы он и был, то не погладил бы меня по головушке. И. Тукт. Ульяна хăйĕн савнийĕн юнланса пĕтнĕ çӳçĕсене ик аллипе те шăла-шăла якатрĕ те, ăна сивĕнсе кайнă тутинчен чуптуса илчĕ. Ал. цв. 4. Вăл хăйĕн юратнă хĕрне чуп-туса, ачашласа, пуçĕнчен шăлса калать. Юрк. Куçăмран пăхрĕ, пуçăмран шăлчĕ; пуçăмран шăлчĕ, пуçма çавăрчĕ. С. Айб. Салтак патша ывăлне пуçĕнчен шăла пуçларĕ. НТЧ. Хăй пĕр курка шыв ăсса илет те, хур пуçĕ тăрăх шăла-шăла (гладя) ярать. ТХКА 121. Яка пуçлă усламăç мăн сухалне аллипе шăлса илет якатса. Собр. Пăттине çисе пĕтерсен, хырăм тăрăх шăлтăмăр, çаплах куçĕ выçă пулчĕ пирĕн. || В переносном смысле. Сам. 70. Шăлнĕсене вăл шăлать, вырма йăпатса.

Çĕнĕ Шăмăршă

назв. д. Новая Шемурша. N. Çĕнĕ Шăмăршă тес вырăнне патĕнчи çынсем час-часах Çĕнĕ-ял теççĕ.

шăр

подр. течению воды по неровному дну, главным образом, по каменистому. Б. Олг. Çăл куçĕнчен шу шăр-шăр-шăр йохат. Ib. Шу стӳел çинчен тăкăнса карĕ орайне шăрр! Сред. Юм. Сĕтел çинче пăртак шыв кӳленсе тăрчĕ те, пӳрнепе йĕр çĕре йôхмалла турăн та, шыв шăрр! туса йôхса анчĕ. Эльбарус. Пĕве пирĕн çыртан пĕвеленĕскер çавăрса ӳксе шăр! турĕ те тĕппипех татăлса карĕ. || Шорк. Лоткăпа ишнĕ чохне хыçалтан шыв шăрр туса пырать. || Подр. ржанию. Б. Олг. Ут кĕçенет йолташĕшĕн, шăрлатсах кĕçенет, тет, шăр-шăр-шăрр! кĕçенет, || Точно. Торп-к. Шар тăмана, точно филин. || Сред. Юм. Яшкана шăр тăвар тунă та, сыпмалла та мар. || Очень. Альш. Ст. Шаймурз. Шăнкăр уяр, шăр сивĕ, Хусан хули янăрат.

шти

неизв. сл., встреч. в загадках. Чураль-к. Шти-шти, топ-топ, путенерен йĕр-йĕр? (Çăнăх алани).

нирке

венец, звено (сруба). Кан. Тата кусемсĕр пуçне çурт-йĕр тăвакан коопераци икĕ çурт, пĕр опшчешитти тума нирке хурать. Никит. Аялти ниркесене вырнаçтарса хурсан, кашнă кĕтессе пĕрер хĕрес хураççĕ. Сред. Юм. Шôлтрарах пĕрене пôлсан, вон ниркепе çитет ôлă пӳрте. Ib. Хôралта миçе нирке пуранине калаççĕ. Янтик. Паян пилĕк нирке çиç ухтартăмăр (ряд бревен) || Порядок. Сред. Юм. Ниркине тôпнă; ниркесĕр. N. Вăрçă ниркине ху пĕлсе тăратăн. N. Банк епле ниркепе (йĕркепе) çĕр илме пулăшассине пăхмаççĕ. || Назв. узора на рукаве женской рубахи. Алдиар.

нăшăл

(ны̆жы̆л), подр. всхлипыванью. N. Нăшăл-нăшăл йĕр.

папакка

(пабакка), дитĕнышек. Изамб. Т. Çак пĕчĕк папаккам хăçан пулăшма пуçлĕ. . Ан йĕр, папакка. Янтик. Папакка — 1) так называют ребят; 2) так же называют и взрослого, но с иронией; так, напр., если довольно взрослый играет с ребятами, то говорят: папакка вылять.

папи

присловье к слову ачи в колыбельной песне. Альш. Ачине, тес, папине, тес; паппа ту. Сред. Юм. Ачине, папине, паппа тăвас килет пôль. || Прозвище одной старухи. || Сред. Юм. Папи тôс, прозвище одного мужчины.

пытан

(пыдан), спрятаться. Шел. П. 60. Пытанса тула тухма вырăн çук (на дворе). Толст. Хĕвел хĕртнĕ ниăçта сулхăн тупса пытанма пулман. Баран. 160. Çеçен хирте курăк пит çӳлĕ ӳсет; ун ăшĕнче юналутлă çын пытанса пырать. Сёт-к. Йăпăр-йапăр пытанса лартăм. Ачач 15. Аманнă йĕр палли халь те пытанман. Халь те вара, суран вырăнне тытса пăхсан, Тимуш хăйне хăй хĕрхенсе илет.

пиç

(пис'), свариваться, испечься. N. Çапла тусан, урнă йыттăн сĕлеки (слюна) пиçсе каять те, выльăх урмасть. Календ. 1906. Пиçи-пиçмен çăмарта. N. † Пиçи-пиçми çăмарта пит тутлă. Тайба-Т. † Пиçи-пиçми çăмарта тавай пĕçерсе çиер-и. Орау. Апатне пиçнĕ-пиçмен антарса çитараççĕ. Обед не доваривают, подают сырым. Собр. Вут хутмасăр çăккăр пиçмест (не испечется), ĕçлесе пиçмесĕр çурт-йĕр пулмасть, теççĕ. Сред. Юм. Эх, пиçмен пашалу (неспособный к делу), çавна та тăваймасăр, ватса пăрахрăн вит. || Калиться (на солнце). Туперккульос 36. Хĕвел çинче пиçеççĕ. || Кипеть, вскипеть. Ала 11. Самовар пиçсессĕн, каллех ĕçме-çиме пуçларĕç, тет. N. Пиçнĕ шу ĕçсе порăнăр! Пейте кипяченую воду. || Обвариться. Панклеи. Тилĕ опа çине тăккĕр ярчĕ (горячую похлебку), опа пиççĕр карĕ. Орау. Вĕрекен сăр хуранне ӳксе пиçсе кайнă. || Обжигаться. N. Ан пиç. Не обожгись. N. Пиçсе ан кай. || N. Çип пĕре хуса пиçимасан, ăна тепĕр хут хăваççĕ. Ib. Ман кăçал çип сап-сарă пиçрĕ. Ib. Сань пек пиçнĕ çип эп нихçан та корман. || Воспалиться (о глазах). N. Çак тăвансем мана аса килсен, йĕртĕм-ĕçке икĕ куçăм пиçиччен. ЧП. Йĕрсе куçĕ пиçет-ĕçке. N. Йĕре-йĕре пĕтĕм куçăм хĕрсе пиçсе кайрĕ. || Гореть со стыда, осрамиться. Якейк. Ман паян пит пиçрĕ. Эп паян намăс кортăм. || Преть (о теле). Орау. Ура пиçсе çӳресе пĕтĕмпе ашланса карĕ. Ib. Нумай утнипе ура пиçсе карĕ. Ib. Ура пурни пиçсе çӳрет (преют). О сохр. здор. Трахтирте тумтирпех ĕçсе-пиçсе лараççĕ. Изамб. Т. Ул акă пирĕн пек шăрăхра пиçсе тыр выртăр та, виç сăмах çырнăшăн ултă-çичĕ тенкĕ патăр. Полтава 91. Аран-аран лашисем сулкаланса утаççĕ, пиçсе çитнĕ ывăнса. || Прижигаться. О сохр. здор. Çапла тусан, вара ӳт те пиçет (при прижигании), унта лекнĕ сĕлеке те çунса каять. || Париться (о земле). Пахча çим. 3. Уйăх çуртан (после пахоты) курăксем тухаççĕ, çĕрĕ те чылай пиçет. || Запариться. Буинск. Йытă куçран çухалсан тин чупрăм, çапла чупа-чупа ăшша пиçрĕм (запарился). Кан. Пульницара, малтан чăвашла пелекен çынна тупаймасăр ăш пиçрĕ (измучился). || Загореть. || Трухлеть. Ирч-к. Пиçсе выртнă (летом дрова лежали в сыром месте и плохо колются). | Поспевать, созревать. N. Пиçнĕ-пиçмен (не совсем зрелые) çырла тутлă мар. Ой-к. † Пиçнĕ-пиçмен çĕмĕртшĕн çĕмĕрт тăрри хуçас мар; ялта чипер нумай пуль, чипер хыççăн каяс мар, чӳрече витĕр пăхас мар. Ёрдово. † Пиçнĕ çырла сăнăм пор, пĕр хоралать-и, пĕр шоралать-и, той илемне çав кӳрет. Альш. Çырласем пиçсе иртсе кайнă (перезрели). Ib. Хăва хутлăхĕнче ытти йĕпе курăксем. Пулат вăл лапсенче хура хурлăхан аври; çула, хурлăхан пиçсен, Элшелсем каяççĕ вăрмана хурлăхана. N. Пиçнĕ = пулнă, спелый. || Зреть (о хлебе). N. Тыр пиçсе çитсен, уя тухсан çăмăллăхне пар. (Моленье). Кан. Тыр пиçрĕ. Хлеб созрел. || Стать выносливым, закалиться. Чхĕйп. Çавăнпа вăлсам халĕ те, каласан, час ĕненмесĕр тăраççĕ, авалтампа хăйсĕн ирĕкнĕ туса пиçнĕскĕрсем. Бугурусл. † Ĕçпеле пиçнĕ пирĕн аппа (навыкла к делу. Свад. п.). N. Шыв çинчи карапа та ким тытса курман, шывпа çӳресе пиçмен çын аллине шанса памаççĕ. Изванк. Ĕрне (так!) эпĕ мур таврашне нумай курса пиçмен те, пирĕн ялта мур таврашне курса пиçнĕ çынсем халĕ те пурăнаççĕ-ха. Шел. П. 48. Ĕçпе пиçсе ӳсеççĕ. Cам. 77. Шăмшак пиçсе хĕрнипе карчăк анать умранах. Сред. Юм. Санран пиçет-и вара ô. Тебе ли это сделать.

питĕ

(пидэ̆), крепкий, здоровый, плотный, ноский. Толст. Урапа пуçелĕкĕсене, кĕпчексене питĕ йывăçран тума тăрăшаççĕ. Б. Олг. Питĕ, плотный (напр., пир — холст). Сборн. по мед. Тир çинче суран мĕн пулмасан, вал питĕ пулсан, чир ертекен япала юн ăшне кĕреймест. КС. Ай-ай, ку хăмач питĕ (плотная ткань)! Ib. Кĕпӳсем питĕ-и, ачам? Крепки ли твои рубашки? Баран. 30. Унăн (у него) хырăмĕ те тутă пулнă, çийĕ те питĕ пулнă. К.-Кушки. † Уличе çатан(ĕ) питĕ пулсан, ял кӳрнекне çав курет. N. Питĕ витре, прочное (без дыр) ведро; но: тĕреклĕ витре — такое, что нескоро износится. Янтик. Ку пустав пит питĕ, часах çăтлас çук. N. Хĕлĕн хырăмĕ питĕ. Альш. Хĕветĕре хыпнă. Хĕветĕрĕн, пуянăн, хуралтă питĕ. Вăл çунат пайтах. Орау. Пирри питĕ-çке (очень плотный). Календ. 1911. Хут вырăнне питĕ пир е пурçăн пусма караççĕ. Сред. Юм. Çăпата питĕ-ха, пĕр йĕр те талман (татăлман, не износились). || Мощный. Т. VI. 54. Турă-амăшĕ! Çуратманнине çураттар, çуратнине питĕ аллупа усра. (Из моленья). Ст. Яха-к. Çуратманнине çуратса пар, çуратнине пит аллипе пар. См. ĕне ырри. || Крепость, прочность, сила, мощь. Трхбл. Аттик. Пилĕкĕм-çурăм питтине пар (Моленье в жатву). П. Яндоуши. Пилĕкĕн питтине пар! Подай крепость (силу) поясницы. Трхбл. Питтĕн ашшĕ-амăшĕ вилмен; хытă кӳлнĕ лаша ывăнсан та виçĕ çухрăм кайнă, тет. Нюш-к. Питтин амăшĕ вилмен (тĕплĕ ĕçлекен çынна пĕлтерет). Якейк. † Старик çорчĕ çĕрĕк çорч, çĕрĕк тăран çĕр тенкĕ, питти таран пин тенкĕ. Ерк. 67. Улталарĕ утаман, çӳç питтине пăракан, халччен ун пек йăла çук.

питĕр

(пидэ̆р), запирать. Регули 346. Эп хапхине питĕрсеттĕмччĕ, вăл кайлах уçрĕ. Баран. 25. Çавăнтах хапхасене те питĕрсе лартнă. Чăв. й. пур. 11. Унтан вара ашшĕ кĕлечĕсене питĕрсĕ тыта пуçларĕ. К.-Кушки. Пӳртне питĕрнĕ-питĕрмен хăварнă (хорошенько не заперли). || Затыкать. Панклеи. Сарай таврашĕнче мĕн пор шăтăк-çорăка питĕрсе пĕтертĕм. || Залепить. Шинар-б. Çапла вĕсем, чĕкеçсем, çерçие пылчăкпа питĕрсе лартнă. || Закрывать. N. Чăнах та ку çĕршыв темĕскерле, алăк пек, мăн Атăл çулне питĕрсе танă. || Обшивать. Шел. П. 11. Сухине те сухалать вăл (она), çипуçа та питĕрет. || Заметать. Шихраны. Улах çулĕ утма çул, тăман тухрĕ питĕрчĕ. Чăв. к. Суранлă тăман шăлат, çул питĕрет. ЧП. Пахча виттĕр эпĕ çул хыврăм, йăвăр тăмансем питĕрчĕç. N. † Анкарти урлă йĕр хыврăм, тарăн курăк питĕрчĕ.

питлĕхлĕ

крепкий, плотный. Ст. Чек. Питлĕхлĕ çурт-йĕр (шăтăк çук).

пуян

(пуjан), богатый, богач. Юрк. † Пуян хĕрĕ пушмаклă, чипер пушмак пулмантан урам йĕрне пустартăм; урам йĕрĕ йĕр пултăр, хĕрсем чунĕ чул пултăр. Регули 846. Пуянтан тохрĕ ĕнтĕ. Ib. 1340. Вăл поян, çавăнпа онтан итрĕм (ыйтрăм) полăш. КС. Пуян çын çăлтăрĕ çутă пулать, начар çыннăн тĕксĕм пулать, тиççĕ. (Стар. поговорка). Ib. Мĕлле эсĕ, укçаран пуян-и? N. Чăвашсем калаççĕ: пуян укçи пуйтарать, çук çын укçине пĕтерет, теççĕ. Б. 13, Пуянăн кушакĕ те кайăк тытать, теççĕ. Альш. † Йăваш пуян ачисем кăçал тин вĕренет ĕçкĕ ĕçме. N. Мертлĕсем Илле пуян хĕр парать. Ст. Чек. Анушка — пуян, пурăнать-ха. || Богатство. ЧП. Пирĕн йысна пуянĕ пĕтĕм вулăса сарăлнă. Бугульм. † Пирĕн хăтан пуянĕ пин çын кĕрсен те тайлас çук. Регули 847. Он поянчен мĕн хăрас? N. Поянтан пор он (пор вăл). Н. Якушк. † Мана сума сунăшăн сумасăр пуян (богатство) турă патăр, мана хисепленĕшĕн, хисепсĕр пуян турă патăр. (Хĕр йĕрри). Якейк. † Хăта пуянь çĕн пуян. Ib. † Çак хăтайăн пуянне молне сума килтĕмĕр.

арлан

(арлан), cricetus fr., хомяк. Череп. Арлан. Хирте пăрçа ани çинче пурăнат, шăтăкне кукăр-макăр тăват. Хура арлан пулат, хĕрлĕ арлан пулат. Хура арлан хаяртарах (злее). Вĕсем иккĕш те йĕке-хӳре пысакăш. Вĕсем хытах xупаççĕ. Турх. Арлан. Сăрă, каçанĕ тăрăх (вдоль спины) хура йĕр анат. Аяккисем хĕрлĕ, хырăм-айĕ шурă, карланки айĕ хура. Вăрçтарсан, пит хаярланат, вăрçат: ăррр! тет. Çăварĕ пысăк карăлат, сарлака. Тырра çăварне тултарса илсе каят. Хӳри сурăхăнни пек, ури лапки шурă Н. Карм. Арлан, хире акнă тырра çиет. Хомяк ест посеянный в поле хлеб. Питушк. Арлан — кушак пак, пысăкки йытта та парăнмасть. Хомяк бывает величиною с кошку. Большой не поддается и собаке (ошибка?). В. Олк Арлан тăпра-шне алтса кĕрет, кошакран [нумай] пĕтĕкрех (кĕрентерех). Хомяк — животное поменьше кошки, живущее в земле. Тюрл. Арлан пăрçана çĕклет, кăкăрĕ шорă. Хомяк таскает горох. На груди белое пятно. Чушеево. Арлан — хомяк; рыжий; под брюхом черное; е крысу; хвост короткий; сердитый. Н. Седяк. Арлан. Хирĕçекен, çапăçакан кайăк; кутăн, кляузный çынна та арлан теççĕ. Хомяк — драчливое животное; также называюг и кляузного человека. СТИК. Арлан пек харкашат. Злится как хомяк. Так говорят о маленьких детях, ругающихся со взрослыми. Сред. Юм. Арлан пик. Пĕтик çын пит вăйла, õсал пõлсан, çапла калаççĕ (вариант: пĕчик çын вайла, õсал пõлсан, çапла калаççĕ). Точно хомяк. Так говорят о маленьких и при том сильных и злых людях. Тюрл. Арлан пек вăрçать. Злой, как хомяк. Зап. ВНО. Арлан пек хăрăлтатса тăратăн! теççĕ. Говорят: «Ты хрипишь как хомяк!» || Некоторые называют этим им. крота, но это, повидимому, ошибка.

аххирет

(ах’х’ирэт), a v. ar. [...], vox est ludentium puerorum, a Tataris adscita. Восклицание в игре, повидимому, заимствованной от татар. Ст. Чек. Ачасем пуçтарăнаççĕ те пиллĕкĕн-улттăн, пĕри хапха çумне тăрат; хапха çумне тăни: аххирет! тет, ыттисем: кĕм кирек? (тат.) теççĕ. Хапха çумне тăни кама хĕнеттересшĕн, çавăн ятне калат. Хапха умĕнче, хапхаран тухакан çула урлă, патакпа йĕр сăтăрнă: ăна ачасем хăйсем сăтăраççĕ; ятĕ (= ячĕ) тухни хапха патнелле чупат, ыттисем ăна çав йĕре çитиччен хĕнеççĕ. Пĕр урлă каçса хĕнесен, чупаканĕ хăй аллипе хĕнекене хирĕç тавăрат. Вара вăл хапха умне çитсен, хăй: «аххирет» кăшкăрат. Ребята собираются группами в пять-шесть человек; один становится у ворот и кричит: «Аххирет!» Другие отвечают ему: «Кĕм кирек?» (кого надо?). Стоящий у ворот называет имя того из участников игры, которого ему хотелось бы видеть битым. Перед воротами, поперек выходящей со двора дорожки, проведена палкой черта: ее проводят ребята сами. Тот, имя которого названо, бежит к воротам, а остальные, пока он не перебежал проведенной черты, бьют его. Если удары будут сыпаться и за чертой, то бегущий возвращает удары бьющему. Добежав до ворот, он сам кричит: «Аххирет!»

аша каçар

(к̚аз’ар), ignosce, прости. Нюш-к. Мана асатте, çывăрса тăрсан е çывăрас уммĕн: аша каçар, тесе, сăх-сăхма хушатьчĕ. Дедушка (отец отца) велел мне, как после сна, так и перед сном, креститься и говорить: «Прости!» Ib. Аша каçар пире. Прости нам. (Молитва). Шурăм-п. № 23. Атте мана, ирхине тăрсан, акă çапла кĕл-тума вĕрентетчĕ: аша каçар, мана ялти чухăн çын телейĕпе те пулин пулса пуянлăх пар! Отец учил меня молиться утром так: «Прости и дай мне богатства, хотя бы на счастье бедных людей в деревне». Морг. Чăвашсем, чӳк туса пĕтерсен: ç’ырлах, тес вырăнне: аша каçар, тенĕ. По окончании жертвоприношения чуваши, вместо «помилуй», говорили: «прости.» Олг. Милькович 29, Золотн. 189.

пуç чик

наклонить голову. ППТ. Пуççапнă чухне пуçлăхĕ: пуçра (= пуçăра) лайăх чиксе тăрăр, чут та хăпартса ах пăхăр, тесе каласа тăрать. (Сĕрен). || Надевать. БАБ. Вăл (очиститель порчи) аттене хальччен пуç чикмен (не надеванную) хĕрарăм кĕпи тăхăнма хушрĕ. || Попасть безвозвратно. N. † Патша та патне поç чиксен, хăçан калла тохни пор. (Солд. п.). Рак. Уесни хулара пăшал сасси, епле пырса пуçăма чикем-ши? || Склонить голову. N. Пуçне чиксе çурт-йĕр тупаймана курсан... || Деваться. Якейк. Пуçа шта кайса чикес? Куда мне деваться и где мне приклонить голову?

пăнчăлă

, пăнчăллă, с крапинками, с точками. К.-Кушки. Аппа пасартан пăнчăлă çитсă илсе килнĕ (купила ситцу с крапинками). N. Панчăлă йĕр, линия из точек.

пĕккĕрç

(пӧ̌к'к'ӧ̌рс'), горбатый, сутулый. Собр. Пĕккĕрç сысна йĕр йĕрлет. (Шĕшлĕ). КС. Вăл пĕккĕрç. Он сутуловатый. IЬ. Пĕккĕрç, человек, сгорбленный в загривке, сутулый. IЬ. Э-э, сысна пĕккĕрçи (Зовут горбатого человека). IЬ. Çав сысна пĕккĕрçине кайăп-и эп! (Гов. девица о парне).

пĕккĕрч

то же, что пĕккĕрç. Синерь. Пĕккĕрч сысна йĕр-йĕрлет. (Çăпата тирни).

пĕксĕр

горбатый. Ой-к. Пĕксĕр сысна йĕр йĕрлĕ. (Шĕшлĕ).

пĕрех-хут

«один только раз» (выражает окончательное решение или согласие; переводится и оборотами: за одно уж, все равно уж, хоть бы уж, в конце концов). N. Энчен айăплăх пулсан, мĕншĕн капла пăшăрханатăп-ха пĕрех-хут? КС. Кай эппин пĕрех-хут, тек антрататăн. N. Ку вăрмана ан каям-им паян пĕрех-хут. Не ехать что ли уж сегодня мне в лес? (Когда есть другое не менее важное дело). IЬ. Çырса парам-им пĕрех-хут (написать что ли уж), тек анратать (все еще надоедает с просьбой). N. Хĕртес пулать ăна пĕрех-хут, уйăрлас-уйăрласах. Отлупить его надо, уж все равно! Ала 10°. Тавай кĕçĕрех кăйса пăхам кун патне пĕрех-хут, тенĕ, тет. Юрк. Эпĕ, хăличчен аван кĕпесем тăхăнманскер, пĕрех-хут тăхăнмасăрах юлам, тесе, хай вĕр-çĕнĕ кĕпине çук хакпах сутса ярат. IЬ. Атя пĕрех-хут киле кай. Орау. Атя пĕрех-хут киле каяр. N. Кайса кил пĕрех-хут. Уж все равно,сходи! Кайса килем пĕрех-хут. Уж все равно, схожу! Ачач 67. Ара, мĕн пĕлетпĕр эпир пӳртре ларса? терĕ Тимуш амăшĕ. Пĕрех-хут арçынĕ те çавăн пеккисене пĕлсе çӳремест. Ĕçме анчах маçтăр. N. Пĕрех-хут ларса çи эппин. N. Эппин пĕрех-хут ĕнтĕ тата Ивана та илсе кайăр. Ачач 5. Ах, мĕншĕн тухрăм пĕрех-хут! Толст. Э-э-эх! пĕрех-хут вилĕмĕ килинччĕ. Бес. чув. 11. Вĕсене çын шел мар! Пĕрех-хут хăйсеннисене вĕлермесенччĕ, хăйсеннисене те епле вĕлереççĕ. N. Хур тунине (оскорбление) мĕшĕн чăтас мар пĕрех-хут сирĕн? Хăвăн çухалсан та, мĕншĕн чăтас мар ăна пĕрех-хут. Çĕнтерчĕ 8. Пĕрех-хут пахчана та çĕрулми хамăр лартаймастпăр. N. Ан йĕр, ачам, пĕрех-хут илсе кайăп. N. Пĕрех-хут, ачам, эсĕ киле юлăн-и?

пĕри

один из... Альш. Кам сиртен пĕри мана пурçăнпа тĕртнĕ витĕнмелли исе килĕ, вара ман çавă патша пулĕ, тенĕ. IЬ. Мĕнле, пĕри те пулин пырса йĕчи? N. Пĕри малтан, тепĕри кайран килсе каяр, терĕм. N. Эпир пĕрре аслă çул çине çапла йывăçсем лартрăмăр та, йывăçсенчен пирĕн пĕри аран чĕрĕлчĕ, тет ăлавçă. Орау. Пĕриях тăват-пилĕк улма илет те, апла сире улма çта çитерен? Буин. † Пĕрне илсен, пĕри, ай, шел юлат. Шурăм-п. Пĕри тепринчен ăслăрах пуласшăн, пĕри тепĕрин пуçлăхĕ пуласшăн тăрăшаççĕ. N. Кайса пăх та, мĕн илтнине пурне те каласа кăтарт мана, пĕрне те пытарса туса ан тăр. Регули 1463. Пĕрне исе килтĕм, тепĕрне хăвартăм. N. Пĕрисем те ултшар çунатлă, теприсем те ултшар çунатлă. КС. Пĕринчен пĕри, один который-нибудь. Орау. Йĕр (жгут) çакăнта пулĕ, тесе, лешĕ пĕрин-пĕрин айне шырать. Унччен те пулмасть, хăне шап тутараççĕ (жгутом в игре). || Кто-то. Альш. Кунăн туйине çĕр айĕнчен пĕри ярать-тытать, тет. || Употребл. вместо «ты». Якейк. Пĕри мĕн туса çӳрет-ке çанта = эс мĕн туса çӳрен унта? || Каждый из... ЧС. Ун сассине çынсем илтнĕ те, урама тухнă пĕри (= тухаканĕ пĕри) çав ĕнесем патне чупăрĕç. N. Тытса пăхаканĕ пĕри аллине силлет! Альш. Яни пĕри аяла анать, тет. ЧС. Мана урамра куракан пĕри: ку Серкее мĕн пулнă, ку Серкее мĕн пулнă? теççĕ. N. Пĕринчен пĕри усал çынсем пулнă. О сохр. здор. Мĕн панине пĕрне (все) çиес пек тăрать (отравившийся спорыньей).

ам-ам

(lege fere: ӓм — ӓм), nom. tatari cuiusdam muti. qui stipe coliaticia victitabat. Me cum domum aliquam intraverat, incondita voce inchoatum quiddam et confusum, verbis, aм-aм simile, efferebat. Eius nomine parvulos pertinaces territabant. В Ст. Чек. так называли немого татарина, который ходил по-миру и просил милостыню, издавая звуки, похожие на „ам-ам“. Детям говорили: „Ам-ам килет. Ак йĕр-ха тата, Ам-ама парса ярăп!“, т. е. „идет Ам-ам. Вот поплачь еще, так я тебя ему отдам“.

кай

(каj), итти, пойти; уйти; ехать; бежать; катиться; подвигаться вперед. К.-Кушки. Ăçта каятăн (ăçта каян)? Куда идешь? IЬ. Ăçта кайрăн? Куда ты ходил? (Откуда ты идешь?). СТИК. Ăçта кайнă-ши ку? Куда это он ходил? IЬ. Ăçта кайнă иккен ку! Куда, чай, он ходил! Бур. † Хĕл-хĕл кайăк хĕл кайăк, хĕл хĕллесе кайсари, ылттăн-кĕмĕл çăмарти йăвине тăрса юлсари. (Сарана). Шурăм-п. № 18. Чăнах та тыр вырма каясшăннисем (желающие итти жать) нумай тупăнчĕç. Сред. Юм. Каятсăн, кай. Если хочешь итти, то иди. Янтик. † Тăваллах та каяр каймаллипе (т. е. быстрее), Кай(ă)ксар хăвине çитмелле. Сред. Юм. Кайсарĕ, кайсарăн, кайсарăр, кайсарĕç. (Различные формы от слова «кай», оставшиеся невыясненными). Янтик. Тем шырать ун патĕнче, кая тăрать ун патне (то и дело к нему бегает). N. Сторовă! Ан кай-ха (постой, остановись), лар çуна çине, калаçăпăр кăштах, терĕ. N. Эпĕр хамăр та çавнашкал — кĕр кайсах, çур килĕпĕр. || О неодушевленных предметах. Альш. Малалла вара тутар ялĕсем каяççĕ унта, Пăвана çитиччен. А потом все идут татарские деревни, вплоть до Буинска. Альш. † Пурт çумĕпе йĕр кайнă, епле маттур хĕр кайнă? || Итти по швам, распускаться (о шве), рваться. К.-Кушки. Сăкманăн çĕвви кайнă. Ст. Чек. Пасар таварĕ, пĕр çĕтĕлме тытăнин, лăй-лай каят вара (рвется). || Убираться, уходить. Ау 67. Кай, кай (араgite), юрру та аван мар иккен, кирлĕ мар! Сред. Юм. Эп кăвак кĕпе илес теп-ха. — Кай, çав кăвак кĕпене, тĕс каяканскере, çын илмĕ. («Кай» здесь показывает не отстранение от себя, а несогласие). || Выражает недоверие. N. Епле сывă çӳретчĕ, вилчĕ. — Кам? Крушша. — Кай! Вăл та вилни? || Притти в движение. Изамб. Т. Чул çĕклекеннипе (регулятор) армана хытă кайсан пусараççĕ. || Длиться. N. Çĕре, уйăрса илсе, сутма ирĕк парсан, нумаях каймĕ (такой порядок продержится недолго), каллех пĕтăм çĕре пуянсем ярса илĕç. || Сторониться. Цив. Кукша: кайăр унтан (сторонись!), тесе, вилес пек кăçкăрса пырат, тет. || Быть потрачену, быть употребляему. Çĕнтерчĕ З6. Емелĕ те ытларах кайрĕ пулас. || Остаться в памяти, в сердце. Самар. † Атьăр, аппа, выляма сивĕ çăл пуçне; сирĕнпелен пĕрле вылясан, каять ĕмĕр тăрăшшĕне. || Прославиться (на далекое расстояние). Юрк. † Çакă эпир выляни-кулни, каяймĕ-ши çичĕ ял урлă? || Иметь сбыт. Н. Яхушк. Ман тавар каймасть-çке-ха (не продается). М. Яуш. Япаласам кайса пĕтсессĕн (если бы распродались), çĕр сум парăтăмччĕ те.. || Проникать. О сохр. здор. Хушăсем тăррине авантарах тума тăрăшас пулать, унсăрăн çăмăр каять унта. || Войти в моду. Альш. Ку чухне хĕрлĕ-çутă кайнă ĕнтĕ кирек кама та. Теперь вошло в моду ярко-красное (о платье). || Быть в обращении. ССО. Вăл кайман укçа мар, каякан укçа, тенĕ. || Сыпаться (об искрах). Ск. и пред. 84. Ун çилĕлĕ куçĕнчен йăлтăр-ялтăр вут кайрĕ. || Умереть. Сред. Юм. Кайнă: 1) ушел; 2) помер (гов. в насмешку). || Полететь. Имен. Иван каларĕ: ман ухă питĕ хытă сасăпа карĕ, тет. || Обратиться. Альш. † Савнăях та тăванăмсене эп чуп-турăм: сурчăкăмсем кайрĕçĕ пыл пулса. IЬ. Ĕлĕк вăл Каша тутарĕсем тĕне кĕнĕ пулни, тет иккен те, унтан тата, пĕр вăтăр-хĕрĕх çул çапла çĕнĕ йĕркепе пурăнсан-пурăнсан, каялла тутара каяççĕ, тет. || Сходить (о снеге. пыли и т. п.). Юрк. † Хусан çулĕ, хура çул, хура тусан тăраят, пирĕн пит çумне çыпăçат, ĕмĕр питрен каяс çук, куçран куççӳлли типес çук, алăран тутăр каяс çук. Торх. Рамра юр кайсах пырать. На улице всё тает. || Линять. Пшкрт. Ку каякан йышши некак. Эта (материя), кажется, линяет. || Вскрываться (о реке, весной). Толст. Вазузă çуркунне ир тулса, ир каять. N. Ун чухне-ха çуркунне, шыв кайни те пĕр-икĕ кун анчах. || Гоняться. Толст. Эпир вĕсен хыççăн каяймăпăр. || Упасть пропасть, провалиться. N. † Çĕррĕм кайрĕ Сĕвене, тутăхмасăр ан илĕр. Мое кольцо упало в Свиягу; пока оно не заржавеет, не доставайте. Лашм. † Аслă шывсем тăрăх эп çӳрерĕм, сар туяçăм карĕ авăра (попала в омут). || Проходить (о болезни). О сохр. здор. Вăл чир (чесотка) час каять (при лечении). Трахома çакланасси вăл часах, каясса анчах час каймасть. || Гореть (о пожаре). Трхбл. Ял каять. Деревня горит. Ib. Ăшша кайнă çынсем, погорельцы. Якейк. Кĕçĕр хĕвеланăçăнче пĕр ял карĕ (был пожар). Сюгал-Яуш. Пĕтĕмпеле пилĕк кил карĕ ун чухне. Всего сгорело тогда пять дворов. || Разгораться. N. Кайрĕ. (Огонь в самоваре) начал разгораться. Альш. Каллах вăйлă кайнă. Каллах çӳле кайнă. (Лампа) опять разгорелась. || Выходить замуж. ЧП. Лупашкари вĕт турпас сикет, сикет — тухаймасть: леш кассенĕн хĕрĕсем каять, каять — каяймасть. Альш. Качча кайиччен (до выхода замуж) иккĕ-виççĕ каяяççĕ-и вара (едва ли побывают) хĕрсем хĕр-сăрие. Зап. ВНО. Каякан хĕртен шăпăр пытаннă. (Послов.). Сĕт-к. Каймалли хĕр, девушка, которая должна скоро выйти замуж. || Пропадать, исчезать. N . Унăн тутăхни кайса пĕтмен. С него не сошла ржавчина. О сохр. здор. Лайăх юн тĕсĕ кайичченех пĕçерес пулать (мясо). Н. Карм. † Ашăм çуннисем, ай, каймарĕ (жажда не утомилась). Изванк. Тата кĕлте кӳнĕ вăхăтра: тыррăн перекет кайтăр, тесе (чтобы пропало изобилие), капан çине кĕмĕл укçа пырса чикеççĕ. || Выстрелить (о ружье). N. Пăшал каймарĕ. Ружье дало осечку. || Раздаваться (о звуке). Чув. пр. о пог. 88. Чан сасси уçă (ясно) кайсан, уяр пулать, тет. || Употребляется в некоторых чувашизмах. Изамб. Т. † Хăй ятне хăй яракан кайрĕ ĕмĕр тăрăшне (т. е. ославился на век). Ст. Айб. † Хĕрсем пĕве кайнă чух (во время роста) сивĕ куçпа ан пăхĕр. N. Мишуткан яшки ун кăмăлне майнă. || В качестве вспомог, гл. Çĕнтерчĕ 35. Çапăнса кайса, сăвлăшсăр пулса хăрлатса выртать. Альш. † Приюм алăк — кĕленче ăлак, ан хуп хытă — çĕмрĕлет. Çĕмĕрĕлме кай, çунсах кайтăр, манăн çамрак пуç çухалат. Якейк. Паян библиотекăра ларарах карăм (засиделся). См. Оп. иссл. чуваш. синт. II, 46, 64 — 67.

кайăк

(каjы̆к), дикое животное; дикая птица; дичь; дикий. N. Чӳклемелле кун çунатлă кайăк пусаççĕ: хур ел кăвакал. (Во время моленья гов: «çунатлă кайăкăмпа» Вероятно, прежде приносили в жертву дикого гуся, почему и называют «кайăк»). N. † Çичĕ çунатлă кайăк çитнĕ çĕре çитет пулĕ салтакăн нушисем. СПВВ. ТА. Кайăк юн = кайăк йăви, гнездо. N. Ир тăракан кайăкăн сăмси шорă. Альш. † Шур каякăн çуначĕ çук: çавăнпа варманăн илем çук. N. Çунатлă кайăк вĕçнĕ пек аялалла юр вĕçтерет, саранча ушкăнĕ пек юр хĕвĕнçе анат. Чураль-к. Вĕт хăвара вĕт кайăк. (Пыйтă). || Зверь вообще. И. Седяк. Кайăк, зверь. Макка 22. Аслă вăрман хĕрне пытăр-а? Хура кăтра кайăксене куртăр-а? || Заяц. Юрк. Кайăк — мулкаç. Макка 21°. † Аслă вăрман хĕрне кĕрт хӳнĕ, шур кайăк тухса йĕр тунă. Альш. Çул урлă кайăк каçса кайсан, çул ăнмас (будет неудача). Юрк. † Кайăксем шуралса килнĕ чух, пурсуйăрсене ертсе ан тухăр. || Мышь. Шарбаш. Кайăк. Кошак шаши çынине корсан: кошак шăши тытнă, теме йорамаç, — каяк тытнă, тес полать. Ахальăн кошак шăши тытма пăрахать. (В данном случае мы имеем табу, т. е. словесный запрет названий животных. Слово «кайăк» является «падставным», вместо запретного «шăши»). «Кашкăра корсан: токмак те. (Здесь лежит идея замены запретного слова «подставным», с целью воздействовать на природу называемого зверя, ибо «токмак тесен кашкăрăн хӳри токмак пак йăварланать, тет»). || Дичь, как предмет охоты. Тараево. Старик кайăкра çӳренĕ чух пĕр ылтăн кайăк тĕк тупрĕ, тет. Панклеи. Ачин (парню), кайăкран (с охоты) тавăрнсан, молча кĕрмелле полат. Ib. Эп йăлăмра çичĕ çол кайăк патне çӳрерĕм (ходил на охоту), пĕр кайăк та тытмарăм. НАК. Кайăк хыççĕн çӳре (ходить за дичью). Пшкрт. Каjы̆к хыс’с’ы̆н с’ӧрӓ (охотигься). Ib. Каjы̆к пан’џан кизӓссэ̆н. Iв. Мана да изӓкаjы̆р каjы̆к патн’а (на охоту). || Насекомое. См. уй пăрçи. Сред. Юм. Кайăк — также насекомое (вообще). V.S. Кайăк — букашка. || Общее название, обьединяющее несколько схожих предметов. N. Сӳс тесе йĕтĕне те калаççĕ, кантăра та калаççĕ, сӳс — кайăк вал. || В переносном значении. Якейк. Пирĕн ялта кайăк порнать-ха, епле те полин тытса пĕтересчĕ она (вор, очень хитрый и ловкий, которого поймать трудно). СТИК. Хайхи кайăк сирĕн патăртах-и-ха? (напр. беглый и пр.) IЬ. Сирĕн çĕнĕ кайăк пур, темеççи? (о новорожденном «Выражает вообще что-то тайное, о чем не говорят открыто»).

калт

подр. легкому расколу или довольно сильному тычку. Тет. Калт! туса кайрĕ (полено сразу раскололось). Сред. Юм. Пĕренене çӳлтен антарнă чохне, пĕрене карчĕ: калт! хăпăнса кайрĕ. Ib. Пĕрене пуçĕ калт! катăлса кайрĕ. СТИК. Пĕрене пуçĕ, пуртăпа лартсан, кăлт! катăлса каят. («Выражает не только звук, но и то, с какой легкостью колется»). Ib. Ăшă пăра катас пусан (= пулсан), вăл калт! катăлат. Юрк. Ан йĕр, тесе, калт! тĕртрĕç. СТИК. Калт тĕртрĕ. Толкнул рукой довольно сильно. || Подр. разеванию рта. N. Анасланă пек çăварне калт карса...

кам

(кам), кто (изредка относится и к животным). N. Ку йывăçа кам кăшланă? Кто грыз это дерево? N. Ман улăма кам çисе янă? Мою солому кто сожрал? N. Вăл сирĕн (санăн) кам пулать? Кто он вам? Вăл унăн кам пулат? Кто он ему? Янтик. Кам илет ăна! Кто его возьмет! Ib. Кам калатăр ăна: халех килет, тесе? Кто может сказать, что он вскоре придет? Ib. Кам шухăшлатăр ăна халех вилет, тесе? Кто может подумать, что он скоро умрет? Капк. Кам-ши çĕр хута? тетĕп. Кто это (идет) ночью? говорю я. Орау. Çта каять-ши ку? — Кам мур (мур’) пĕлет ăна! Кам шуйтань пĕлет ăна! (чорт его знает). Ib. Камсамах хăтланнă-ши кăна капла?! Ай-яй-яй! Пулаççĕ-кам çынна курайман этемсем. Янтик. Кам мур кăшкăрать çанта? Кто это там орет? Регули 962. Кам пĕлекенне пар. Отдай знающему. N. Тинĕс хăйăрне кам суса кăларас, çумăр тумламне кам хисеплесе тухас? N. Пĕр-кун камччĕ вăл сирĕн патăрта? Кто это был у вас намедни? КС. Кама хывнă эсĕ? В кого ты уродился? Кан. Кама (надо: камăнне) шалу чакармалла, кама вăрман памалла, тата çавăн пек ытти ыйтусем те сӳтсе яваççĕ (обсуждают). Юрк. Кам усалĕ вĕсене кунта хирсе (уничтожая) пĕтерсе çӳренĕ-ши? N. Кам килет унта? Кто это идет? — Кам туртать кунта? Кто это тут (здесь) курит? Орау. Паян кама-кама куртăн? — Паян эп нумай çын курман. Кого и кого ты сегодня видел? — Я сегодня видел немногих («мало людей»). N. Кам арки çине вут ӳкет, çав çунат. (Послов.). Изамб. Т. Кама кам пулмасть (почему не помочь другому). Иваново. Кам у пирĕн чӳречене ватни? Кто это разбил наше окно? N. Миколайсам тырă вырма карĕç-и? — Кам пĕлет, те кайнă тем. Пошла ли Николаева семья жать? — Кто знает, может быть, и пошла. Тораево. Амăшĕ каланă (ему): сан ухмах ăсу тăрăх кам хăни пухăнать (какие еще там гости), тенĕ. Сред. Юм. Кам çăви (какой чорт) çохрать çавăнта? (Кам çохăрнине пĕлмесен калаççĕ) N. Эсĕ хисеплемесĕр, ăна кам хисеплемелле тата? КС. Кам чирĕ (кам мурĕ) кăшкăрать унта? Кто это там орет? Ib. Кам чирĕ пуçа кайса чикет унта? Кто (какой шут) туда пойдет? Ст. Шаймурз. † Халиччен шурă хурăн кам каснă? — ывăнтарать сылтăм хулсене; халиччен савнă туспа кам пурăннă? — çыхлантарать иккен чĕлхесене. Артюшк. Кам сирĕн ача тăвать, çавна качча илеп, тет. N. Кам таврашĕ вăл? Он из какой фамилии? Толст. Ку кĕреплене кунта кам ухмахĕ (какой дурак) пăрахнă! N. Эй, атте, кам çав (что ты за человек?), пĕр кĕреçине те пулин лайăхрах пехиллесе памарĕ-ĕçке! (не завещал хорошей лопаты): вăл та пулин хуçăлса кайрĕ. || Частица заключительного удивления или неожиданного заключения, или убеждения: «Оказывается», «ну, и»... (иногда передается и иначе). Орау. Пулать-кам çын та! Бывают же такие люди! Ib. Пирĕн тавар пĕртте каймарĕ-кам (не продался)! Ib. Ну, хытă та утать-кам! Ну, и шагает же! Ib. Çармăс еннех куçрĕ-кам! Ib. Кайрипченех (от киремети, что на задах) тертленеп-кам (мучаюсь). Ib. Каламасть-кам! Как это он не скажет?! (т. е. скажет; пустяки, что не скажет). Сред. Юм. Полат-кам он пик çын та! Ну, и бывают же люди! Орау. Ай-ай! Хырăма та кĕрет-кам: пĕр кӳренке кулача нумай хăвармасп (доедаю). К.-Кушки. † Пирĕн лаша та ухмах-кам: йĕрсĕр çĕре йĕр тăват! Альш. † Аслă çулта такăр-кям: урапа йĕрĕ палăрмаст. Елшел хĕрĕ те сатур-кам, сиксе утни палармаст. Тюрл. Эх, алтанĕ алтать те-кам! Ну и поет же петух-то! Хурамал. † Пĕр лап çырла тĕл пултăм, тĕл пултăм; татап-татап, пĕтмеç-кам, пĕтмеç-кам, киле таврăнас килет-кам, килет-кам! Ск. и пред. 63. Хĕр кăларма кайнă та, хай пуçне пĕтернĕ-ĕç-кам мăнтарăн ачи.

кулă

колă, кул, смех; насмешник; посмешище; добыча. N. Спектаккăль вăхăтĕнче пурте кулăпа антăхнă. N. Кулă мар, ачасем, чăннипех каласа парăр-ха. Я говорю это серьезно; пожалуйста, объясните мне, в чем дело. ТХКА 7. Кулă мар вĕт вăл, ачасене амантнă пулсан, тет анне. Ала 31. † Атти улĕ виççĕччĕ, виç ул кулли эп пултăм. (Солд. п.). Юрк. Чăваш ячĕ ытти çынсемшĕн кулă пула пуçланă. Ib. † Пилĕкри пиçиххи, кăвак пиçиххи, Чул-хулана çитсессĕн, сутăç кулли пулат пулĕ. Янорс. Кушака кул, шăшие йĕр, теççĕ ваттисем. N. Корак-чакак колли полчĕ. Çĕнтерчĕ 16 Ib. Санăн куллу тăвас çук! N. † Ай, хăтаçăм (ятне кала)! Ан мухтансам хĕрĕпе, каччă кулли пулайĕ. Б. Хирлепы. † Кашкăр кулли ан тăвăр (в добычу волку не отдавайте). АПП. † Кĕске сăхман тăхăнас мар, усламçăсем кулли пулса çӳрес мар. Орау. Атте-анне пур çинчен çын куллиех пулмăп-ха. N. Хурт-кăпшанкă кулли пулать. ЙФН. Хĕр кĕлетки пек кĕлеткемччĕ, салтак шенел кулли пулчĕ (досталась на посмеяние солдатской шинели). Собр. Кулă пите çыпăçать, теççĕ. (Послов.). Шибач. † Шĕшкĕ лартрăм, сат турăм, мыри (= мăйрĕ) полчĕ шоп-шорă, хĕрсем колли вăл полчĕ. НС. Эпĕ, алăк патне пĕре пăхсан, хăраса каятăп, тепре пăхатăп та, кулла та чармалла мар. Чураль-к. † Умлуççи лартрăм, сат турăм, умли пулчĕ шап-шурă, татимарăм — каç пулчĕ, ачасем кулли вăл пулчĕ. Шĕшкĕ лартрăм, сат турăм, татимарăм — каç пулчĕ, сар хĕрсем кулли вăл пулчĕ. N. Каçхи ĕç — ир кулли, теççĕ. (Послов.) Сиктер. Калмаксем, чăваш хĕрне вăрласа, Атăлпа пынă чух, шăп (как раз) Атăл варрине çитсен, хĕрĕ: калмăк кулли пуличчен, Атăл кулли пулаяс! тесе, йĕрсе пĕтерчĕ, тет те Атăла сике пачĕ, тет. Шел. З9. Ку тĕслĕ те пулĕ-мĕн тĕнче кулли пурăнăç! N. Ял-йыш кулли ан пул. || Трхбл. Кулă! Смешно!

колош

(колош), калоши. Шарбаш. N. † Мăн çул çинчи кулуш (так!) йĕр, кулуш йĕрне çухатасшăн.

ӳт

(ӳт, ӳт'), тело; плоть; мясо. N. Ӳт чĕлхен шăмми çук, тесе, чĕлхе, сăмахласан, тем те сăмахлать, тесе калассине калаççĕ. Шемшер. † Пăхма пĕлмен çавра куç икĕ куçĕ йĕп-йĕпе; калама пĕлмен ӳт чĕлхе икĕ пичĕ йĕп-йĕпе. Зап. ВНО. Ӳчĕ тулта, кĕпи шалта. (Свеча) Тело снаружи, рубаха внутри. Т. М. Матв. Ырхан ӳт (аш) хăй шӳрпинчен хăй вăтаннă, тет. (Послов.). Гаворят, что нежирное мясо устыдилось своего навара. Сборн. по медиц. Çав эмеле докторсем чирленĕ çыннăн ӳтне йĕр туса ӳчĕ ăшне сирпĕтсе куртеççĕ. Доктора это лекарство впрыскивают, сделав нарез на теле. Посл. 164,18. Вăл чиркӳ ӳчин пуçĕ. Сред. Юм. Ӳт кĕмес (или: ӳт хошмас). Не тучнеет, не поправляется телом. N. Эсир мана мĕшĕн вăрçатăр, эпĕ сирĕн ӳтĕрсене сĕветĕп! || Труп. Чуратч. Вăл вара, çанта кайса кĕрсе, шăлнĕ ӳтне исе тавăрăнса, тирпейлесе пытарчĕ, тет.

ăсат

(ŏзат, ы̆зат), провожать, проводить. СПВВ. Х. Ăсатас, усатас. К.-Кушки. Мана ăсатма исе каятни? 1) Возьмешь ли меня с собой провожать (кого-нибудь). 2) Возьмешь ли меня в провожатые? Юрк. Вăсене ăсатсан, земск. н. кăсем патне пырать. Проводив их, земский начальник приходит к этим. Ала 69°. † Курки чăпар, пылĕ хăла, мĕшĕн ĕçейместĕр, хăнисем? Сирĕн ĕçĕрсе (чит. ĕçессĕре) камсем пĕлмес? Йăпататăр тутлă чĕлхĕрпе, ăсататăр хăла пылăрпа. Бюрг. † Ăсатассăр пулсассăн, ăсатăр улма пахчи патне çитиччен. Если хотите провожать, то проводите до яблонового сада. Бюрганский. Часрах ăсатса ярăр! Поскорее (вы) проводите их! Сала. 26. Хĕверисем: капла кăна нимĕн те тăвас çук, тесе, кăна пĕр пăлан тирĕ укçа парса ярса, килне ăсатса ярашшăн пулнă. КС. Пирĕн лашасене çавăн ывăлĕ ăсатса янă, тет (указал ворам все ходы, и те украли). Орау. Йĕрне (жгут в игре), шыраканни йĕр патнелле пыра пуçласан, йĕрне урăх çĕрелле ăсатаççĕ (тихонько спроваживают).

ĕмĕр

(ӧ̌мӧ̌р, э̆мэ̆р), век. М. П. Петр. Этеме пурăннă-çемĕн ăс кĕрет те, анчах ĕмĕрĕ кĕскелет. Чем больше человек живет, тем больше набирается ума, только жизнь его сокращается. N. Ӳпренĕн ĕмĕрĕ ик эрне. Век мошки — две недели. Сред. Юм. Ĕмĕр сакки сарлака, ȏнăн вĕççи кȏрăнмас (тесе), ĕмĕр вăрăм, малла (= малалла) мĕн пôлассине пĕлместĕн, тессине калаççĕ. N. † Епир вылянă-кулнисем каят ĕмĕр тăршшăне. К.-Кушки. † Эпир вылянни-кулнисем пырĕç ĕмĕр тăршшине. Память о наших играх и весельи сохранится на всю жизнь. Хыпар № 19, 1906. Халĕ сасартăках ĕмĕрти чи пысăк ĕçсене тума тытăнмалла пулчĕ. Теперь неожиданно пришлось взяться за самые важные в жизни дела. Пшкрт. Эп хам порăннă ĕмĕрте шатак (шадак) корсатăп (корзады̆п). Я на своем веку всего навидался. N. Ĕмĕрне чăваш чĕлхипех асапланса ирттерчĕ. Весь свой век провел над чувашским языком. Якейк. Ĕмĕрне контах иртерч. Весь свой век прожил здесь. . Ĕмĕрех асапланатпăр. Всю жизнь мучаемся. . Ĕмĕрех конта порнать. Весь свой век проживает здесь. N. † Ĕмĕр иртсе каятĕ, тĕкĕ персе те чарас çук, тăм сĕрсе те чарас çук. Юрк. Калăн, хăйсем темиçе ĕмĕр пурăнмалла, тесе. Скажешь (подумаешь), что они проживут несколько веков. N. † Йăш-шыв çинче тĕтре чох, кайăк вĕçни палăрмаç; яш ĕмринче порннă чох, вĕрем иртни сисĕнмест. Когда на речке... туман, то не видишь, как летит птица; когда проводишь молодость, то не замечаешь, как летит время. Пазух. Çăварни çуни хура çуна, тытрăм-кӳлтĕм хура лаша; сикрĕç-ларчĕç хура хĕрсем, ĕмĕр иртнĕн туйăнчĕ. Букв. Ĕмĕр сакки сарлака теççĕ. Лавка жизни широка. (Послов.). Сир. 40. Ăссăрпа йĕркесĕршĕн пурнан ĕмĕрех йĕр. Ходар. Вăл çын патне пур усал юлать те, вăл вара ĕмĕре те ыр курса пурăнаймаçть. (Вирĕм). К этому человеку собирается («остается») всякое зло, и он поэтому во всю свою жизнь не видит добра (благополучия). Ч.П. Ĕмĕр иртни, течение (прохождение) жизни. Ст. Чек. Ĕмĕре ирттерни — тикĕс ирттерни пулат. Сред. Юм. Ĕмĕр иккĕ килес çок. Жизнь не повторится («почему же не удовольствоваться?»). Рак. † Пирĕн тăвансем: ах! тиеççĕ, епле ĕмĕр ĕмĕрлес! тиеççĕ. Изамб. Т. Шел çамрăк çынна; ĕмĕрĕ пĕтнĕ пулĕ çав. Жаль молодого человека; должно быть, жизни его пришел конец. Менча Ч. (и в др. гов.). Ĕмри — его жизнь. Орау. Ĕмĕрне çавна шыраса ирттерчĕ Шăршĕвӳ те. Шыржи («твой Шыржи», n. viri) такой смерти и искал всю жизнь (собаке собачья смерть). Ч.П. Ĕмĕрĕм вĕçне çитетĕп. Доживаю век. Кратк. расск. 26. Ăна ĕмĕрĕнче пĕр çын та: Иов капла усал, Иов çапла усал, тесе, çăвар уççа, калакан пулман. Орау. Мĕн пур ĕмерне Хусанта ирттерчĕ. Весь свой век прожил в Казани. . Мĕн пур ĕмĕрне кĕнеке çинче ирттерчĕ. Весь свой век провел над книгами. . Ху ĕмĕрĕнте эсĕ ăна кураяс çук. На своем веку ты не увидишь его. Регули 711. Ман ĕмĕрех (ĕмĕре) çитĕ ку япала. На мой век хватит этой вещи. Изамб. Т. Пĕрре тытсан, ул ĕмĕре пырат. Раз загородить, и на век хватит. Якейк. † Ах, кортăм, хĕр кортăм, сĕт каткинчен тохнăскер, катан-пирпе тытнăскер, ĕмĕр çитнĕн туйăнчĕ (жизнь показалась радостной). Альш. Вĕсем вара ĕмĕрнех суккăр пулса ирттернĕ. Они всю свою жизнь были слепыми. Ядр. † Шăпăр, шăпăр çӳмăр çăвать; хĕвел пăхать, типĕтет, пирĕн ĕмĕр çанашкал. Шумит дождик и намачивает; взглянет солнышко и высушит; такова жизнь наша. Посл. 191,17. Ку ĕмĕрĕн пуянĕсене ӳкĕтле. О сохр. здор. Ватăлса виличченех ĕмĕрĕнче те пĕр чир-чĕр те курмаççĕ. До самой смерти в преклонных летах не знают никаких болезней. Ау. 102. Ватăлас ĕмĕрте вĕсем пĕр ывăл ача тупнă. На старости лет у них родился («нашли») мальчик. Альш. † Пĕр ĕмĕр те кунта, пĕр ĕмĕр лере: саклата та хунă мул пекех. (Застольн. песня). Псалт. 16,14. Вĕсене çак ĕмĕрĕсенчех çĕр çинчи суйласа илнĕ сахаллисенчен уйăр. . Санăн патшалăху пур ĕмĕрсенче те тăракан патшалăх. К.-Кушки. Ĕмĕрте катăк пуртă та кирлĕ пулнă, тет. В жизни, говорят, может пригодиться и обломанный топор. (Послов.). || Век, saeculum. Канон. Эсĕ этеме калама çук савнă тăрăх юлашки ĕмĕрсенче ĕмĕр хĕр Маріяран ӳтленнĕ. || Вечно. Ягутли. Кирек камăн та пурнан кунсенче ĕмĕр асăнмалла вăхăтсем пулаççĕ. У каждого бывают в жизни незабываемые минуты. М. Васильев. Ай-ай, аван! Ĕмĕрех ко тапакка шăршлăттăм. Ах, как хорошо! Весь свой век нюхал бы этот табак. Сборн. по мед. Юмăç тени ĕмĕр çук пулать. Знахари вечно бывают бедны. Орау. Ĕмĕр каймастăп. Во веки не поеду. Чăв. й. пур. Кайран акнă тырă ĕмĕрех начар пулат. Поздний посев всегда бывает плох. Ст. Чек. Атсем (= ачасем), хăнана кайсан, ĕмĕр çапла пулат вăл! Ребята, когда пойдешь в гости, всегда так бывает! || Долгое время. СТИК. Мĕн ĕмĕр хытланса тăратăн эсĕ унта! Сколько времени ты там возишься! Коракыш. Ку кайăка чĕрĕллех тытас тесе, Иван тем ĕмĕр çӳренĕ. Желая поймать эту птицу живьем, Иван проходил очень долго.

ĕнтĕ

(э̆ндэ̆, э̆н'д'э̆), теперь. Сред. Юм. Ĕнтĕ, теперь. || Уж, уже К.-Кушки. Унăн асапĕ иртрĕ ĕнтĕ санăн. Заботы об этом для тебя уже миновали. Сред. Юм. Ĕнтĕ ȏна та турăн (сделал и это) пȏлать, ĕлĕкхипе çитмен-чĕ! Еще этого не доставало! Изамб. Т. Анне кайнă та, час таврăнат-и ĕнтĕ. Мать пошла, да не знаю, скоро ли уж вернется. Регули 528. Парсам ĕнтĕ она. Дай уж ему. Ст. Чек. Халĕ ĕнтĕ вĕсем лайăх тăраççĕ. Теперь они уж хорошо живут. N. Эпĕ малалла çакăнти чăвашсен йăлисем çинчен калăп ĕнтĕ. Теперь уж в дальнейшем я расскажу о нравах и обычаях здешних чуваш. СТИК. Шав пӳртре ларса йăлăхтарат та пуль ĕнтĕ. — Ан та кала, чист йăлăхтарчĕ! Уж надоело, небось, сидеть дома? — Не говори уж, совсем надоело! Орау. Тулсам пула пуçларĕç ĕнтĕ. Изамб. Т. Ĕнтĕ эсĕ качча кайма ан шухăшла. Теперь ты уж не думай выходить замуж (говорит умирающий парень). IЬ. Каятăп ĕнтĕ, çитĕ, кун чул ларсан. Я уж пойду, будет — посидел (насиделся). Орау. Сана вăратмасп ĕнтĕ кĕрсе. Я уж не зайду (к тебе) и не буду тебя будить. СТИК. Ӳссе çитĕнчĕ-çке ĕнтĕ, ĕçе тума пултарат. («Говорят с радостью, что у них вырос сын или дочь и уже может работать»). Изамб. Т. Ваççа тете, ыраш парса яр-ха. — Нумай салатнă-ччĕ те ĕнтĕ. Кама кам пулмаст. Парас пуль çав. Дядя Василий, отпусти (в займы) ржи? ― Много уж я роздал... М. Тиуш. Юрри аванах та мар пулĕ те ĕнтĕ, çыратăп. Песня-то и не так хороша, (но) уж (ладно), напишу. IЬ. Атте мана хăвса кăларчĕ, нимĕн те памар(ĕ); çурт çавăраймарăм... Ах, турă!... Çапла ĕнтĕ те... мĕн тăвас тен! Отец меня выгнал, ничего не дал; я не смог выстроить себе дома... Господи!... Так-то уж оно так, но что поделаешь!.. || Я. Турх. Чăваш çапла ĕнтĕ вăл. Таково уж свойство чувашина. Хыпар № 9, 1905. Мĕне кирлĕ ку ĕнтĕ? Тĕлĕнеп эп çынсенчен! К чему уж это? Удивляюсь я людям! || Выражает побуждение, как русск. же. Унтан арăмне çиленнипе: лар ĕнтĕ, шуйтан! терĕ, тет. Потом, рассердившись на жену, он крикнул: «Садись же чорт!» Юрк. Ку çапла каçма хăранăран, тутар арăмĕ: мĕшĕн каçмастăн? каç ĕнтĕ, тет. Ку та ăна, хăй хăраса: каçмастăп, малтан ху каç! тет. Артюшк. Пырат та, лайăхрах чĕнет: часрах ĕнтĕ, тет. || Выражает недоумение, удивление. Сред. Юм. Ĕмĕр тăрăшнех çапла хĕн кȏрса ирттермелле-ши ĕнтĕ ман? Неужели мне придется провести всю жизнь в таких страданиях? Руфь I, 19. Ноеммин пулать-и ĕнтĕ ку? Это Ноемминь? КАЯ. Эпĕ: ха, куçа çӳпĕ кĕч-и ĕнтĕ? тесе, куçа калах хупкала пуçларăм (что, неужели в самом деле в глаз соринка попала?). Тораево. Ку çăвара тĕкĕнмесĕрех анса кайри (= кайрĕ-и) ĕнтĕ? тесе калать, тет. Неужели он проскочил в горло, не задев рта? || Иногда выражает решительное утверждение или отрицание, также и в вопросе. Янтик. N. Каяп-каяпах ĕнтĕ çапах. Все таки я уже поеду, во что бы то ни стало. Хыпар № 45, 1906. Хирте хĕрсе ĕçленĕ вăхăтра тĕрмере ларасси çăмăл мар ĕнтĕ вăл. В то время, когда жаркая работа в поле, сидеть в тюрьме не так уж легко. Ч.С. Эпĕ ăна малтанах: апла пулмĕ ĕнтĕ (не правда, чай), теттĕм, ĕненместĕм. Я сначала не верил этому, полагая, что это не так (здесь ф. буд. вр. придает оттенок сомнения). Алекс. Вара кăвак çӳçлĕскер калар(ĕ), тет: вăт çавă ĕнтĕ, тенĕ. Тогда седоволосый сказал: «Вот он-то самый и есть.» Собр. Ăстарик çавна илтсессĕн, ӳксе макăрса каланă: ку хам пĕлменскерсем çаксем пулнă пулĕ ĕнтĕ! тенĕ. Услыхав это старик с рыданием воскликнул: «Должно быть это (и) были неведомые мне (дети!)». . Ку кам ачисем? тесе ыйтнă. Карчăкки каланă: ку ачасем пирĕн ĕнтĕ, пире кăсене турă эсĕ килеччен пачĕ, тенĕ. (Он) спросил: «Чьи это дети?» — Старуха ответила: «Эти дети наши, нам их принес, пока тебя не было дома, бог». Цив. Ашшĕ ыйтрĕ, тет: мĕскерле пулчĕ ĕнтĕ? тесе каларĕ, тет. Отец (его) спросил: «Ну, как же было дело?» Торп-к. Пике тухрĕ, тет те: эс, Хăрхăн, манăн кĕпене ма тăхăнтăн? Эп сана хам кĕпене ма парăп ĕнтĕ? — эсĕ кулатни-мĕн манран? тесе каларĕ, тет. С-Устье. Арăмĕ: ускăн тиха пур çинче (раз есть) акар йăттипа мĕн тăвăп ĕнтĕ? тесе калать, тет. || Же. С. Столпник. Ку мĕскер пулать ĕнтĕ? Что же это значит? КАЯ. Эпĕ: мен пулчĕ ĕнтĕ кăсене? тесе, анаталла мĕн пур вăйпа чупма пуçларăм. || Вот (в рассказе). БАБ. Пырса кĕретпĕр ĕнтĕ. Пӳртре туллиех çын ларат. Вот мы входим. В избе полно народу. Цив. Ну, аслă ывăлĕ кайрĕ, тет те, ларат, тет. ĕнтĕ. || В песнях служит для заполнения недостающих слогов. Янтик. † Ĕнтĕ хĕлĕх çинçе, хĕлĕх çинçе, хĕлĕхрен те çинçе çиппĕм пур. N. † Вуниккех те вĕлле, ай, хуртăм пур, анчах пĕри уйăрмантан ĕнтĕ, ай, ӳпкем пур. У меня есть двенадцать ульев пчел, только досадно, что одна семья не роится. Альш. † Ĕнтĕ улма çирĕм, улма çирĕм, хупписене ăçта та хурам-ши? Н. Изамб. † Ĕнтĕ сарă утçăм, сар çилхеçĕм, сарă ука шел мар çитлеме. Альш. † Ĕнтĕ тăванăмсем-çунатăмсем, тата тепре куриччен йĕр те тӳс.

ĕçле

работать; делать. Регули 260. Эп она корса ĕçлеменнине. Янтик. Хĕлĕпех эп ун патĕнче ĕçлесе пурăнтăм. Всю зиму я проработал у него. Регули 105. Ĕçлессипе аптранă. Только и думает о деле. К.-Кушки. Ял тăрăх чупма вĕреннĕ çынсем килĕнче ĕçли-ĕçлеми ирттереççĕ. Люди, привыкшие слоняться по деревне, работают дома без усердия. Сред. Юм. Ĕçле-тăркачă, вилес патне çитрĕмĕр ĕнтĕ паян. Сегодня мы заработались до упаду. . Ĕçлетсĕн, ĕçле. Если будешь работать, работай. Альш. Вăрă патне пырат та, вăрра кăшкăрат: эй вăрă, мĕн ĕçлен? тет (что ты делаешь?). Кратк. расск. 26. Эсир мĕнле ĕç ĕçле пĕлетĕр? Какую работу вы можете работать? N. Пуçĕ çав таран ĕçлет. У него настолько башка работает (т. е. он ничего умного придумать не может). Хора-к. † Йăван лаши ― тор лаши, ĕç ĕçлесе ватăлман, хĕр шыраса ватăлса. Иванова лошадь — гнедая; не от работы она постарела, а постарела в поисках невесты (для хозяина). Ашшĕ-амăшне. Кирек те мĕскер ĕçле! Делай что хочешь. Регули 592. Полать (полакан) ĕçлеми çын. Бывает неработящий человек. Вишн. 59. Ĕçленĕ чух ĕçлемен чухнехипе пĕр виçелĕх çиес пулать-и? Нужно-ли питаться одинаково как в рабочее, так и в нерабочее время? Ау 42°. Ак савнă йăмăк мĕн ĕçлерĕ! тет. Вот чего наделала милая сестричка! Сред. Юм. Ĕçле-ĕçле-ĕçле-ĕçле; ĕçлемесен, пăхна çи! Çорконне йор кая пуçласан сар-кайăк йывăç çине ларать те, çапла каласа йорлать. (Подражание одной породе птиц (иволга), которые зимой живут в деревнях и летают по дорогам, а летом в лесах. Величиной она с скворца, с желтыми перьями на груди и с длинным хвостом). N. Ĕçлеме юратни, трудолюбие. Регули 258. Ĕçлеми çын пре пор. . Ĕçлеми çын кам пор пирĕн? . Вăл çын, ĕçлеменни, кайрĕ. Изамб. Т. Халех пĕрре те киле тавăрăнмаст та, ӳссен мĕн ĕçлемĕ ул? И теперь он совсем не возвращается домой; чего он (только) не сделает, когда подрастет? Регули 261. Ĕçленĕ ут мар ку. Это — лошадь, которая до сих пор не была в работе. Земледелец. Пирĕн халăх ĕçлемен мар, ĕçлет. Наш народ не бездельник, он действительно работает. Орау. Ĕçлес пулмасан(= ĕçлемелле мар пулсан), каяс манн. Если мы не будем работать, то мне надо итти. Регули 74. Манăн паян ĕçлес. Я сегодня намерен работать. Якейк. Ĕнер ĕçлесмĕн кона. Это, оказывается, надо было сделать вчера. Собр. Вут хутмасăр çăккăр пиçмест, ĕçлесе пиçмесĕр çурт-йĕр пулмасть, теççĕ. Не истопишь печку — не испечется хлеб; не привыкнешь к работе — не обзаведешься домом. (Послов.). Регули 103. Вăл тарçă ĕçлесре лайăх. Тот работник хорош в работе. . 118. Ĕçлессинче прахрĕ кайрĕ (сомн.?). IЬ. 112. Ĕçлесшĕн окçа паратăп. || Обрабатывать. Чув. календ. 1911. Çĕре лайăх ĕçленĕрен манăн тырă çынсен пулман чух та пулчĕ. От хорошей обработки земли, у меня бывал урожай хлеба и тогда, когда у других его не было. N. Мĕн ĕçлетпĕр-ха? (Так говорят, если придут к человеку, что-нибудь делающему). || Родить. Алешк. Сапл. † Çак Саплăк хĕрсене кам ĕçленĕ(= родил)? — икĕ пичĕ хĕрлĕ улма пек.

ĕççĕн

слово, неясного знач. (описка?). Юрк. Сире пĕр-йĕр лайăх ĕççĕн кам ятлат, вĕрентет? Ун патне ăс ыйтма пырăр.

ер

скалить (зубы). См. йĕр. СПВВ. Х. Ерет — шăлне йĕрет, ерет. || Яргуньк. Тотине ерсе çӳрет. Говорят о ротозее (карма-çăвар).

юр

йор, (jор, jур), снег. Альш. Юр ӳкиччен, до выпада снега. Собр. 275. Пукравччен юр çусан, юр час лармасть, теççĕ. Если первый снег выпадет до Покрова, то, говорят, зима установится не скоро. Çутталла 52. Хăçан, шăнтса, юр çуса кайнине курас-ши? Сред. Юм. Йȏр çунă-çуманах, в конце осени или в начале зимы. IЬ. Йȏр çунă-çумантарахах парса янă-чĕ эп ȏна пĕр кĕрепенк çу, çавна халь те парса татман-ха. Орау. Юр вĕçе пуçласанах, сехре хăпать ман (потому что у меня нет теплого платья). Ч.С. Пĕрре çапла эпир кĕр-кунне ыраш çапрăмăр; ун чухне пăртак юр ӳкнĕ-чĕ (выпал снег). Собр. Юр çинчен кăмпа ан шыра, теççĕ. По снегу не ищи грибов. (Послов). Ст. Айб. † Çунам сулăнка карĕ, юр тулчĕ: акка-йысна килчĕ, кăмăл тулчĕ. Изамб. Т. Эсĕ çӳренипе хĕлле урамри юр такăрланат, çула урамри курăк хăрат (говорят шатуге). Т. Григорьева. Юр çинчен тăрна иртсен, пăрçа пулать, теççĕ. Если журавль пролетит, пока лежит снег, то, говорят, будет урожай гороха. N. Хĕл те çитет. Акă хайхи тăманра, çара çĕртен хăваласа пырса, юр хура пуçлать (надувает снег). N. Пӳртсем пĕтĕмпе юр айне пулчĕç (занесло снегом). Изамб. Т. Капансенчен иртсен, унта юр тап-таса юр. Чăв. и. пур. 35. Лешĕ каланă: çук апла мар, юлнă ĕçе юр пусать. Мана пулсан, пултăр халех, тенĕ, эсир кайран манатăр. Кн. для чт. 19. Хăй юр анчах пулнă. Сам весь в снегу. Синьял. † Шур чĕрçитти юр пекех, пасарта та пур пекех. Орау. Вăл енче юр виç кунтан ытла выртмаçть, тит. IЬ. Юр нуммай çуни? — Нуммай çунă, ура сыппи таранах (ура сыппинчен те иртет), аран-аран ашса çитрĕм (или: килтĕм). Н. Карм. † Алăкăрсем умне юр тултарнă, хăла лаша кĕнĕ — йĕр тунă. N. Шап-шур юр килчĕ (пришел весь в снегу), юр çăвать пулмалла. Кив-Ял. Пирвайхи юрах нумай тултарчĕ. Первый же снег выпал очень обильно. N. Мĕле, сирĕн патăрта юр çуни? Что, выпал ли у вас снег. Регули 1050. Йор шу полчĕ. Снег растаял (превратился в воду). Орау. Юр çăвать, курăнать, пит-çăмартисене, алсене юр-пĕрчисем (снежинки) киле-киле пернеççĕ (одна за другою, так как их много). Якейк. Паян ир çинче йор кĕт (= кăшт) вĕçкелер те, чарĕнч. Ib. Йор вĕçкеле пуçлаþ. Орау. Юр айне алтса пытарнă. Зарыли под снег. Id. Эсĕ пĕтĕм юр пулнă-çке, ача; часрах, йĕрĕличчен, сăхманна хывса силле. Ст. Чек. Пăлтăра юр кĕнĕ. В сенях надуло снегу. N. Унтан исе каять çырмана: ку мĕне кирлĕ пире? тесе калать, тет. Леш калать: хĕлле юр тултарать, тет. Йӳç такăнт. 17. Пӳрте юр кĕртсе тултартăн (натащил снега в избу). Сятра. Он ч¬он'а тада jорба пэрмэлэ выл'аччы̆ аччазам (играют в снежки). Капк. 1928, № 21, 13. Пашникпе, шап-шурă юрах. Якейк. Хĕл каçиччен çунă йор ирĕлсе пĕтмен-хе. Снег, выпавший за зиму, еще не весь растаял. Ст. Чек. Кашкăр, юр ăшне пута-пута, чупса кайнă (увязая в снегу). СТИК. Ку хĕл пирĕн пахчари йывăçсемшĕн пит йывăр килчĕ. Крашавник йывăçĕсене юр пусна-чĕ. Сред. Юм. Çор-кȏнне уçăм ани çинче йор выртсан, çав тĕлте кальча çĕрет. Если весною на озими будет лежать снег, то на этом месте озимь вымокнет. Орау. Çуртсам çинчи юрсам ирĕлсе пĕтрĕç. Снег на крышах растаял. Ягутли. Юр çывхара пуçларĕ (пропадает), урам хушшисем пыльчăкланчĕç. СТИК. Кишĕре юр кайнă-кайманах акаççĕ. Морковь сеют тогда, когда снег еще не сошел. Ib. Юр кайнă хыççăнах сухана та туха пуçлаççĕ. Как только сойдет снег, уже начинают пахать. Ч.П. Юр кайсан. Когда растает снег (весною). N. Йор пӳртсем çомĕнчен кайса пĕтмен (у изб еще не растаял снег). N. Кăçал мăн-кун юр çинчен килет. Нынче на пасхе еще будет снег. К.-Кушки. Юр хĕнпе кайрĕ. Снег сошел с трудом. Таяние снега тянулось долго. Шурăм-п. № 11. Çур-кунне юр кайса пĕтрĕ. N. Ĕлĕкхи пекех шыв та пула пуçларĕ, хĕлле юр та лартми пулчĕ.

лăпăс

(лы̆бы̆с), подр. падению мелкаго дождя или сырого снега. Курм. † Лăпăс-лăпăс çомăр çăвать, хĕрсен пуçне якатать. ИФН. † Лăпăс-лăпăс юр çăвать, шăлап пуçне шуратать (снег без ветра). Б. Олг. Лăпăс-лăпăс-лăпăс! çуат йор (мокрый). Сĕт-к. † Лăпăс-лăпăс йор çăвать, симĕс корăк хĕпĕртет; пирĕн мĕншĕн хĕпĕртес (кĕркунне)? Г. А. Отрыв. † Лăпăс-лăпăс тăман çăвать; шăрши (мышь) тухать, йĕр тăвать. || Развесистый (о березе). Г. А. Отрыв. † Лăпăс хурăн айĕнче çава касми курăк пур.

макарав шĕлепки

шляпа с Нижегородской ярмарки. Употр. этого выраж. основано на след. П. И. Орл. Пĕр çынăн Нижнине, Макарав ярмăкне, япаласем илме каймалла пулнă, тет. Çаккăн ачи унччен темшĕн яланах макăрса (кӳтсе) çӳренĕ, тет. Пĕрре çак çын, хăй каяс умĕн: ан йĕр, ярмăкран Макарав шĕлепки илсе килĕп, тесе калать, тет. Кайнă, тет, хайхи çын Макарава. Йĕрекен ача темĕн тĕрлĕ кĕтет, тет, ашшĕ Макаравран шĕлепке илсе килессе. Ашшĕ килсенех: шĕлепке илсе килтĕн-и? тесе калать, тет, ачи. Канăçсăрлансах аптăрата пуçларĕ, тет, çав тулăксăр ача. Пĕрре çак ача, шĕлепке илсе килменшĕн çиленнипе, шăртне шăнараймасăр, пĕр чĕрес сĕт тăкса янă.— Мĕн турăн капла, ăнман? тесе калать, тет, амăшĕ. Хăвăр мана Макаравран шĕлепке те исе килсе памарăр! тесе калать, тет, ачи — Акă вăл. Макарав-шĕлепки, эпĕ ăна Макаравран илсе килтĕм! тесе, ашшĕ çăпата туса ларнă çĕртен сикрĕ (scr. сикĕрĕ) тăчĕ, тет те, ăшалантара пуçларĕ, тет, ачине пушăтпа. Макарав шĕлепкине туянсан, кайран хайхи ача е йĕрин, тет. КС. Эп ăна Макарав шĕлепки тăхăнтартрăм (влепил, ударил; „задал перцу“). N. Ку та çитĕ халь, куншăн та Макарав шĕлепки тăхăнасран чун çук (страшно боюсь, как бы не попало, не „влетело“).

малалла

по направлению вперёд. Юрк. Малашне унăн пурăнăçĕ малалла кайĕ-çке. Шурăм-п. Ыйхи килмест, малалла вăрласа пуясси ăшран каймасть (нейдёт с ума). Артюшк. Çак сăмахсене пуçламăшĕнчех, тата малалла та пур (дальше еще были написаны слова). Юрк. Суха сухаланă чухне ана малалла пĕтсен, тырă лайăх пулат; каялла пĕтсен, начар пулат. Б. Яныши. Пĕри пирĕн пата пурчĕ (= пычĕ) те, мана хăй вырăнне малалла ĕçлеме кайма хушрĕ. N. Эп малалла кайимастăп („утимастăп“ — если ноги не идут). Я больше не могу итти. N. Эп малалла каймастăп. Дальше я не пойду. Бгтр. † Палан-йывăç палашать (присловье к сл. палашас?), пирĕн палашас малалла. N. Унтан иккĕшĕ те малалла кайнă. N. Усал чĕлхелĕ çын çĕр çинче малалла каяймĕ. Изванк. Çĕр тавраш тусассăн, этем ывăлĕ-хĕр(ĕ) пурнăç малалла кайнăçем малалла кайса пырат, теççĕ. N. Малалла ирт (е: кĕрекенелле ирт)! теççĕ, кам та пулсан чыслă (почтенный) çын килсен. ЧС. Эсĕ пире çак ĕçе тума малалла ярса пырах (дай успех. Моленье). Образцы 92. Ан йĕр, атте, ан йĕр, анне, санăн йĕресси малалла! (впереди). ПВЧ. Эпĕ шох(ă)шлатăп малалла та, ĕмĕр иртет каялла. Я надеюсь на будущее, а век (ваш) уже проходит. Сунт. Ĕпĕ, унта кайса лариччен, пĕр йĕке кĕнчеле авăрлам, вăл та малаллах пулать (пригодится на будущее время). || Больше, кроме того. Эльбарус. Тарман пулсан сире хĕртетчĕç-çке вĕсем, амантатьчĕç-çке, терĕ те, малалла урăх каламарĕ. Собр. Çынна улталакан хăй те малалла каймасть, теççĕ. (Послов.). В. Буян. † Укçа паракан пиччене турă ятăр малалла. || По направлению на, восток. N. Çынсем çаранĕ çине çитсессĕн, малалла тăрса, сăхсăхаççĕ. Орау. Вăл пиртен малалларах пурăнатьчĕ (несколько восточнее). Ib. Малалларахра, в (на) пространстве, лежащем (от нас) к востоку.

манер

(манэр), подобие, образ. Якейк. Пуç çуса, çит-тони (косу) çитлерĕн те, халь çын манер пор (или: халь хĕрача манер пор, или: хĕрача манерлĕ). Ib. † Сĕм вăрманта упа йĕр, йĕрĕ пор та, упи çок, упасăр вăрман манер килмеçт. Чехĕйп. Авалхи чăвашсам леш тĕнчере (так!) те кунти манерпе пурăнма шухăшланă. || Страх как... Çутт. 154. Пысăк хырсем ним манер те çук çатăртатса çунаççĕ. КС. Лаши тавраш(ĕ) манер çук лайăх (или: манерсĕр лайăх). N. Манер çок! Страсть! || Причина, повод; случай; возможность. Кан. Кун пек куçа пăсмалли манерсем пирĕн хушăра питĕ нумай. Якейк. Мăнер килнĕ чох çăвăрас мар (не надо упускать случая). Ib. Çăлăнтăм ĕнтĕ; поттоп хыççăн та ĕлĕкхи çынсене осал ĕçсем тутарса, пĕр-пĕринпе вăрçтарса порăнтарма манер килчĕ ĕнтĕ мана, тет. (Легенда). || Лад. Шибач. Манер килмен = латă килмеç. Якейк. Йăванăн порнăç манер кар (= саланса кар, или же пуйса кар: два противоположных значения). Ib. Конта, ача, пит те манер килмеçт: хаклă илеç (здесь не очень выгодно покупать; логич. удар. на „те“) Сред. Юм. Он пик кăçта пôлтăр кô, ôн пик пôлма манерĕ те çôк ôн. Пит сĕре хаклă (чересчур дорого) ыйтать вит ô, манере килмен япалана мĕн калаçасси пôр ôна. || N. Юр çусан, пĕр манер (более или менее) аван пулаканччĕ (было бы сносно).

месемлĕ

подобный, похожий. СПВВ. ТМ. Месем. Çын тĕслĕ çынна: ку çавăн тĕслĕ, тес вырăнне: çавăн месемлĕ, теççĕ. СПВВ. ЕХ. Месемлĕ — çын тĕслĕ çын.

муклашка

моклашка, глыба земли, камня. N. Мĕн пур муклашкасем чăх çăмарти пек анчах тăрса юлччăр; унсăрăн муклашка айĕнчи тырă шăтса тухмасăрах выртса юлать. Кан. Сăртсенчен питĕ пысăк муклашкасем катăла-катăла аннă. || ЙФВ. † Атти ывăлĕ пуличчен, чул муклашки пулас мĕн, ырă шу тĕпĕнче выртас мĕн. || Чурбан, обрезок дерева, кряж. КС. Муклашка, кряж (хăма валли çураççĕ, пилят на тёс; больше обыкновенных бревен; креш – больше, чем муклашка). Енеш-к. Тата тепĕр моклашка вотă илсе каяççĕ. Панклеи. Моклашка, çил вĕрнипе, йоман çомне çаплах шаккаса тăрать. Хĕрĕ: атти шанкă хоçать-ха, тесе, çаплах серте (снить) татса çӳрет. МПП. Муклашка, болван. || Шишка. Чертаг. N. Пуçа (у меня) чăмăр пек муклашка тухрĕ. Сред. Юм. Пĕчик ачасĕне: мôклашка çиç хăй, çапах пит çохрать, теççĕ (сам маленький, а кричит куда как громко). || N. „Муклашка“ даже маленькое утолщение, напр., на конце спички. || Толст. Муклашка, кусок металла. || Регули. Он пирки мана моклашка ларчĕ. Из-за него мне попало. || ПВЧ 132. Пуç муклашки (череп) купташки, ăçта çитсен çурлĕ-ши?

мулча

молча (мол’џ̌а), баня. Шибач. N. Унăн мулчи пулнă (поспела баня, готова), милки пиçнĕ. Орау. Улах мулчи хутма карĕ. Пошла истопить баню, где соберется „улах“. Ib. Мулчана та каяççĕ, хупаха та каяççĕ, питне кĕççе çĕлесе çӳреççĕ (шлёндают по баням девки). Вомбу-к. Молча алăкĕ; молча алăк хлăпĕ (сӳсрен яваççĕ); м. влашки; м. кашти; м. курки; м. кмаки; м. лапки; м. мĕлки; м. сакки; м. чӳречи; м. турчăки; м. хоранĕ; м. умĕ, перед бани, где дверь м. хыçĕ, задняя сторона бани. N. Мулчу пулчи? Истопилась ли у тебя баня? Тораево. Хĕрсем Йăвана каланă: Йăван, мулча кĕрех кай! тенĕ (он шел дорогою). Пшкрт: мол’џ̌ра с’аβы̆н, париться в бане. Курм. Молча çонса тоххĕр. Баня истопилась. Орау. Мулча çунса пĕтни? Истопилась ли баня? Ib. Мулча çунтартăм. Я истопила баню. Ib. Мулчана çунтарса ятăм. Я сожгла баню. || Какая-та ловушка для горностая или ласки? Г. А. Отрыв. Пăшалпа мар, мулча тунăччĕ (юс мулчине). Малтан йĕр çавăратьчĕ, йĕрлесе çавăрнатьчĕ; ăçталла йĕр нумай, сăватьчĕ вара унталла катăк тавра. Унтан юс шăтăкне хулăпа йăкăрлатьчĕ. Малтан катăк тавра çавăрнат йĕр туса, унтан тепĕр катăкалла вара çавăрнать йĕр туса (кил-хушши пак, татăкăн-татăкăн ĕнт çав вăл). Пĕр татăк пĕр çĕртрен çавăрать, тепĕр татăк тепĕр çĕртрен çавăрать – вăт катăк. Кунталла нумай тухса килни вăл, ай унталла (машет, указывает своею рукою вперед и назад около головы) çав катăкра. Кайран юс шăтăкне пĕр шăтăкне хулăпа йăкăрлать, тепĕр шăтăкне тене (что-то в роде ловушки?) лартать [„тĕнĕллĕ тăвать вăл“]. Описание бестолковое.

мĕн пулса мĕн кайĕччĕ

что-нибудь вышло бы. Изванк. Пăртак çурт-йĕр чипертерех пулсан, мĕн пулса мĕн кайĕччĕ (может быть, еще что нибудь и вышло бы путное).

йăр

(jы̆р), след. См. йĕр. Сред. Юм. Йăрпа карăмăр (или: йĕрпе).

йĕр

(р), плач. С. Кошака кол, шăшия йĕр. Кошке игрушки, мышке слезки.

йĕрт

понуд. ф. от йĕр„плакать“. Хыпар № 4, 1906. Тӳррине каласан, эпир çĕре йĕртетпĕр-кăна, хăйне пĕртте пăхмастăпăр. Говоря по правде, мы только мучим (заставляем плакать) землю, а вовсе не ухаживаем за нею. Альш. Çĕтĕк майра ял йĕртет. (Загадка). Драная женщина заставляет плакать всю деревню.

йĕр

(jӧ̆р), жгут из пояса (в игре). Орау. Çĕн-Кипек. Унтан е пиçиххи, е урăх япала илеççĕ те, хăйсем хыçĕнчен: йĕр-йĕр, йĕрте пул! тесе, çав япалана пĕр-пĕрин патне вăрттăн ута-ута яраççĕ.

йĕр-йĕрле

игра в жгуты. Орау. Йĕр-йĕрле вьц,ас. Вуннăн-вунпилĕкĕн е ытларах та çап-çавракан, урисене пĕр çĕрелле тусă, лараççĕ те пĕр-пĕр сăхман пиçиххине вирлĕ тимелле хутласа яваççĕ. Шăпа тухни йĕрне шыраканни пулать. Вара пĕри: йĕрр! тит те, явнă пиçиххине пĕççи айне персе чикет, унтан пĕççи айĕнчен хăй çуммĕнчи юлташне парать; лешĕ тата лерелле ăсатать. Шыраканни пиçиххине чăн малтан курнă çĕре шырама тытăнат. Унччен те пулмасть, шыракан хыçĕнче лараканни хăй айĕнчен туртса кăларать те: йĕр-рр! тесе, шыраканнине çурăмĕнчен шап! тутарать. Шыраканни унта шырама тытăнать. Пиçиххийĕ унтан тепĕр енне çавăрăнçа та çитет. Каллех шапп! тепри тутарать. Çапла йĕрне (пиçиххине) пĕççисем айĕнчен çӳретнĕ çĕртен шыраканни хăçан та хăçан тупать пĕрин-пĕрин аллинче, çавăнчченех шырать. Вара, тупсан, вăл ларать; кам аллинчен тупнă, вăл шырама пуçлать. Кăна çытарнă çĕрте (на кормежке) выляççĕ.

йĕр

(jэ̆р), след. Альш. Тӳн-тӳрĕ йĕр хывать (против. кукăр-макăр çул тăват“). Прокладывает прямой след. Регули 1285. Йĕрпе топрăм сире. Я нашел вас по следу. Изамб. Т. Ваçлей, йĕрпе кайса, лашине çавăтса килнĕ. Василий пошел по следам своей лошади и привел ее. Ч. К. Ырă ут килет ыткăнса, ырă урхамах йĕрĕпе. N. † Лап-лап çерем лап çерем, лан çеремрен шыв юхат; йĕрне йĕрлес терĕм те, тарăн курăк тĕнĕнче. Хĕрлĕ Урал № 10, 1921. Арăм пырса çитнĕ çĕре Купис Кĕркури патĕнче сурăхсем йĕрĕ те çук. Орау. Вăсам патне йĕр пынă. К ним привели следы (при краже). N. Патша, хĕрĕ йĕрсĕр (бесследно) çетнине пĕлсен, питĕ хуйхăра пуçланă. Ч. П. Хура сăсар тухнă, йĕр тунă (проложила след). Б. Янгильд. Çак пĕчик мулкачă йĕри сăрт çуммипе каят. Следы этого, маленького зайчика идут вдожь горы. || Переносно. Ст. Чек. Пĕрев упăшки вăрă, арăмне те вăрлама вĕрентет: арăмне хăй йĕрнĕ пустарат (заставляет жену следовать своему примеру). Собр. 32°. Усалăн йĕрне ан пус, теççĕ. С. Акă çавах хам йĕре ӳкертĕм! || Линия, черта. Альш. Хĕрĕ-каччи, пĕр йĕре тăрса (встав в одну прямую линию), урама урлă шăнăçаймасан, ик-виç ĕрет пулса, пĕр ĕрет хыçĕнчен тепĕр ĕрет, пыраççĕ (идут в хороводе). N. Шыва чул пăрахрăм та, шыв йĕри-тавра йĕр-йĕр туса картланса кайрĕ. Кинул в воду камень, и в воде образовались круги. || Полоса. Кивĕ-ял. Йĕр — полоса, напр., семян, насыпанных на столе. СТИК. Йĕр-йĕр тăрăх («говорят про полосатую рубашку»). Орау. Çурăмĕ тăршшипех, пĕр ал-лапки сарлакăш, кăвак йĕр анать. По всей спине (на теле) идет синяя полоса шириною е ладонь. Ib. Йĕр-йĕр хĕрлĕ (с тонкими красн. полосами) кĕпе-йĕм. Ib. Тутарсем йĕм(ĕ)сене йĕр-йĕр хĕрлĕ япаларан çĕлеççĕ. Ib. Такăш пушăпа тивернĕ пек, çамки урлах хĕрлĕ йĕр выртать (или: каçать). || Строка (в лапте). Сред. Юм. Çăпатан пĕр йĕр тальчĕ (= татăлчĕ), халех тăпăлса тôхать ак. Одно лыко (у лаптя) износилось, скоро и другие износятся. || Тропа. Юрк. Карташне тăманпала юр тулнă, выльăхсене çӳреме йĕр çук (нет тропочки для скотины). N. Çав вăкăр мăйракипе йĕр турĕ, тет, чĕрни вĕçĕпе çул турĕ, тет. (Такмак). Кĕвĕсем. Анкартисем хыçĕнчен епĕ йĕрсем хыврăм, Раштав тăманĕсем пытарчĕç. Буглульм.? Евчĕ килне йĕр хуçĕ (бык). || Строка (в книге). Белая Гора. † Аттеçĕм ларать-çке сарă тенкелли çинче, илнĕ аллине хăйĕн кĕнекине; пĕр йĕрне вулать, хал те макăрать. || Надрез. Юрк. Касса йĕр тусан, кĕпине çурса илеçсĕ. ||. Б. Олг. Йĕрне çĕтер (у КС. — йĕрне çĕттер), привести в беспорядок. См. йохăн. Основание, причина. Б. Олг. Пăхнă вăл çа теляна (делянку), пĕлнĕ; çа пĕлнĕ йĕрпе, она исе прахрĕ, туат çĕр çитмĕл пилĕк тенкĕ парчĕ. Б. Олг. Мĕн йĕрпе кисе? Зачем пришли?

йĕр-япăш

вертлявый, вертун, юла („когда дверь не затворяется говорят: йĕр-япăш“). Ильк. Рак.? Вырăнĕнче лара-тăра пĕлмен шуйă çынна калаççĕ. Çын патне пырсан, час каякан çынна: эсĕ йĕр-япăш (scr. янăш) пек çӳретĕн, тит. См. йăр-йапăш.

йĕрĕ

след. См. йĕр. А. Турх., СПВВ.

йĕшке

(jэ̆шк’э), спешить, итти или беспрерывяо двигаться. Арçури. Мулвач йĕшкет, йĕр тăвать. Б.-Аккоз. Халăх йĕшкет.

Ваçка

личн. хр. имя мужч.; Василий. || Молодец. N. Ну вас’ка-мы̆лод’эц! Абыз. † Эпĕ ĕлĕк ваçкаччĕ: çич çул ямшăк хам чупрăм, пĕр турта пуç катмарăм, пĕр хĕр чут тытмарăм. || Ласковое обращение между близкими. Орау. Чураль-к. † Ах, ваçка, ох! тес; ыран каçпа мĕн, тес? Çур-çĕрте киле пырсан, мĕн тес (вроде: «ах, братец, что сказать?»). КС. Ваçка, обращение ко всякому (к мужчине и женщине). Ib. Тавай, ваçка, паян çавна тăвар! М. И. Петр. Ваçка çапла, ваçка. N. Вăл, ваçка, хăлхана кĕрсен, çынна та вĕлерет.

выртма

ночная пастьба лошадей, ночное. Ч. С. Выртмара ачасем хăшĕ выляччĕç, хăшĕ-хăшĕ юрлаччĕç. Уф. Утă пĕтерсен, эпир ачасемпе, лашасене илсе, выртма каятпăр. Мижула. Пирĕн ялта халь те выртма каяççĕ. Орау. Выртмара хăшĕ умма пĕçереççĕ, хăшĕ вуттине патакпа пăтраткаласа, кулса, теприн уммине йăкăрласа тăрать. Тепри хĕрпе аçам айĕнче пĕр-пĕр чăрăш кутĕнче мăкăртатса выртать. Тата вутран катанарах яшши хĕрне хыпашлама тытăнать, курнать те, хĕрĕ: кай, чарт! (чорт) тесе, кăшкăрса выртать. Е хăшĕ, шаймăкраххи, хĕрпе яшши выртнă çĕрелле пĕр-пĕр çерем катăкне-и е пĕр-пĕр мăйракаллă-маçарлă кăк тункатине кустарса ярать. Тепĕр çĕререх вуннăн-вунпилĕкĕн йĕр-йĕрле выляççĕ: пиçиххине кăлараççĕ те, йĕрне шыраканне çурăмĕнчен тан! тутараççĕ.

витĕн

(видэ̆н’), покрываться; закрывать(-ся). Сир. 138. Аскăн çыннăн куçĕ каç пуласса кĕтсе тăрат; мана никам куçĕ курас çук, тет те, пĕркенчĕк витĕнет. Юрк. † Манăн пуçăмра хура шаль тутăр, витсен витĕнĕ йывăç çулçине; çавăнтан пĕлĕр йывăç ыррине, çавăнтан чухлăр Алим кĕрĕвĕре. Орау. Тумтирĕсем урисем çинеллех витĕнсе тăраççĕ. Одежда прикрывает их ноги (в игре в „йĕр“). Ч. П. Туллă кĕрĕк витĕн.

вут-кăвар

огонь, пожар (вообще). ЧС. Пирĕн ялсем кашни çулах, таврари ялсенче выльăх мурĕ пулсан, е çын мурĕ пулсан, е вут-кăвар тухсассăн, е тата ытти тĕрлĕ чир пулсан, хĕр-аки тăваççĕ. Чт. по пчел. № 17. Хурт усрани вут-кăвартан хăрушă, тесе... Якейк. Уяр çанталăкра вот-кăвар тĕлĕшĕнчен шанчăклă мар. Ч. С. Эпĕ пĕçĕккĕ чухне вут-кăвартан пит хăраттăм: пĕр-пĕр ял çуннине курсассăн, хăранипе чĕтресе, сиксе ӳкеттĕм. Пир. Ял. 1928, № 51. Саман кирпĕчĕ туса, вут-кăвара парăнман (огнеупорное) çурт-йĕр тăваççĕ. Срв. Михайл. † Вут кăварĕ пичи пурччĕ, пĕр пĕчĕк пӳме нумай пçерттĕр, пçерттĕр, пçерттĕр — çитеримар.

ывăн

(ывы̆т), уставать. Жит. св.. Янв. Ывăнми-канми ĕçлесе, ывăнми-канми Турра кĕлтуса тăна. Ст. Ганьк. † Çӳл ту çине хăпарнă чух, ывăннă пек эпĕ пултăм (немножко устал). Никит. Ялт ывăнтăм. Я совсем устал. N. Ывăниччен йĕр. Бес. Чув., 1. Çавăнпа ывăннăрах лашапа ту çине хăпарма çăмăлах мар. Чур.-к. Урам хушши тикĕс мар, шăлаканĕ эпир мар; хĕрсем хăйсем ывăнмасан, ывăнакан эпир мар. (Испорченная тат. песня).

ылттăн

(ылтты̆н), золото, золотая монета. Бюрг., Альш. и мн. др. говоры анатри. † Сборн. Утçăм лайăх, тесе, çула ан тух, сар ылттăн пек пуçна çухатăн. Орау. Ылттăн шыраттаракан хуçасем (золотопромышленники) кăçал ĕçлекенсене хак сахал параç, тит. N. Тăмана асăнмалăх кале (?) ылттăнпа кĕмĕлĕн сысакан сурăх парса ячĕ, тет. Н. Леб. Ак йĕр, хĕрĕм, виçĕ арча ылтăнăмран (чит. ылттăнăмран?) пĕр арчи халал. Сред. Юм. Кô тенкĕ ылттăн шыв çине чикнĕ, çавăнпа хĕрлĕ сăнлă ô. Эта монета вызолочена, поэтому и имеет красноватый цвет. Чув. Сборн. I, 50. † Ылттăн (scr . ылтăн) икел тĕшшиччĕ, кĕмĕл укçан çуттиччĕ, аннен савнă хĕрĕччĕ. (Из «хĕр йĕрри»). Шайм. Умри савнă тусăмшăн йĕре-йĕре ик ылтăн (ita scr) пек куçăма пĕтертĕм. || Ылттăн — «золотая рота» (босяки). Сред. Юм. || Ылттăн — челов. экскременты. IЬ.

ырлăх

то же что ырăлăх. Добро, имушество, достояние. НТЧ. Эпĕ: ку ырлăха мар пулĕ (не к добру), мĕн те пулса пулать пулĕ, терĕм. Б. Бур. † Ут-кăшкарăн вăрлăхĕ, хура-туллăн ырлăхĕ. Атте-аннен юрлăхĕ, тивет иккен ырлăхĕ. Н. Якушк. Эпир вылятпăр, кулатпăр ырлăх çинче ӳснĕрен (оттого что живем в довольстве). Изамб. Т. Исампаальсем: кăсем (они) ырлăха килмеççĕ ĕнтĕ, тесе, килнелле Пăла урлă каçкă. Прокоп. † Ан йĕр, тăван, татăлса, пуççăр çине ырлăх çăват-ĕçке. Юрк. Пур ырлăхне хăй курать. Собр. Ырлăхран ырман, теççĕ. (Послов.). Бюрг. † Питĕрпурăн пурлăхĕ пурте хура халăхăн ырлăхĕ; хура халăхан пурлăхĕ пурте хуратăнранăн ырлăхĕ. Байгл. Ах, ырлăхăм, ырлăхăм! Ылттăн пекех ытăнать, кĕмĕл пекех шăранать, тăхлан пекех ирĕлет. (Из плача невесты). Ч. Й. Атте-анне ырлăхĕ çинче çинçе пĕвĕме эпĕ ӳстертĕм. Н. Карм. Эй мана ырлăх тăвакан Николай Иванович! (Начало письма). Сказки и пред. 107. Ырлах çинчен юрлакан кайăк йăвине кĕрсен. Хора-к., Покр. в. Ырлăх тăваччен, шырлăх ту. (Послов.). Шевле. Он ырлăхне (благодаря ему) пĕтĕм ял çока юлнă, чӳк туса парса. Панклеи. Карчăк çăккăрсане пуçтарса хорчĕ те, старика кĕрсенех çӳçрен ярса илчĕ. Çатмарине çаппĕр-илчĕ, çаппĕр-илчĕ те, пор холĕсене хоçса пĕтерсе: çав-и сан ырçа ырлăх? çав-и сан ырçа ырлăхĕ? тесе хĕнесе орайне пăраххĕр. Макка, 13°. Хăта-тăхлач ырлăхĕ пĕтмĕ вăл. Чăвйп. З. Вăсене утă капанĕ пек ырлăх тусан та, ăна часах манаççĕ; вир пĕрчи пек хурлăх тусан, ĕмĕр манмаççĕ. Чăвйп. 36°. Леш каланă: килесее килетĕп те, эсĕ мана пĕр ырлăх каласа пар, тенĕ.

инкĕр-канкăр

тар-тарары, гиблое место? См. тинкăр-канкăр. «Инкĕр-канкăра кайрăмăр. Камен(ь) — урапа йĕр (т.-е. йĕрĕ?) çине» — надпись, сделанная чьею-то рукою на тетради кроет. дер. Мун-Ял, Альмен. прихода Ядр. у.. Сергея Васильена. Первая фраза — ответ лиц, зарывавших покойника, на заданный им вопрос, куда онн ходили; вторая, кажется, указывает на обычай класть камень на след телеги, отвозящей умершего.

ули

(ул'и), сыночек. Шорк. Улине, тес, паппине, тес (гов., когда собираются укладывать ребенка спать). IЬ. Улине, паппине! О о-ох! (все «о» похожи на «а» и выгов. в нос. Гов., когда уже уложат и начнут качать).

ох

восклицание. N. † Ох, шеремет, яш ĕмĕр! иртсе кайрĕ, мĕн, тăвас! Чураль-к. † Ах, ваçка, ох! тес; киле пырсан, мĕн тес?

Русско-чувашский словарь

артерия

сущ.жен.
1. (ант. вена) артери (чĕререн ӳт пайĕсене каякан юн тымарĕ)
2. (син. путь) çул, çул-йĕр; водные артерии шыв çулĕсем

архитектура

сущ.жен.
1. архитектура (çурт-йĕр лартас ăсталăх)
2. (син. здания, сооружения); çурт-йĕр древнерусская архитектура авалхи вырăс çурт-йĕрĕ

бороздить

глаг. несов.
1. (син. пахать) кас, касă ту; йĕр ту; бороздить плугом землю çĕре ака пуçĕпе сухала; морщины бороздят лицо сăн-пите пĕркеленчĕк картланă
2. кас, касса пар, çурса пыр; корабли бороздят море карапсем тинĕс шывне касса çӳреççĕ

вертикаль

сущ.жен. (ант. горизонталь)
вертикаль, вертикальлĕ йĕр; по вертикали вертикаль май

вертикальный

прил., вертикально нареч. (син. отвесный; ант. горизонтальный)
вертикаль -ĕ; вертикальлĕ (çӳлтен аяла тӳрĕ анакан); провести вертикальную линию верикальлĕ йĕр турт; самолёт вертикального взлёта тӳрех çӳле вĕçсе хăпаракан самолёт (çĕр тăрăх чупса пымасăр)

впечатление

сущ.сред.
1. асăм, астăвăм, асри йĕр, асра юлни; впечатление детства ачалăхран асра юлни
2. (син. влияние, воздействие) витĕм, кăмăла витни, чуна тивни; концерт оставил сильные впечатления концерт чуна хытă пырса тиврĕ
3. (син. мнение) шухăш, кăмăл; впечатления об увиденном мĕн курни çуратнă шухăш-кăмăл

горизонталь

сущ.жен. (ант. вертикаль)
горизонталь, горизонтальлĕ йĕр; по горизонтали горизонталь май

горизонтальный

прил. (ант. вертикальный, отвесный), горизонтально нареч.
горизонталь -ĕ; горизонтальлĕ (çĕр хĕрри йĕрĕпе май пыракан); горизонтальная линия горизонтальлĕ йĕр

дефис

сущ.муж.
дефис, кĕске йĕр (сăмах пайĕсене çыхăнтараканни, сăм., атте-анне, вак-тĕвек)

диаметр

сущ.муж.
диаметр (çавракăша çурмалла пайлакан тӳрĕ йĕр)

дорога

сущ.жен.
1. çул, çул-йĕр; шоссейная дорога шоссе çулĕ; проложить дорогу çул хыв; Дорогу! Çул парăр!; сбиться с дороги çула çухат, çĕтсе кай
2. çул, çӳрев; çул çӳрени; готовиться в дорогу çула тухма хатĕрлен; устал с дороги çул çӳресе ывăнтăм ♦ зайти по дороге çула май кĕрсе тух

дорожный

прил.
çул -ĕ; çул-йĕр -ĕ; дорожные знаки çул паллисем, çул кăтарткăчĕсем; правила дорожного движения çул çӳрев правилисем

имущество

сущ.сред.
пурлăх; недвижимое имущество куçман пурлăх, çурт-йĕр; движимое имущество куçан пурлăх; осуждение с конфискацией имущества суд пурлăха тытса илмелле туни

инфраструктура

сущ.жен.
инфраструктура (обществăри тĕп отрасльсене ĕçлеме кирлĕ пĕтĕмĕшле системăсем: çул-йĕр, çыхăну, энергетика, суту-илӳ т. ыт.)

курс

1. сущ.муж.
1. (син. направление) çул, çул-йĕр; тĕллев; корабль взял курс на север карап çурçĕрелле çул тытрĕ
2. (син. цена) хак; курс акций на бирже акцисен биржăри хакĕ

линейка

сущ.жен.
1. линейка (тӳрĕ планка); провести прямую по линейке линейкăпа тӳрĕ йĕр турт
2. (син. шеренга) йĕрке, рет; выстроиться в линейку ретĕн тăрса тух (пĕр-пĕринпе юнашар)
3. (син. сбор) линейка (стройра тăракансен уяв пухăвĕ); линейка по случаю открытия лагеря лагерь уçăлнă ятпа ирттернĕ линейка

линия

сущ.жен.
1. (син. черта) йĕр; прямая линия тӳрĕ йĕр; параллельные линии параллельлĕ йĕрсем; провести линию йĕр турт
2. çул, лини; линия железной дороги чугун çул линийĕ; воздушные линии сывлăш çулĕсем; линии электропередачи электричество линийĕсем
3. çул-йĕр, тĕллев; линия поведения харпăр хăйне тыткаламалли тĕллев; линия на развитие рыночных отношений рынок хутшăнăвĕсене аталантармалли çул-йĕр ♦ линия горизонта куç курăм чикки; передовая линия малти позицисем (фронтра); родня по женской линии арăм енчи хурăнташ; он гнёт свою линию вăл хăйĕннех перет; идти по линии наименьшего сопротивления çăмăл çул шыра

маклер

сущ.муж.
маклер (тавар, çурт-йĕр сутма, илме пулăшакан ăстаçă); торговый маклер суту-илӳ маклерĕ

мрамор

сущ.муж.
мрамор (çурт-йĕр илемлетме, палăксем тума усă куракан илемлĕ чул)

недвижимый

прил.
куçман, куçми; недвижимое имущество куçман пурлăх (çĕр тата çурт-йĕр)

непригодный

прил.
юрăхсăр, юравсăр, юраман; непригодный для строительства лес çурт-йĕр тума юрăхсăр йывăç

плакать

глаг. несов.
макăр, йĕр; плакать всхлипывая ĕсĕклесе макăр; плакать навзрыд уласа йĕр ♦ плакали наши денежки пирĕн укçа харам пулчĕ

подчеркнуть

глаг. сов.
1. аялтан турт, йĕр туртса палăрт; подчеркнуть нужные слова кирлĕ сăмахсене йĕр туртса палăрт
2. (син. выделить) уйрăмах палăрт, палăртса кала; подчеркнуть сложность обстановки лару-тăру йывăррине палăртса кала

полоса

сущ.жен., множ. полосы
1. йăрăм, йĕр; полосы на теле от ударов ӳт çинчи çапнă йĕрсем
2. (син. пояс) тăрăх, ярăм, касă; лесная полоса вăрман ярăмĕ; полоса песка вдоль берега çырăн хĕрринчи хăйăр касси
3. (син. период) тапхăр, вăхăт; светлая полоса жизни пурнăçри савăк тапхăр ♦ газетная полоса хаçат страници

преследовать

глаг. несов.
1. (син. гнаться) хăвăла, хуса пыр, йĕр йĕрле; собаки преследуют волка йытăсем кашкăра хăвалаççĕ
2. (син. угнетать, притеснять) хĕсĕрле, хĕс, хĕстер; преследовать за критику тиркенĕшĕн хĕсĕрле ♦ преследовать цель тĕллев тыт; преследовать свою выгоду харпăр пайтишĕн тăрăш; преследуют воспоминания аса-илӳсем канăç памаççĕ

признак

сущ.муж.
паллă, кăтарту, йĕр; различительные признаки уйăру паллисем; без признаков жизни пурнăç паллисем çук

прямой

прил., прямо нареч.
1. (ант. кривой) тӳрĕ, тикĕс, тӳррĕн, тӳрех; прямая линия тӳрĕ йĕр
2. (син. откровенный) тӳрĕ, уçă; говорить прямо тӳррĕн кала ♦ прямая речь тӳрĕ пуплев (текстра — сăнар сăмахĕсене улăштармасăр калани); прямая насмешка кĕрет мăшкăл; я прямо испугался эпĕ хăрасах ӳкрĕм

путь

сущ.муж.
çул, çул-йĕр; водный путь шыв çулĕ; отправиться в путь çула тух; преградить путь çула пӳл ♦ по пути çула май; дыхательные пути сывлав çулĕсем (организмра); Счастливого пути! Çулĕ такăр пултăр!; идти своим путём харпăр çулĕпе пыр

радиус

сущ.муж.
радиус (çавракăш е шар центрне унăн хĕррипе çыхăнтăракан тӳрĕ йĕр); радиус Земли Çĕр радиусĕ ♦ радиус действия ракеты ракета вĕçнин инçĕшĕ

след

сущ.муж.
1. йĕр; следы ног ура йĕрĕсем; следы волка на снегу юр çинчи кашкăр йĕрĕсем
2. паллă, йĕр; следы болезни на лице сăн-питри чир паллисем ♦ и след простыл йĕрĕ те юлман (тарни)

сооружение

сущ.сред.
сооружени, çурт, çурт-йĕр; сооружения Чебоксарской ГЭС Шупашкар ГЭСĕн сооруженийĕсем

строитель

сущ.муж.
строитель (çурт-йĕр лартнă çĕрте ĕçлекен); инженер-строитель строитель инженер

стройка

сущ.жен.
стройка (çурт-йĕр лартни); работать на стройке стройкăра ĕçле

тире

сущ.нескл.сред.
тире, вăрăм йĕр (— палли)

узел

сущ.муж.
1. йăлă, йăлмак, тĕвĕ; завязать узлом йалмакла, тĕвĕле
2. çыхă, тĕрке, чĕркем; узел с бельём кĕпе-йĕм тĕрки
3. сыпă, тĕвĕ, панташка; нервный узел нерв тĕвви
4. узел (çул-йĕр, çыхăну хатĕрĕсем пĕрлешнĕ вырăн); железнодорожный узел чугун çул узелĕ

царапина

сущ.жен.
йĕр, чăрмаланчăк, шăйăрăлчăк; чавнă вырăн; руки в царапинах алăсем чăрмаланса пĕтнĕ

черта

сущ.жен.
1. (син. линия) йĕр, чикĕ; провести черту йĕр турт; в черте города хула чиккинче, хулара
2. (син. свойство, особенность) паллă, уйрăмлăх; черты характера кăмăл уйрăмлăхĕсем ♦ черты лица сăн-пит, ĕренке; в общих чертах пĕтĕмĕшпе илсен

чертить

глаг. несов.
1. чĕр, çыр, йĕр ту, йĕр турт; чертить палкой по песку хăйăр çинче патакпа йĕр турт
2. чертёж ту, ӳкер; чертить план местности вырăн планне ӳкер

чёрточка

сущ.жен. (син. дефис)
кĕске йĕр (сăмах пайĕсене çыхăнтăраканни; сăм., атте-анне, чăн-чăн)

шов

сущ.муж., множ. швы
1. çĕвĕ (çĕленĕ вырăн); машинный шов машинăпа тунă çĕвĕ; ручной шов алăпа тунă çĕвĕ
2. çĕвек (суран вырăнĕнче юлни); наложить швы после операции операци хыççăн çĕвек хур, каснă вырăна çĕлесе ларт
3. çĕвĕ, çĕвек (шăратса, чутласа сыпăнтарнă йĕр); сварочный шов шăратса туна çĕвĕ

щебень

сущ.муж., щебёнка жен.
вак чул, вакланчăк чул (строительствăра, çул-йĕр тунă çĕрте усă кураканни); покрыть дорогу щебнем çул çине вак чул сар

экватор

сущ.муж.
экватор (Çĕр чăмăрĕн çурçĕр тата кăнтăр пайĕсене уйăракан йĕр)

Русско-чувашский словарь (1972)

автобаза

автобаза (1. автомобильсемпе турттарассине йĕркелекен çул-йĕр предприятийĕ; 2. автомобильсем тăмалли, вĕсене юсамалли вырăн).

амортизировать

-рую, ч т о, с о в. и н е с о в амортизацилле (çурт-йĕр, машинăсем кивелсе юрăхсăра тухса пынăшăн тупăшран паллă процент чакарса пыр).

архитектор

архитектор (çурт-йĕр тăвас ăсталăха вĕреннĕ çын).

ассимиляция

ассимиляци, пĕрпеклетни, пĕрпекленни (йĕр халăх тепĕр халах чĕлхине, йăлисене, культурне йышăнса унпа пĕрпекленсе кайни); ассимиляция звуков сасăсем пĕрпекленни: куллен — кунлен вырăнне.

голосить

-ощу, -осишь несов. сасӑпа макӑр, йĕр;

вертикальный

вертикаллĕ, çӳлтан аялалла анакан турĕ йĕр.

всхлипывать

несов. ĕсĕкле, пăшăрханса ӳк, нĕшĕклет, нĕшĕклетсе йĕр, нăшлат, нăшăкла.

выморочный

хуçасăр юлнă, тĕтĕм сӳннĕ (çурт-йĕр), пăчланнă.

отвесный

ҫӳлтен аялалла тӳп-тӳрӗ анакан (йĕр), пит чăнкă (ту).

отпечататься

1 и 2 л. не употр. сов., отпечатываться несов. йĕр юл, йĕр ӳк.

отпечаток

-тка йĕр, ӳкерчӗк.

скалить

несов. скалить зубы шӑл йĕр.

скалиться

разг. несов. оскалиться сов. шӑл йĕр.

след

йĕр; следы зайца мулкач йĕрĕ; идти по следам йĕрпе кай, йĕрлесе кай.

строительство

1. ҫурт-йĕр туни; школьное строительство шкул ҫурчӗсем туни; 2. ҫурт-йӗр тӑвакан вырӑн, ҫӗнӗрен тӑвакан ҫурт-йĕр; 3. перен. строительство, туни; строительство коммунизма коммунизм строительстви, коммунизм туни.

плакать

-ачу несов. йӗр, макӑр; громко плакать уласа макӑр, хыттӑн йĕр; плакать навзрыд хыттӑн ӗсӗклесе йӗр.

постройка

1. хуралтӑ, ҫурт-йӗр туни; 2. хуралтӑ, ҫурт-йĕр; деревянные постройки йывӑҫ хуралтӑсем.

прокладывать

что несов., проложить, -жу сов. 1. хыв, ту, хывса тух (чугун ҫул), сарса тух (урайне— палас); 2. (япаласем хушшине урӑх япала) хурса тух (кĕленче тавар хушшине — улăм); проложить след йĕр хыв.

черта

1. йĕр; провести черту йĕр ту, туртса тух; 2. чикĕ; в черте нашего района пирĕн районта (чиккинче); 3. перен. уйрăмлăх, паллă, ен, сăн; черты лица сăн, сăн-сăпат, отличительные черты япалан уйрăмлăхĕсем; в общих чертах кĕскен, пĕтĕмпе илсен.

чертить

, черчу, -тишь что несов., начертить сов. 1. чĕрсе тух, йĕр ту; 2. чертёж туса ӳкер (çурт планне).

чёрточка

1. кĕске йĕр; 2. пĕчĕк уйрăмлăх.

управление

1. мн. нет тытса тăни (государствăна), тытса пыни (самолёт); 2. тытăм, управлени; дорожное управление çул-йĕр управленийĕ; 3. грам. управлени (пĕр сăмах теприне синтаксис енчен пăхăнса тăни).

бездорожье

мн. нет çулсăрлăх, çул-йĕр çукки.

бесследно

йĕрсĕр, йĕр хăвармасăр, хыпарсăр, пуçпех.

бороздить

, -зжу, -здишь, что, несов. 1. касă ту, йĕр ту, çĕре чĕр; 2. пĕркелентер (çамкана).

Русско-чувашский словарь (1971)

амортизация

ж. амортизаци (1. эк. çурт-йĕр, машина кивелнĕ май унăн хакĕ чакса пыни; çав хака продукци хакĕ çумне хушса пыни; 2. тех. машина чĕтреннине вайсăрлатни; çавна тумалли хатĕрсем).

анфилада

ж. анфилада (алăкĕсене пĕр тӳрĕ йĕр тăрăх тунă пулĕмсен речĕ).

артерия

ж. 1. анат. артери (чĕререн тĕрлĕ органсем патне каякан юн тымарĕ); 2. перен. çул, çул-йĕр; водные артерии шыв çулĕсем.

архитектура

ж. архитектура (1. çурт-йĕр проектлас, туса лартас тата илемлетес асталăх; 2. çурт-йĕрсен стилĕ).

бордюр

м. йăрăм, йĕр (стена е пусма товар çинче).

борозда

ж. 1. суха касси; 2. перен. тарăн йĕр (пит çинче).

бороздить

несов. что 1. касă ту, йĕр хăвар; картла; морщины бороздят лоб çамкана йĕрсем картлаççĕ; 2. касса (е çурса) пыр, касса çӳре (шыва); корабли бороздят океаны карапсем океансен шывне çурса çӳреççĕ; 3. перен. выля; молнии бороздят небо çиçĕм пĕлĕтре вылять.

видно

1. в знач. сказ. безл. курăн, палăр; следов не видно йĕр палăрмасть; 2. в знач. вводн. сл. ахăртнех, пулас, пулмалла, курăнать; видно, он об этом не знал вăл ун çинчен пĕлмен курăнать.

владение

с. 1. по гл. владеть; владение имуществом пурлăх хуçи пулни; 2. уст. (не движимое имущество) тытса тăракан çĕр, пурлăх (çурт-йĕр); 3. (подвластная территория) çĕр; колониальные владения колонилле çĕрсем.

вода

ж. 1. шыв; морская вода тинĕс шывĕ; питьевая вода ĕçмелли шыв; минеральная вода минераллă шыв; сырая вода чĕр шыв; в книге много воды перен. кĕнеке питĕ шĕвек; 2. обычно мн. воды шывсем; эти рыбы обитают в речных водах ку пулăсем юханшывсенче пурăнаççĕ; седьмая вода на киселе аякри тăван; носить воду решетом алăпа шыв йăт (усăсăр ĕç туни); тише воды, ниже травы шăппăн, шавламасăр (çӳре); набрать воды в рот шыв сыпнă пек; водой не разольёшь шыв сапса уйăрас çук; концы в воду йĕр çухат; вывести на чистую воду тăрă шыв çине кăлар; лить воду на чью-либо мельницу камшăн та пулин тăрăш, кама та пулин усă ту.

волнистый

прил. хумлă, хумлă-хумлă; волнистая линия хумлă-хумлă йĕр; волнистые волосы шултăра кăтра çӳç; волнистая местность сăртлă-туллă вырăн.

восходящий

прил. тухса хăпаракан, çĕкленекен; восходящее солнце тухса хăпаракан хĕвел; восходящая линия çӳлелле хăпаракан йĕр; восходящее светило, восходящая звезда хăпаракан (е çуталса пыракан) çăлтăр (чапланса пыракан çын çинчен); восходящая линия родства кĕçĕннисенчен аслисем патне хăпаракан несĕл юппи (е туратти).

всхлипывать

несов. ĕсĕкле; плакать всхлипывая ĕсĕклесе йĕр (е макăр).

выпилить

сов. что 1. касса кăлар (пăчкăпа); 2. (пиля, изготовить) татса хатĕрле; выпилить тёс чус çурса хатĕрле.

выплакать

сов. что 1. йĕрсе (е макăрса) пусар (хуйха); йĕрсе лăплантар (чуна, чĕрене); 2. разг. (вымолить) йĕрсе тархасласа ил; ◇ выплакать все глаза чарăнайми йĕр, куç-пуç хĕреличчен йĕр.

выследить

сов. кого-что йĕрлесе туп (е тыт), йĕр тăрăх туп, тыт; выследить бандита бандита йĕрлесе тыт.

выть

несов. 1. (издавать вой) ула, ӳле; 2. (о ветре) кĕрле, ула, шăхăр, шавла (çил); 3. прост. (громко плакать) йĕр, макăр (ӳлесе).

голосить

несов. разг. 1. что и без доп. (выкрикивать; громко петь) кăшкăр; 2. (плакать в голос) ӳле, ӳлесе макăр (е йĕр).

горизонталь

ж. горизонталь (1. горизонта параллеллĕ лини; 2. геод. пĕр çӳллĕшре икĕ точкăна карттă çинче пĕрлештерекен йĕр).

графа

ж. графа (1. икĕ йĕр хушши; 2. пай, сыпăк).

графить

несов. что йĕр турт, йĕрле; графить бумагу хута йĕр туртса тух.

графлёный

прил. йĕрленĕ, йĕр туртнă; графлёная бумага йĕрленĕ хут.

домовладение

с. 1. çурт тытса пурăнни; 2. усгц. кил-çурт, çурт-йĕр.

домостроение

с. çурт-йĕр туни.

домоуправление

с. çурт-йĕр управленийĕ.

дорога

ж. 1. çул (йĕр); большая дорога мăн çул; сбиться с дороги çултан пăрăн, çултан çухалса çĕтсе) кай; 2. (путешествие) çул; отправляться в дорогу çула тухса кай; ◇ железная дорога чугун çул; скатертью дорога таси паха, тухса кай; забыть дорогу (куда-л.) см. забыть; по дороге çула май; дать дорогу çул пар; стоять на дороге или стать поперёк дороги çула картла, çул çине тăр, пул; туда ему и дорога çав кирлĕ те ăна; идти своей дорогой хăв çулупа ут (ĕçĕ хăв шутланă пек туса пыр).

дорожка

ж. 1. çул; утма çул, сукмак; йĕр; расчистить дорожки в парке паркри сукмаксене шăлса тасат; 2. (коврик) урай палаçĕ, дорожка; ◇ лётная дорожка самолёт лармалли çул.

дорожный

прил. 1. çул ⸗ĕ [⸗и]; çул-йĕр ⸗ĕ [⸗и]; дорожный мастер çул мастерĕ; 2. (находящийся на дороге) çул ⸗ĕ [⸗и], çул çинчи; дорожная пыль çул çинчи тусан, çул тусанĕ; 3. (предназначенный для дороги) çул çӳремелли; дорожный чемодан çул çӳремелли чăматан; дорожный костюм çул çӳремелли костюм.

жилищный

прил. çурт-йĕр ⸗ĕ [⸗и]; пӳрт-çурт ⸗ĕ [⸗и], хваттер ⸗ĕ [⸗и]; жилищные условия хваттер условийĕсем; жилищное строительство çурт-йĕр строительстви.

жилой

прил. пурăнмалли çурт-йĕр ⸗ĕ [⸗и]; строительство жилых зданий пурăнмалли çурт-йĕр строительстви; жилой фонд çурт-йĕр фончĕ.

жильё

с. 1. (обитаемое место) пурăнакан вырăн; вдали от человеческого жилья çынсем пурăнакан çĕртен аякра; 2. разг. (жилище) çурт-йĕр, хваттер.

жирный

прил. 1. çуллă; жирный суп çуллă яшка; жирное мясо çуллă аш; 2. (тучный) самăр, мăнтăр, тачка; 3. (толстый по начертанию) хулăн, сарлака; жирная черта хулăн йĕр; 4. перен. (насыщенный полезными веществами) паха, тулăх; сĕтеклĕ; жирная земля тулăх çĕр; жирный уголь паха кăмрăк; жирная известь паха известь; 5. (густой) çăра; жирная грязь çăра пылчăк; 6. (о голосе, звуке) хулăн; ◇ жирный кусок мăн татăк.

задворки

мн. çурт-йĕр хыçĕнчи вырăн, çурт хыçĕ, анкарти; ◇ на задворках (на заднем плане) хыçалта, хисепсĕр вырăнта.

залечь

сов. 1. (лечь надолго) вырт, кĕрсе вырт; залечь спать çывăрма вырт; 2. (о тумане) хупла, карса ил; в низинах залег туман айлăмсене тĕтре карса илнĕ; 3. (о горных породах) вырт, вырнаç; 4. (о морщинах, складках) вырт, каçса кай; на лбу залегла глубокая складка çамка çинче тарăн йĕр выртнă.

заметный

прил. 1. (видимый, явный) палăрмалла, асăрхамалла, курăнмалла; курăмлă; заметный след палăрмалла йĕр; 2. (видный, известный) паллă; он стал заметным человеком вăл паллă çын лулса тăчĕ.

запечатлеться

сов. 1. (закрепиться в памяти) юл, асра юл, сыхланса юл, йĕр хăвар; её лицо хорошо запечатлелось в моей памяти унăн сăн-сăпачĕ манăн асра çирĕп сыхланса юлчĕ; 2. (получить воплощение) йĕрленсе юл, сăнланса юл.

застроить

сов. что (занять постройками) лартса тух, лартса тултар (çурт-йĕр).

застроиться

сов. (заполниться постройками) ларса тул, лартса тух, лартса тултар (пуша вырăнаçурт-йĕр).

затрещать

сов. 1. (о ружьях) шартлатса кай, шартлатма пуçла (пăшал); (о пулемётах) шатăртатса кай, шатăртатма пуçла (пулемёт); (о звонке) чăнкăртатса кай, чăнкăртатма пуçла (шăнкăрав); (при горении) çатăртатса кай, çатăртатма пуçла (кăвайт); (о барабане) пантăртатса кай, тĕнкĕртетсе кай, тĕнкĕртетме пуçла (е тапрат, тытăн); 2. перен. (начать разрушаться, разваливаться) ишĕлсе кай, ишĕлме пуçла (çурт-йĕр, тумтир); юхăнса кай, юхăнма пуçла, тăпăлма пуçла (е тапрат, тытăн —тумтир); 3. перен. разг. (быстро заговорить) çатăртатса кай, çатăртатма пуçла (е тапрат, тытăн), çатăртатса калаçма тытăн; ◇ затрещать по всем швам арканса кай, ишĕлсе кай (тумтир, çурт-йĕр); в голове затрещало пуç анкă-минкĕленчĕ.

зачертить

сов. что 1. (покрыть штрихами) йĕрлесе тух, йĕр туса тух, чĕркелесе пĕтер; 2. (зарисовать) ӳкер.

зачинить

сов. что, разг. 1. (напр. крышу) тӳрлет, юса (çурт-йĕр); (одежду) сапла, сапласа ларт (тумтир); 2. (заострить) шĕвĕрт (кăранташ).

здание

с. çурт, çурт-йĕр, хуралтă.

зигзаг

м. кукрашка, кукăр-макăр йĕр.

знак

м. 1. (метка, признак) паллă, паллă туни, палăртни, пĕлтерни; знак равенства танлаштару палли; молчание знак согласия чĕнмесĕр ларни килĕшнине пĕлтерет; 2. (след, отметина) йĕр, паллă вырăн; знак ушиба ыраттарнă йĕр; 3. (изображение) паллă; нотный знак нота палли; корректурные знаки корректура паллисем; 4. (клеймо) тăмха, кĕлеме, паллă; фабричный знак фабрика кĕлеми; 5. (движение рукой, головой; сигнал) паллă пани, систерни; делать знаки глазами куçпа систер; ◇ знаки препинания чарăну паллисем; денежный знак хут укçа; почтовый знак почта марки; знаки отличия наградăсем; знаки различия уйрăмлăх паллисем, уйăрса илмелли паллăсем; в знак дружбы туслăха асăнмалăх; в знак протеста хирĕçленине палăртса.

зубоскалить

несов. прост. шăл йĕр.

индивидуальной

прил. 1. (присущий только данному индивидууму) хăйне евĕр, хăйне уйрăм, пайăр, индивидуаллă; индивидуальные особенности хăйне евĕр уйрăмлăхсем; 2. (находящийся в индивидуальном пользовании) пĕччен, уйрăм, харпăрлă, хăйне уйрăм; индивидуальное хозяйство пĕччен хуçалăх; индивидуальный огород харпăрлă пахча; 3. (не коллективный; единичный) индивидуумлă, уйрăм, харпăр хăй (е тĕллĕн); в индивидуальном порядке кашни хăйне уйрăм; индивидуальное жилищное строительство харпăр тĕллĕн çурт-йĕр туни; индивидуальное обучение кашнине уйрăм вĕрентни; индивидуальный план хăйне уйрăм план.

исполосовать

сов. разг. 1. что (изрезать на полосы) тăрăхăн касса пĕтер (е тух) (материĕ); (исчертить полосами) туртса пĕтер (е тух) (çырнине); (пересечь) йĕр хăвар (пит çине); 2. кого-что (избить) хĕнесе йĕр ту (пушăпа-мĕнпе).

канва

ж. 1. канва, шăла пир (тĕрĕ тĕрлемелли); 2. перен. тĕп çул-йĕр (событисен, пулăмсен).

капитальный

прил. 1. (главный) тĕп, чи кирлĕ; капитальный вопрос тĕп ыйту; 2. разг. (основательный) тĕплĕ, пысăк, паха, капиталлă; капитальное произведение паха произведени; капитальный ремонт тĕплĕ ремонт (е юсав); капитальная стена тĕп стена; ◇ капитальные вложения строительствăна хывнă укçа-тенкĕ; капитальное строительство капиталлă строительство (пурăнмалли çурт-йĕр тата промышленность строительстви).

касательная

ж. скл. как прил., мат. сĕртĕнекен лини (е йĕр).

класть

несов. 1. кого-что (помещать) хур; вырттар; хыв; класть книги на стол кĕнекесене сĕтел çине хур; класть деньги в банк укçана банка хыв; класть больного в больницу чирлĕ çынна больницăна хур (е вырттар); 2. что (о красках, пудре и т. п.) сăрла, сĕр, вит; класть краску сăрла; 3. что, перен. (оставлять след) хăвар (йĕр); 4. что (накладыватьпищу) антар; яр (сахăр, пăрăç); 5. что (сооружать из камня и кирпича) купала, хыв; класть печку кăмака купала; 6. что, перен. (расходовать) яр, хур; класть все усилия на укрепление хозяйства пĕтĕм вăя хуçалăха тĕреклетес ĕçе хур;◇ класть начало пуçар; класть конец пĕтер; класть яйцо çăмарта ту; класть оружие парăн; класть (земные) поклоны уст. (çĕре ӳксе) пуççап; класть пятно на кого-что-л. варала, ят яр; класть на музыку кĕвĕле, кĕвве хыв (сăвва); класть в рот чăмласа пар; класть в основу тĕпе (е никĕсе) хур; класть на счётах шут шăрçи çинче шутла; класть под сукно см. сукно.

конюшня

ж. лаша вити; Авгиевы конюшни Авги витисем (таса мар çурт-йĕр çинчен).

кооперация

ж. коопераци; потребительская кооперация потребительсен кооперацийĕ; жилищная кооперация çурт-йĕр кооперацийĕ.

кривой

прил. 1. (изогнутый) чалăш, тайлăк, пăрăнăç, чапрас, кукăр; 2. разг. (одноглазый) хăрах куçлă; 3. (повреждённыйо глазе) айăплă, типсе ларнă (куç); 4. в знач. сущ. кривая ж. кукăр йĕр; ◇ кривая вывезет (или вынесет) тен май килет; кривая улыбка кулас килмесĕр куланçи туни, йĕрĕнсе кулни; кривое зеркало чапрас тĕкĕр (е куçкĕски); куда кривая не (ни) вывезет (или вынесет) мĕн пулать те мĕн килет; на кривой не объедешь кого-л. улталаймăн.

кров

м. уст. 1. (крыша) çи, витĕ, тăрă; 2. (жилище) çурт-йĕр, хӳтлĕх, ăшă кĕтес; 3. (защита) хӳтлĕх.

кровля

ж. 1. (крыша) çи, тăрă, витĕ (çурт-йĕрĕн); 2. уст. (жилище, приют) çурт-йĕр, хӳтлĕх, ăшă кĕтес; под одной кровлей пĕр çуртра (пурăн).

крыша

ж. 1. витĕ, тăрă, çи, çивитти; 2. (дом, жилище) çурт, çурт-йĕр; под одной крышей пĕр çуртра.

линейка

ж. 1. тӳрĕ йĕр; тетрадь в две линейки икĕ тӳрĕ йĕрлĕ тетрадь; 2. линейка; чертить по линейке линейкăпа ĕçле; логарифмическая линейка логарифм линейки; 3. (строй в одну линию) линейка; выстроиться в линейку пĕр йĕркене тăрса тух.

линия

ж. 1. йĕр; прямая линия тӳрĕ йĕр; 2. (путь сообщения) çул, çул-йĕр; трамвайная линия трамвай çулĕ; 3. (расположение предметов в один ряд) рет, тăрăх; линия гор тусен речĕ; 4. (черта, определяющая направление, предел) чикĕ, йĕр; береговая линия çыран чикки; линия старта старт чикки; 5. (направление, образ действий) çул-йĕр; генеральная линия партии партии тĕп çул-йĕрĕ; ◇ линия обороны оборона укрепленийĕсем; по линии наименьшего сопротивления ĕçе çиелтен тума тăрăшни; гнуть свою линию ху тăвас тенине ту, хăвăннине тытса пыр.

линованный

прил. йĕр туртнă, йĕрленĕ, йĕрлĕ; линованная бумага йĕрленĕ (е йĕрлĕ) хут.

линовать

несов. что йĕрле, йĕр турт.

ломаный

прил. 1. ванчăк, хуçăк, çĕмрĕк; ломаные вещи ванчăк (е çĕмрĕк) япаласем; 2. перен. (исковерканный, неправильный о речи, языке) хуçкаланчăк, тĕрĕс мар, йăнăш; говорить на ломаном языке сăмахсене хуçкаласа калаç; ломаная линия хуçкаланчăк йĕр.

мазок

м. 1. (наложение краски при рисовании) сăрă хуни (ӳкернĕ чухне); (полоса краски) йĕр (пĕрре сĕрсе хуни); 2. мед. мазок (анализ тума кĕленче çине илнĕ юн, пӳр е ыт.).

маркёр

м. с.. маркёр (çимĕç лартма йĕр хывмалли хатĕр).

маркировать

сов. и несов. что, с.. йĕр хыв, чĕр, кас (маркерпа).

миллиметровка

ж. миллиметровка (миллиметршар йĕр çырнă хут).

навести

сов. кого-что (направить, привести) ертсе (е кăтартса, илсе) пыр, илсе тух; навести на след йĕр çине илсе тух; 2. кого-что, перен. илсе пыр, куçар, кĕрт, пар; навести на мысль шухăш патне илсе пыр, шухăш кĕрт; навести речь на что-либо сăмаха мĕн çине те пулин куçар; 3. что (нацелить) тĕл ту, тĕлле, яр; навести револьвер револьверпа тĕлле; навести прожектор прожекторпа çутат; 4. что (устроить, сделать) ту, хыв; навести мост кĕпер хыв; 5. кого, разг. (привести во множестве) илсе пыр, ертсе пыр (ăçта та пулин); навести целый дом гостей пӳрт тулли хăна ертсе кĕр; 6. что, разг. (придать) кӳр, кĕрт; навести блеск çутат; навести красоту илем кӳр, хитрелет; навести порядок йĕркене кĕрт, тирпейле; ◇ навести критику критикле; навести справку ыйтса пĕл, шыраса туп; навести страх сехре хăпарт, хăратса пăрах.

навзрыд

нареч.: плакать навзрыд уласа йĕр; ӳлесе макăр.

налиновать

сов. что, чего йĕрле, йĕр туртса хур (е тултар).

наметить

сов. 1. что (обозначить) паллă ту (е хур, сап, ларт); 2. что (набросать, начертить) (йĕр туса) палăртса тух (е хур); наметить контуры дома çурт контурне палăртса хур; 3. что (определить в общих чертах) палăртса (е шухăшласа) хур; наметить схему доклада доклад схемине палăртса хур; наметить поездку в Крым Крыма кайма шухăшласа хур; 4. кого-что (суйлама) палăртса хур; наметить кандидатуру кандидатура палăртса хур.

напасть

сов. 1. на кого-что (совершить нападение) тапăн; напасть врасплох кĕтмен çĕртен тапăн; 2. на что (наброситься) сиксе ӳк, тăрăн; 3. на кого-что, разг. (накинуться с упрёками) тăрăн, айăпласа тапăн; 4. на кого (о чувстве, состоянии) пус; на него напала грусть ăна хуйхă пуснă; 5. на кого-что (натолкнуться) тĕл пул, туп, ӳк; напасть на след йĕр çине ӳк; не на того (или не на ту) напал йăнăшрăн, шутланă пек пулмарĕ.

нарезка

ж. 1. по гл. нарезать; 2. тех. каснă йĕр, нарезка.

нарезной

прил. винтла каснă (йĕр); нарезкăллă; нарезное ружьё нарезкăллă пăшал.

насечка

ж. 1. по гл. насечь; 2. (украшение) касса (е картса) тунă тĕрĕ; 3. (нарезка) тăхнă (е касса паллă тунă) йĕр.

наследить

сов. чем и без доп. йĕрле, йĕр ту.

недвижимый

прил. юр. куçми, пĕр вырăнта ларакан; недвижимое имущество куçми пурлăх (çĕр, çурт-йĕр).

неизгладимый

прил. асран кайми, манăçа тухми, манми; неизгладимый след манăçа тухми йĕр.

неровный

прил. 1. (негладкий) тикĕс (е тан) мар, шăтăклă-путăклă, кăтрашка; неровная доска тикĕс мар хăма; 2. (кривой) тӳрĕ мар, кукăр; неровная линия тӳрĕ мар йĕр; 3. (неодинаковый по размеру) тан мар, пĕр пек мар; 4. (неуравновешенный; неритмичный) улшăнчăк, час улшăнакан; неровный характер улшăнчăк кăмăл; неровный пульс час улшăнакан пульс.

нить

ж. 1. çип; нить основы текст. кумă çиппи; 2. (нитеобразный предмет) çип, пĕрчĕ; нервные нити нерв çипписем; 3. перен. çыхăнтаракан йĕр, çыхăну; нить разговора калаçури çыхăну; ◇ проходить красной нитью яр-уççăн палăрса тăр.

новостройка

ж. (новое здание) çĕнĕ çурт; 2. (строительство) çĕнĕ çурт-йĕр лартни; работать на новостройке çĕнĕ çурт лартнă çĕрте ĕçле.

обстроить

сов. что, разг. (окружить строениями) çурт-йĕр лартса çавăр; çурт лартса тултар.

обстроиться

сов. разг. çурт-йĕр çавăр.

оплакать

сов. кого-что хуйхăрса макăр, хӳхлесе йĕр (камшăн е мĕншĕн те пулин).

оскалить

сов. что (зубы) йĕр, кăтарт; (пасть) уç, кар.

оскалиться

сов. шăл йĕр.

отголосок

м. 1. (отзвук) ахрăм, сасă таврăнни, каялла сасă; 2. перен. (следствие чего-л.) йĕр, палăрăм; отголосок старого спора кивĕ тавлашу, палăрăмĕ.

отзвук

м. 1. (эхо) ахрăм, каялла сасă; 2. (звук, доносящийся издали) аякри сасă; отзвуки взрывов снарядов снарядсем шартлатнă сасă; 3. перен. йĕр, юлашки, палăрăм; отзвуки старинных легенд авалхи легендăсен палăрăмĕ.

отпечатать

сов. 1. что (типографским способом) çап, пичетлесе кăлар; (на пишущей машинке) пичетле, çап; 2. что, фото карточка çап (е кăлар); 3. что и без доп., разг. (кончить печатать) пичетлесе пĕтер, çапса пĕтер; 4. что (оставить след) йĕр хăвар (е ӳкер); отпечатать пальцы на стекле кантăк çине пӳрне йĕрне ӳкер; 5. что (снять печать, открыть) пичет ватса уç; отпечатать комнату пичет ватса пӳлĕме уç.

отпечаток

м. 1. йĕр, мĕлке; отпечаток босой ноги çара ура йĕрĕ; 2. перен. асри йĕр, сăн; накладывать на что-либо свой отпечаток мĕн çине те пулин хăвăн сăн йĕрне хăвар.

оттиск

м. 1. йĕр (пусса туна йĕр); 2. полигр. ӳкерчĕк, паллă, оттиск; оттиск гравюры гравюра оттискĕ; корректурный оттиск корректура оттискĕ; 3. оттиск (журналра е сборникра пичетленнĕ, уйрăм брошюрăланă статья); оттиск статьи статья оттискĕ.

оттиснуть

сов. 1. кого-что, разг. (оттеснить) хĕссе кăлар; 2. что (оставить отпечаток) пусса йĕр ту (е хăвар); оттиснуть след пусса йĕр ту; 3. что, полигр. оттиск ту, пичетле.

отчеркнуть

сов. что йĕр туртса уйăр (е палăрт); карандашом нужное место в книге кĕнекери кирлĕ вырăна кăранташпа туртса палăрт.

отчертить

сов. что, разг. йĕр туртса уйăр, туртса палăрт.

очертить

сов. что 1. йĕр туса çавăр, йĕрлесе çаврăн (е тух); очертить указанное место кăтартнă вырăна йĕрлесе çаврăн; 2. (описать) каласа (е çырса) пар, ӳкерчĕкле, ӳкерсе пар; очертить ход событий событисем мĕнле пулнине каласа пар; ◇ очертя голову шухăшласа тăмасăр, пуçсăрланса.

ощерить

сов. что, разг.: ощерить зубы шăл йĕр.

параллель

ж. мат. 1. параллель, параллеллĕ лини; 2. геогр. параллель (карттă çинче экватор майла ӳкернĕ йĕр); 3. перен. пĕрпеклĕх, параллель; танлаштару; провести параллель между явлениями пулăмсене танлаштарса пăх; исторические параллели историри пĕрпеклĕхсем.

петля

ж. 1. йăлă, йăлмак; завязать петлю на конце верёвки вĕрен вĕçне йăлла; 2. перен. (виселица, гибель) вилĕм; 3. (на одежде) йăлă, тӳме йăлли; 4. (при вязании) куç; спустить петлю куçне яр; 5. (на двери и т. п.) тăпса, петле; петля у сундука арча тăпси; 6. мн. петли охот. (следы зверя) йĕр; ◇ попасть в петлю мăйкăчлан, мăйкăча лек; хоть в петлю лезь разг. пуçа ниçта кайса чикме çук.

петлять

несов. разг. 1. (двигаться не по прямой линии) кукăр-макăр пыр, йĕр пăтрат; 2. (пролегать изгибами) авкаланса вырт.

печать

ж. 1. пичет; гербовая печать герблă пичет; сургучная печать сăркăч пичет; 2. перен. (след) паллă, йĕр; 3. (процеçç изготовления) пичет, пичетлени; книга вышла из печати кĕнеке пичетленсе тухрĕ; готовить к печати пичете хатĕрле; 4. пичет ĕçĕ, пичет; свобода печати пичет ирĕклĕхĕ; партийная печать парти пичечĕ; 5. (шрифт) пичетлени; крупная печать шултра пичетлени; ◇ печать молчания калаçтарманни, калаçманни.

плакать

несов. прям. и перен. макăр, йĕр; горько плакать хурланса йĕр; плакать навзрыд ӳлесе (е кăшкăрса) макăр; ◇ плакали денежки укçа харама (е сая) кайрĕ.

подтёк

м. 1. (след растёкшейся жидкости) йĕпе палли, йĕпеннĕ йĕр; 2. (на теле) кăвакарса тухни, юнăхни.

поплакать

сов. макăрса (е йĕрсе) ил, макăр, йĕр.

пореветь

сов. разг. макăр, йĕр, ӳле, макăрса ил (çын); мĕкĕр, мĕкĕрсе ил (выльăх).

постройка

ж. 1. по гл. построить; постройка жилых зданий пурăнмалли çуртсем туни; 2. (строение) çурт-йĕр, кил-çурт, хуралтă, çурт; надворные постройки хуралтăсем; саманная постройка саман çурт; возвести постройки çурт çавăр; 3. (место) çурт-йĕр тăвакан вырăн.

потёк

м. юхса анни (е тухни), юхни; юхнă вырăн, юхнă йĕр.

почертить

сов. что и без доп. йĕрле, йĕр ту, чĕр.

причитание

с. 1. по гл. причитать; 2. (обрядовая песня) хӳх(ĕ), хӳхлени, йĕр; причитания над покойником вилĕ хӳххи; причитания невесты хĕр йĕрри.

причитать

несов. йĕр, хӳхле, каласа йĕр, кăшкăрса макăр; невеста причитает хĕр хӳхлет.

про⸗

приставка; глагол умĕнче çаксене пĕлтерет: 1) урлă, витĕр пулнине (е тунине): протечь (хушăк витĕр) юхса тух; 2) шăтарнине, йĕр, çул тунине: пробурить пăрала; прогрызть касса (е кăшласа) шăтар; 3) патĕнчен, çумĕнчен, çуммипе иртнине, кайнине: пробежать чупса ирт; 4) ĕçе вĕçленине: пропеть юрласа пар (е пĕтер); 5) пĕр вăхăт хушши тунине: пробегать чупса ирттер (вăхăта); 6) сиен, хуйхă, шар курасси патне илсе пыракан ĕçе: проглядеть асăрхамасăр юл.

пробор

м. çӳç çулĕ (çӳçе уйăрнă йĕр).

прожилка

ж. тымар, йĕр; камень в прожилках йĕрлĕ-йĕрлĕ чул; лицо в прожилках юн тымарĕсем палăракан сăн-пит.

проложить

сов. что 1. (протянуть, провести) хыв, ту, хур, хурса (е сарса, хывса) тух; проложить водопровод шыв пăрăхĕ хурса тух; проложить дорогу çул хыв; 2. (нанести на карту) йĕр ту (е хыв, çыр) (картта çине), паларт, паллă ту; 3. (переложить) хушшине хур, хурса тух; проложить яблоки соломой панулмисем хушшине улăм хур; ◇ проложить себе дорогу хăвна валли çул уç; проложить путь (или дорогу) чему, к чему çул уç.

прочертить

сов. что йĕр турт (е ӳкер); туртса тух; прочертить кривую кукăр йĕр ту.

прямизна

ж. тӳрĕлĕх, тӳрĕш; прямизна линии йĕр тӳрĕлĕхĕ.

прямой

прил. 1. (ровный) тӳрĕ, тикĕс, яштак(а), йăрăç; (о дереве) шулака; (о носе) тӳрткен, пукле; прямая линия туп-тӳрĕ йĕр; прямая дорога тӳрĕ çул, пӳкле çул; 2. (не вьющийсяо волосах) йăшăркка (çӳç, çăм); 3. (непосредственно связывающий) тӳрĕ, тӳрех, тӳррĕнех; поезд прямого сообщения çул вĕçне çитиех каякан поезд; говорить по прямому проводу телефонпа тӳррĕнех калаç; 4. (непосредственный) тӳрĕ; прямые выборы тӳрĕ суйлав; 5. (откровенный) тӳрĕ; уçă; прямой человек тӳрĕ çын; 6. (явный) кĕретех, чăннипе, чăн-чăн; прямой обман чăн-чăн суя; 7. в знач. сущ. прямая ж. мат. тӳрĕ йĕр; прямое значение слова или прямый смысл слова сăмахăн тӳрĕ пĕлтерĕшĕ; прямая дорога или прямой путь чи кĕске (е тӳрĕ) çул (пĕр-пĕр ĕç тумалли); прямая речь грам. урăх çын сăмахĕ, тӳрĕ пуплев; прямое дополнение грам. тӳрĕ дополнени; прямый угол мат. тӳрĕ кĕтес; прямый наследник тĕпкĕч, еткер тивекенни; прямая кишка анат. кутана; одежда прямого покроя тӳрĕ пилĕклĕ тумтир.

пунктир

м. пунктир (татăк-татăк йĕр); начертить пунктиром пунктирпа ӳкер.

пунктирный

прил. пунктир.; пунктирная линия пунктир йĕр.

путейский

прил. çул-йĕр ⸗ĕ [⸗и], чугун çул, ⸗ĕ [⸗и]; путейские рабочие чугун çул çинчи рабочисем.

путь

м. в разн. знач. çул, çул-йĕр; воздушный путь сывлăш çулĕ; пути сообщения çул-йĕр; санный путь çуна çулĕ; водный путь шыв çулĕ; водным путём шывпа, шыв тăрăх; железнодорожный путь чугун çул; на обратном пути таврăнасла, таврăннă чух; окольным (или кружным) путём 1) çавра, тавра; 2) перен. çын-çын урлă, тӳррĕн мар; обходным путём прям. и перен. тавра çулпа; во время пути (çулпа) пынă чух; проложить путь çул уç (е хыв); сбиться с пути 1) аташ, çĕт, аташса (е çĕтсе) кай; 2) перен. çултан пăрăн, пăсăлса кай (пурнăçра-ĕçре); по пути çула май; дыхательные пути анат. сывлăш çулĕ; ◇ быть на пути к чему-л. кам-мĕн патне çывхар, çывхарса пыр; вступить на путь см. вступить; мирным путём килĕшсе, мирлĕ майпа; жизненный путь кунçул, пурнăç çулĕ; Млечный Путь астр. Кайăк хур çулĕ; единственно верный путь пĕртен-пĕр тĕрĕс çул; на верном пути тĕрĕс çулпа; наставить на путь истинный или обратить на путь истины кого-л. тĕрĕс çул çине тăрат (е илсе тух); проводить в последний путь юлашки çула ăсат (масар çине); стоять на чьём-либо пути урлă (е çула пӳлсе) тăр; счастливого пути! çулĕ телейлĕ пултăр!

разветвлённый

прил. 1. юпле; разветвлённый ствол юплĕ вулă; 2. йышлă; разветвлённая сеть дорог йышлă çул-йĕр.

развитие

с. 1. ӳсĕм, аталану, вайланни, сарăлни; развитие жилищного строительства çурт-йĕр тăвас ĕç вăйланни; 2. (степень умственной зрелости) ӳсĕм, аталану, аталану шайĕ; умственное развитие ăстăн аталанăвĕ; культурное развитие культура аталанăвĕн шайĕ.

разграфить

сов. что йĕрлесе тух, йĕр туртса тух.

разлиновать

сов. что йĕр турт, йĕрлесе тух, йĕр туртса тух; разлиновать тетрадь тетраде йĕрлесе тух.

разлом

м. 1. по гл. разломать(ся) и разломить(ся); разлом льда пăр ватни; 2. (место) хуçăк, хуçнă (е ватнă) вырăн; хуçăлнă (е ваннă) вырăн; линия разлома хуçăлнă йĕр.

ровный

прил. 1. (о поверхности) тикĕс, такăр, тан; ровная дорога тикĕс çул; 2. (прямой) тӳрĕ; ровная линия тӳрĕ йĕр; 3. (одинаковый; равномерный) тан, пĕр тикĕс; ровный пульс пĕр тикĕс тапакан пульс; 4. (уравновешенный) тăнăç; ровный характер тăнăç характер; ровный счёт тикĕс шут; ◇ ровным счётом ничего нимĕн те мар; не ровен час сасартăк, тăрук.

росчерк

м. йĕр, кукрашка (алă пуснă чухнехи); ◇ одним росчерком пера хăвăрт, пĕрре сулса.

рубец

м. 1. (шов) пӳклем; 2. (след на теле, напр. от раны) çĕвĕк, йĕр; 3. (отдел желудка) мăн хырăмлăх.

рубрика

ж. 1. (заголовок) рубрика, пай; 2. (графа) йĕр, графа.

скалить

несов. что: скалить зубы 1) шăл йĕр (сăмахран, йытă); 2) (смеяться) епре, тутана ир, шăл йĕр, ейкелен.

складка

ж. 1. пĕрме, пĕрмече; юбка в складку пĕрмечеллĕ юбка; 2. (прямолинейный сгиб) йĕр, хуçланчăк, хутлам; складки на брюках шăлавар хутламĕ; 3. (волнистый изгиб) хутланчăк, хутлам; 4. (на коже, теле) хутлам, карт, пĕркеленчĕк; 5. геол. хутлам.

скользкий

прил. 1. (о поверхности) яка, шуçлака, йăпăлкка; 2. перен. (ненадёжный, опасный) шуçлака, шанчăксăр; иккĕленӳллĕ, чăкăлтăш; скользкий путь; 1) шуçлака çул; 2) перен. шанчăксăр çул-йĕр; скользкая тема чăкăлтăш тема; скользкое выражение иккĕллĕ ăнланмалла калани.

след

м. 1. (отпечаток) йĕр; 2. (остаток, знак после чего-л.) йĕр, паллă, тĕс; след от раны суран палли; ◇ без следа йĕрсĕр, паллисĕр; напасть на след йĕр çине ӳк; (и) след простыл (или пропал) йĕрĕ те çухалчĕ; замести следы йĕр çухат; идти по следам 1) йĕр тăрăх кай, йĕр йĕрле; 2) çулĕпе кай, хыççăн кай (пĕр-пĕр вĕрентӳ хыççăн).

слеза

ж. 1. куççуль; плакать горькими слезами вĕри куççульпе йĕр; 2. мн. слёзы (плач) макăрни, йĕрни; довести до слёз йĕрт, макăрт; 3. перен. (капля) тумлам, шыв тумламĕ; ◇ крокодиловы слёзы см. крокодиловый; (быть) в слезах йĕр, макăр; пролить (или пустить) слезу шутл. йĕрсе (е макăрса) ил; сквозь слёзы куççульпе, куççуль витĕр.

строевой

прил. çуртлăх, çурт-йĕр ⸗ĕ [⸗и]; строевой лес çуртлăх йывăç.

строение

с. 1. (здание, постройка) çурт-йĕр, хуралтă; 2. (структура) тытăм; строение земной коры çĕр хуппи тытăмĕ; строение атома атом тытăмĕ.

строительный

прил. строительство ⸗ĕ [⸗и], çурт-йĕр ⸗ĕ [⸗и], çурт-йĕр тумалли (е тăвакан); строительные материалы строительство материалĕсем; строительная техника строительство техники; строительный техникум строительство техникумĕ.

строиться

несов. 1. çурт-йĕр ту (е çавăр) (ху валли); 2. (воздвигаться, сооружаться) ту, хыв; через Волгу строилась железная дорога Атăл урлă чугун çул хывнă; З. перен. (созидаться, создаваться) пул, тăвăн; 4. (составляться) йĕркелен, пул; доклад строится на большом материале доклада нумай материалпа усă курса йĕркеленĕ; 5. на чём (основываться) никĕсленсе тăр, тытăнса тăр; его вывод строился на догадках хăйĕн выводне вăл чуххăм çеç тунă; 6. воен. (становиться в строй) строя тар, йĕркеленсе тăр.

тень

ж. 1. мĕлке, сулхăн, хӳтĕ; на солнце и в тени хĕвел питтинче тата сулхăнта; тень от дерева йывăç мĕлки; 2. перен. (след, отражение) йĕр, паллă; по лицу скользнула тень обиды пичĕ çинче кӳренӳ йĕрĕ палăрчĕ; 3. перен. (незначительнаячасть, доля чего-л.) йĕр; тень правды тĕрĕслĕх йĕрĕ; 4. (силуэт) мĕлке; на стене показалась чья-то тень стена çинче такам мĕлки курăнчĕ; 5. (призрак) мелке; ходит как тень мĕлке пек çӳрет; ◇ ночная тень каç сĕмĕ, ĕнтрĕк; от него осталась одна тень вăл питĕ начарланса кайнă, шăмми-шакки çеç юлнă; наводить тень юри пăтраштар; быть (или сделаться) тенью кого-л.) 1) уйрăлми çӳре (кампа та пулин); 2) пĕтĕмпех, пăхăн, ирĕкĕнчен ан тух; держаться (или быть, стоять) в тени пытан, асăрхамалла мар тăма тăрăш; оставлять в тени палăртмасăр хăвар; тень падает на кого-что-л. иккĕлентерет (кам е мĕн те пулин); тен под глазами (или вокруг глаз) куçĕсем кăвакарнă.

траверс

м. траверс (1. карап е самолёт пыракан çула перпендикулярлă йĕр; 2. çыран хĕрринчен çырма варрине çити тунă дамба).

трасса

ж. трасса, çул; йĕр; трасса метро метро трасси; автомобильная трасса автомобиль çулĕ; трасса пули пуля йĕрĕ; провести трассу йĕр хыв.

трещина

ж. 1. çурăк, хушăк, хушăк-çурăк, çуркаланчăк, çурăлнă йĕр; трещина во льду пăр çинчи çурăк; 2. перен. (разлад, распри) хирĕçӳ, сивĕнни, туслăх пăсăлни; в их отношениях образовалась трещина вĕсем пĕр-пĕринчен сивĕнчĕç.

тропить

несов. охот. йĕр йĕрле, кайăк йĕрле.

убогий

прил. 1. (имеющий увечье) чăлах, уксах-чăлах; 2. (крайне бедный) питĕ чухăн, юрлă, юхăнчăк, начар, мĕскĕн; убогое жилище начар çурт-йĕр; 3. перен. (ничтожный) пит начар, чухăн; убогая жизнь чухăн пурнăç.

управдом

м. (управляющий домами) управдом (çурт-йĕр управляющийĕ).

усадьба

ж. 1. (дом с угодьями) кил-çурт (пахчипе пĕрле); 2. (хозяйственный и жилой центр, напр. колхоза) çуртсем, çурт-йĕр, усадьба.

хорда

ж. 1. мат. хорда (кукăр йĕрĕн икĕ точкине пĕрлештерекен тӳрĕ йĕр); 2. зоол. çурăм шăнăрĕ, хорда.

царапина

ж. чавнă вырăн, чĕрнĕ йĕр, шăйăрăлчăк.

черкнуть

сов. и однокр. что, разг. 1. (по чему-л., обо что-л.) йĕр ту, йĕрле, шăйăрса ил; 2. (быстро написать) çыр, çырса хур; черкните мне несколько слов ман пата пĕр-ик сăмах çырса ярăр.

черта

ж. 1. (линия) йĕр; провести черту йĕр ту (е турт); 2. (граница, предел) чикĕ, çыра, карта; в черте города хула чиккинче; 3. (особенность, свойство) уйрăмлăх, паллă ен, паллă; черты характера характер уйрăмлăхĕсем; 4. обычно мн. черты сăн, сăн-сăпат, пит-куç; черты лица пит-куç; ◇ в общих чертах пĕтĕмĕшпе илсен.

чертить

несов. что и без доп. 1. (проводить черту) чĕрсе тух, йĕр ту (е турт), йĕрле; 2. (делать чертёж) чертёж (е ӳкерчĕк) ту, çырса ту; чертить план здания çурт планне çырса ту.

чёрточка

ж. 1. уменьш. см. черта; кĕске йĕр, пĕчĕк уйрăмлăх; провести чёрточку кĕске йĕр ту (е турт); 2. (дефис) дефис, кĕске йĕр.

штрих

м. 1. (линия) штрих, йĕр; 2. перен. (характерная черта) уйрăмлăх паллă.

штриховать

несов. что и без доп. штрихла, йĕрле, йĕр турт.

щерить

несов. что, разг.: щерить зубы шăл кăтарт, шăл йĕр; (о лошади) шăмар.

эфемерность

ж. хăвăрт иртсе кайни, йĕр хăварманни.

Русско-чувашский словарь социальной лексики (2004)

жилище

кил, çурт, çурт-йĕр, хваттер; право на жилище çурт-йĕр прави

жилищный

хваттер -ĕ, çурт-йĕр -ĕ; жилищное законодательство хваттер законĕсем; жилищная кооперация çурт-йĕр кооперацийĕ; жилищный фонд хваттер фончĕ

жилой

çурт-йĕр -ĕ, хваттер -ĕ; пурăнмалли; жилой дом пурăнмалли çурт; жилой комплекс çурт-йĕр комплексĕ; жилая площадь хваттер лаптăкĕ

жильё

çурт-йĕр, пурăнмалăх вырăн; благоустроенное жильё хăтлă çурт-йĕр; социальное жильё социаллă хваттер (патшалăх тулевсĕр параканни)

инфраструктура

инфраструктура (çĕршыв хуçалăхне ĕçлеме кирлĕ çурт-йĕр, транспорт, энергетика системисем, шкулсем, больницăсем т.ыт.); инфраструктура области область инфраструктури

ипотека

ипотека (кивçен укçа илме çĕр е çурт-йĕр залога хывни)

капиталовложение

капитал хывни, укса-тенкĕ хывни; ĕçе хывнă капитал, ĕçри капитал; капиталовложения в дорожное строительство çул-йĕр тума капитал хывни

коммуникация

1. хутшăну; языковая коммуникация чĕлхепе хутшăнни 2. çул, çул-йĕр; çыхăну; водные коммуникации шыв çулĕсем

курс

1. çул, çул-йĕр; тĕллев; политический курс политика çул-йĕрĕ; наметить курс тĕллев палăртса хур (малашне ĕçлеме) 2. хак; валютный курс валюта хакĕ (ытти çĕршывсен валютисемпе танлаштарсан); падение курса акций акцисен хакĕ ӳкни 3. курс (вĕренӳ çулĕ); учиться на втором курсе иккĕмĕш курсра вĕрен 4. курс, вĕренӳ, ярăм (пĕлӳсен паллă пуххи); вузовский курс истории аслă шкулти истори курсĕ

линия

1. çул-йĕр; политическая линия политика çул-йĕрĕ 2. чикĕ, йĕр; линия прекращения огни çапăçма чарăннă чикĕ

мемориал

мемориал, асăнулăх (чаплă çынна е историри ĕçе чысласа лартнă çурт-йĕр, палăксем)

месячник

уйăхлăх; месячник дорожного строительства çул-йĕр тумалли уйăхлăх

мещане

мещенсем (революцичченхи Раççейре пулнă пуянах мар хула çыннисен — ал ăстисен, сутуçăсен, çурт-йĕр хуçисен сословийĕ)

наём

таралăх; тара илни, тара тытни; наём помещений çурт-йĕр тара илни; наём рабочей силы ĕç вăйĕ тара тытни

недвижимость

, недвижимое имущество куçман пурлăх (çĕр, çурт-йĕр); ссуда под залог недвижимости куçман пурлăх залогĕпе илекен кивçен

Чувашско-эсперантский словарь

йĕр

[jer]
spuro, pado, linio, sulko
йĕр йĕрле — идти по следу, выслеживать
йĕлтĕр йĕрĕ — лыжня
йĕр турт — провести линию
виçĕ йĕрке çыр — написать три строки
урапа йĕрĕ — колея

йĕр

[jer]
plori (ploru)
йĕрсе яр — ekplori
сасăпа йĕр — voĉplori, ploregi
йĕрмĕш — plorema

çил

[ŝil]
vento
сивĕ çил — malvarma vento
çурçĕр çилĕ — norda vento
çил вĕрет — vento blovas
çил хӳри — ventomontrilo
çил-йĕр — ventaro
çил-тăвăл — ŝtormo, uragano
çил-тăман — neĝoventego

çурт

[ŝjurt]
domo, konstruaĵo
йывăç çурт — ligna domo
шкул çурчĕ — lerneja konstruaĵo
çурт çийĕ — domtegmeno
ача çурчĕ — infana domo
çурт-йĕр — loĝataj konstruaĵoj
çуртсăр çын — senhejmulo

тӳрĕ

[tju;re]
rekta, rekte; honesta
тӳрĕ йĕр — rekta linio
тӳрĕ кай — iri rekte
тӳрĕ кăмăл — honest(ec)o
тӳрĕ кăмăллă çын — honesta homo
тӳрĕ лар — sidi trankvile
тӳрĕ кĕтес — rekta angulo
тӳрĕлен — rektiĝi
тӳрĕлентер — rektigi
тӳрĕлĕх — honesteco, sincereco
тӳрĕрен (= тӳррĕн) — rekte
sincere, malfermite
тӳрешке — liniilo
тӳрлет —korekti, rektigi
rimari
тӳрлетӳ — korekto

шут

[ŝut]
nombro, kvanto, kalkulo, poentaro, konsidero; opinio, intenco
шут хисепĕсем — bazaj numeraloj
шут палли — cifero
çав шутра — inkluzive
шута кĕрт — alkalkuli
шутран тух — elkalkuli
çул шучĕ — tempokalkulo
укçа шучĕ — kvanto de mono
пысăк шутпа çĕнтер — venki kun granda poentaro
кашни пус шутра — ĉiu kopeko (groŝo) estas kalkulata
шут кĕнеки — registra libro
шута ил — konsideri
antaŭvidi
ман шутпа — laŭ mia opinio
шут ту (= шут тыт) — pensi (pro ion fari)
шут-йĕр — spuro, rezulto
шутла — kalkuli
opinii, pensi
йăнăш шутла — kalkuli erare
асра шутла — kalkuli mense
эп(ĕ) шутланă тăрăх — laŭ mia opinio, laŭ mia kalkul(ad)o
шутламасăр — sen kalkuli, escepte de
шутлав — kalkulado
шутлан — esti konsiderato, kalkulata
вăл ăста шутланать — он oni konsideras lin specialisto
шутлаттар — pensigi
шутлă — kelkaj, ĉiu estas kalkulita
шутсăр — nekalkulebla, nekalkuleble
neordinare, tre
шутсăр нумай — tre multe

Немецко-чувашский словарь Йоханнeса Бeнцинга (Benzing)

Architekt

arhhittektăr (zurt-jĕr tăvas ĕze ăsta zyn)
архитектор (çурт-йĕр тăвас ĕçе ăста çын)

bauen

(zurt-jĕr) tăvas
(çурт-йĕр) ту

Besitz

zurt-jĕr
çурт-йĕр

Habe

purlăh, zurt-jĕr pujanlăhĕ
пурлăх, çурт-йĕр пуянлăхĕ

Spur

jĕr
йĕр

weinen

makăras, jĕres
макăр, йĕр

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

вите

«конюшня», «хлев»; ĕне вити «коровник»; тув. одек «место, где находятся домашние животные». Возможно, чув. вите представляет собой древнее субстантивировавшееся причастие от вит «покрывать» (ср. виçвиçе, йĕрйĕре), т. е. вите — «закрытое помещение для домашних животных».

çурт

«дом», «изба с надворными постройками»; çурт-йĕр (йĕр вместо çĕр) «дом с усадьбой»; МК йурт «юрта», «переносное жилище»; др. тюрк., уйг., узб. йурт, кирг. журт «страна», «родина»; хак., тув. чурт «жилище»; башк., тат. йорт «дом», «изба», «жилище»; тув. чурт, якут. сурт «стойбище», «стоянка»; «страна»; тур. йурт «страна», «родина», «отчизна»; «жилище», «дом»; «земля»; кумык, юрт «селение»; ср. перс. йурт «местожительство», «жилище»; «лагерь», «стан». Термин юрт в значении «место для кочевок» в Средней Азии и Иране широко используется начиная с XIII в. В данном случае он употреблен в значении «страна». Слово юрт (йурт), по всей вероятности, восходит к глаголу jypy ~ jopy ~ jӳpӳ ~ jӧpӳ «ходить», «идти»; таким образом, jyp + у + т > jурт могло первоначально значить «хождение», «кочевание», «место для кочевания»“ (Кононов. РТ 79).

тар

«убегать»; др. тюрк. (орх.-енис.) тӓз, МК тез, алт. тес, тезиппар, хак. тис, тув. dec «бежать», «убегать»; тув. дургунна «убежать», «спастись бегством»; р ~ з, с.

тĕсе

1. «указывать», «ссылаться»; 2. «обращать внимание», «замечать», «примечать»; тĕсесе хур «высмотреть», «заприметить»; башк., тат. тӧзе «целить», «целиться», «прицеливаться», «метить»; казах. тес «просверлить», «продырявить»; тесе карай, «смотреть пристально»; к. калп. кӧзге тӳс «обратить внимание», «заметить».

тишкер

1. «узнавать», «понимать»; 2. «рассматривать»; «анализировать», «проверять», «ревизовать», «обследовать», «исследовать»; уйг. текшӳр, казах., к. калп. тексер, кирг. текшер, ног. тешкер, тат., башк. тикшер, узб. текшир «разбирать», «разведывать», «проверять», «контролировать», «рассуждать», «критиковать», «исследовать»; уйг. текшӳрӳш, тат. тикшерӳ, тишкерӳ «поверка», «разбор», «исследование». Может быть, от глагола, соответствующего тат., башк. тиш, кирг. теш, казах. тес «сверлить», «пробивать»; алт. тис «пронзать» (?).

хăма

«доска»; «тёс»; балк. каңа «доска»; «стойка», «деревянный поднос»; ср. мар. (горн.) ханга, мар. (луг.) оңа «доска», «тёc».

шăтăк

1. «щель», «дыра», «отверстие», «расщелина»; азерб. дешик, чатдаг, уйг. тӧшӳк, кирг. тешик, чаг. тӳшӳк, туркм. дешик, казах. тесик, тат. титек «дыра», «отверстие», «щель». От глагола: ср. чув. шăт, тат. muш, к. калп. тес «делать отверстие».

Чувашско-русский фразеологический словарь

Йĕр çине ӳк

Йĕр çине ӳк нападать / напасть на след чей.
Полици ман йĕр çине ан ӳктĕр тесе сас-хура памасăр пурăнма тиврĕ. Н. Мранькка. — Халь, ак, старик сан йĕрӳ çине ӳкнĕ, йĕксĕк. А. Талвир.

Йĕр хăвар

Йĕр хăвар [ту] оставлять / оставить след какой.
Каламасăрах паллă ĕнтĕ, хуйхă-суйхă Варьăн сăнĕ çине йĕр хăвармасăр иртме пултарайман. К. Пайраш. Кашни çын халăх чĕринче хăйĕн таса пурнăçĕпе, лайăх ĕçĕсемпе йĕр хăварать. В. Паймен. Çул ӳсĕмĕ — канăçсăр шухăш Пуçра тем чухлех йĕр тăвать. А. Алка.

Йĕр хыв

Йĕр хыв 1. пробивать [прокладывать, пролагать] / пробить [проложить] себе дорогу [путь]; 2. прокладывать / проложить след куда, к кому-чему.
1. Ватлăхра вĕренни — Хăйăра чĕртерни. Çамрăкла вĕренни — Чул касса йĕр хывни. А. Ĕçхĕл. 2. Паянхи пек хĕн те ылхану чăтса ирттернĕ хыççăн Ильяс тăван килне хăй тĕллĕн йĕр хывас çук, паян кăна мар, ыран та пырса кĕрес çук. Н. Илпек.

Мăшкăл ту

Мăшкăл ту позорить / опозорить кого-что, срамить / осрамить кого-что, осмеивать / осмеять кого-что.
Ман аслă, пуян Ирĕк çĕршыва Ĕмĕрне çич ют Мăшкăл тăвайман. Çеçпĕл çеçкисем. Чăнах, фашистсем пире мăшкăл туни, пирĕн ял-хуласене кĕл туни, ача-пăчасене тискеррĕн вĕлерни, паллах, кашни çын чĕринчех ĕмĕр çухалми йĕр хăварать, курайманлăх вутне чĕртет. В. Алентей. — Итле-ха: эпир, пĕтĕм çамрăксем пуçтарăнса, Айтар туйне мăшкăл тăвас тетпĕр, эсĕ мĕн шухăшлатăн? П. Осипов.

Çул кăтарт

Çул [çул-йĕр] кăтарт указывать / указать дорогу [путь] кому-чему.
Комсомол çул кăтартрĕ мана, Рабфака вĕренме вырнаçтарчĕ. С. Шавли. Вăл ăс пачĕ, çул кăтартрĕ Ырă пурнăç кунçулне. Ленин халăх чĕринче. Коммунистсен партийĕпе Совет правительстви... хресчене хăлтăр-халтăр урапа çинчен хурçă трактор çине лартма çул кăтартса пачĕç. М. Белов. Ленин вĕрентĕвĕ çынсене пурнăç тупсăмне, илемлĕ пуласлăх патне çул-йĕр кăтартса пырать. Коммунизм ялавĕ.

Çул-йĕр кăтарт

Çул-йĕр кăтарт. См. çул кăтарт

Тĕс çухат

Тĕс (тĕсне) çухат [яр, тăк] линять / полинять, облинять; выцветать / выцвести.
Пĕчĕк пӳлем кĕтессинче тес çухатнă шăналăк карнă та, çавăнта выртать поэт. С. Шавли. Юр хăй тĕсне ĕнтĕ çухатнă, Пăхан та — йăлт ула-чăла. Г. Ефимов. Таня виçĕмкунхи шупкалса тĕсне янă çӳхе платьепех. П. Львов. Кăвак куçсем! Çамрăж чĕрем Хăрать сиреньсем тĕс тăкасран. Н. Янкас.

Чĕре кăрт турĕ

Чĕре кăрт (карт) турĕ сердце дрогнуло у кого. Чĕрем кăрт! турĕ, йĕр çине ӳке пуçларăм. С. Шавли.
Ивановăн чĕри карт! турĕ. Л. Артемьев.

Шăл йĕр

Шăл йĕр [ей] скалить зубы.
Пăрах-ха эсĕ шăл йĕрме Калаçнă чух — пĕл итлеме. Г. Ефимов. — Темскер, Укахви, эсĕ паян питĕ шăл йĕретĕн, — асăрхарĕ Лина. К Турхан. Тамара куçне уçрĕ те каллех мачча çинчи шăлне ейсе пăрахнă пуçа курчĕ. Ю. Скворцов.

Неологический словарь чувашского языка

автоавари

ç.с. Автомобиль çул-йĕр инкекне лекни; автомашинăсем çапăнни. Машина вара... Шупашкарта авто-аварие лексе ваннă. Х-р, 15.09.1992, 3 с. Хĕл кунĕсенче авто-аварисен шучĕ ӳсет. А-д, 17.12.1999, 1 с. Автоаварисенчен нумайăшĕ ӳсĕрсене пула пулаççĕ. Ар, 2001, 3 /, 1 с.

агропромышленность

п.с. Производствăпа экономика тытăмĕ, ял хуçалăх продукцине туса илекенсен, тирпейлекенсен тата туянакан патне çитерекенсен çыхăнăвĕ. Халĕ çĕршывра пур районсенче те агропромышленность пĕрлешĕвĕсем туса хунă. К-н, 1984, 12 /, 2 с. Районти агропромышленноçра сирĕн тӳпе пĕчĕк мар. Г.Краснов, 1985, 49 с. Ыранагропромышленность комплексĕнче тата продукци тирпейлекен промышленноçра ĕçлекенсен професси уявĕ. ÇХ, 1997, 46 /, 1 с. Хальлĕхе Раççей агропромышленность комплексне ура çине тăратмалли çул-йĕр курăнмасть-ха. ХС, 2003, 83 /, 2 с. — агропромышленноç комплексĕ (Х-р, 25.07.2000, 3 с.; Ар, 2001, 6 /, 1 с.).

агропромышленноç

п.с. Производствăпа экономика тытăмĕ, ял хуçалăх продукцине туса илекенсен, тирпейлекенсен тата туянакан патне çитерекенсен çыхăнăвĕ. Халĕ çĕршывра пур районсенче те агропромышленность пĕрлешĕвĕсем туса хунă. К-н, 1984, 12 /, 2 с. Районти агропромышленноçра сирĕн тӳпе пĕчĕк мар. Г.Краснов, 1985, 49 с. Ыранагропромышленность комплексĕнче тата продукци тирпейлекен промышленноçра ĕçлекенсен професси уявĕ. ÇХ, 1997, 46 /, 1 с. Хальлĕхе Раççей агропромышленность комплексне ура çине тăратмалли çул-йĕр курăнмасть-ха. ХС, 2003, 83 /, 2 с. — агропромышленноç комплексĕ (Х-р, 25.07.2000, 3 с.; Ар, 2001, 6 /, 1 с.).

ахрăм

п.с. 1. Сасă ян кайса çапăнни; каялла сасă. Хирĕç вăрманта ахрăм ухăрса уласа тăрать. А.Алга, 1961, 81 с. Хăватлă сасă, вар тăрăх кĕрлесе кайса, ахрăм пулса çаврăнчĕ. Г.Луч, 1980, 55 с. Çырма тăрăх, такам хăваланăн, ахрăм тарчĕ хăруш вырăнтан. Т-ш, 25.09. 1991, 3 с. Г.Айхи пек çырма тытăнаççĕ те — ахрăм пек саланса çухалаççĕ. Х-р, 13.02.2001, 4 с. — вăрман ахрăмĕ (Ю.Скворцов, 1978, 136 с.; В.Пехил, 1990, 23 с.); янравлă ахрăм (А.Воробьев, 1967, 59 с.); илемсĕр ахрăм (К-н, 1973, 6 /, 2 с.); тăлăх ахрăм, аташнă ахрăм (Н.Теветкел, 1982, 88 с., 101 с.); ăнкарми ахрăм (Г.Ирхи, 1991, 32 с.); сивĕ ахрăм (Л.Мартьянова //Я-в, 2000, 12 /, 46 с.); çунатлă ахрăм (А.Т.-Ыхра, 2001, 52 с.). 2. Куçăм. Палăрăм, йĕр, хӳрешке. Ывăл кĕтни... авалхи пурнăç ахрăмĕ мар-ши вăл. Г.Ефимов, 1984, 145 с. Абхазири вăрçă ахрăмĕ — Чăваш енре [Пуçелĕк]. Х-р, 3.08.1993, 1 с. Çак пулăмăн ахрăмĕ çĕршывра халĕ те лăпланман-ха. Х-р, 6.10.1998, 2 с. Çак таса мар ĕçĕн ахрăмĕ пирĕн тăрăха та килсе ян! каять. Т-ш, 1999, 44 /, 4 с. Иртсе кайнă ХХ ĕмĕр ахрăмĕсем паянхи кун та çухалман-ха. Т-ш, 2001, 36 /, 9 с. — чунри ахрăм (ХЧЛ, 1990, 16 с.); чун ахрăмĕ (Н.Ишен-тей, 1997, 52 с.); хаяр вăхăтсен ахрăмĕ (Ю.Артемьев, 1991, 148 с.); вăрçă ахрăмĕ (Х-р, 3.08.1993, 1 с.); аваллăх ахрăмĕ (Ç-т, 1999, 5—6 /, 48 с.); Афганистан ахрăмĕ (ÇХ, 2001, 14 /, 4 с.). — ВЧС, 1971, 460 с., 461 с., 889 с.

ахрăмлан

ç.с. 1. Ахрăм пул, ян кайса çапăн (сасă пирки). Вăл [пӳлĕм], пĕчĕкскер, сасса пăчлантарать..., памасть ăна ахрăмланса янăрама вуçех. А.Галкин //К-н, 1991, 3 /, 10 с. 2. Йĕр хăвар; ӳкерĕн, йĕрлен. Ашшĕ [Михетер] ... усал вăя вăратрĕ, усалĕ вара ахрăмлана-ахрăмлана кайрĕ, Нарспийĕ упăшкине вĕлерчĕ, ... вăр-хурах тĕнчи Сетнер пуçне çирĕ. Г.Федоров, 1996, 55 с. Тĕнче хĕрне чĕнет Огинский полонезĕ, асаплă чунăмра тасан ахрăмланса. ЧХ, 2000, 34 /, 5 с.

ентешлĕх

п.с. Çуралнă вырăнтан аякра пурăнакан ентешсен пĕрлĕхĕ; çĕртешлĕх. Чылай сӳтсе явнă хыççăн «ентешлĕх» тумалли шухăшпа тăваттăш те килĕшрĕç. П.Осипов, 1971, 345 с. Ентешлĕхсем, общинăсем хулара [Питĕрте] йĕркеленсе, чăмăртанса пынă тапхăр. Х-р, 6.09.1996, 3 с. Тав, ентешлĕх! Эс пире чĕнсе пухрăн пĕр çĕре. Ç-т, 1998, 2 /, 8 с. «Шупашкар таврашĕ» ентешлĕхĕн ĕç планĕнче ... çул-йĕр музейне уçасси тăрать. ЧЕ, 1999, 8 /, 5 с. — ентешлĕх туйăмĕ (Х-р, 10.10.1992, 2 с.); ентешлĕх тымарĕ (Х-р, 28.02.1997, 4 с.); — чăваш студенчĕсен ентешлĕхĕ (Я-в, 1990, 6 /, 13 с.); ял ентешлĕхĕ (ХС, 1999, 13 /, 3 с.); Вăрнар районĕн Шупашкарти ентешлĕхĕ (Т-ш, 1998, 13 /, 9 с.); Шупашкарти Трак ентешлĕхĕ (ХС, 1999, 1 /, 2 с.).

икуйăхлăх

п.с. Икĕ уйăха пыракан (утмăл кунлăх) тапхăр. Çул-йĕрĕ те начар пулас çук — ăна юсамалли икĕуйăхлăх вĕçленсе пырать. К-н, 1979, 16 /, 5 с. Çул-йĕр тумалли икуйăхлăхра эпир республикăри штабăн куçса çӳрекен вымпелне илтĕмĕр. К-н, 1982, 17 /, 2 с. Икуйăхлăха хастар хутшăнакансем валли экологи министерстви хаклă парнесем хатĕрлет. Х-р, 29.02.1996, 4 с.

икĕуйăхлăх

п.с. Икĕ уйăха пыракан (утмăл кунлăх) тапхăр. Çул-йĕрĕ те начар пулас çук — ăна юсамалли икĕуйăхлăх вĕçленсе пырать. К-н, 1979, 16 /, 5 с. Çул-йĕр тумалли икуйăхлăхра эпир республикăри штабăн куçса çӳрекен вымпелне илтĕмĕр. К-н, 1982, 17 /, 2 с. Икуйăхлăха хастар хутшăнакансем валли экологи министерстви хаклă парнесем хатĕрлет. Х-р, 29.02.1996, 4 с.

инфраструктура

п.с., ç.с. Общество пурнăçне тата экономика ĕçĕ-хĕлне йĕркелесе пыма май паракан хуçалăх сыпăкĕсен пĕрлĕхĕ (çул-йĕр, транспорт, çыхăну т.ыт.те). Чи малтанах халăх хуçалăхĕн инфраструктурине çĕнететпĕр, çĕнĕ технологисене ĕçе кĕртетпĕр. Х-р, 13.01.1994, 1 с. Хула инфраструктурине аталантарасси. Х-р, 13.02.1997, 1 с. Общество инфратытăмне уйрăм çынсен инвестицийĕсене явăçтарасси. Х-р, 23. 05.2001, 7 с. [Бизнес-центрта] бизнесменсене кирлĕ пĕтĕм инфратытăм пулĕ. Х-р, 18.09.2001, 1 с. — экономика инфраструктури (Х-р, 7.04.2001, 1 с.); социаллă инфраструктура (ÇХ, 2003, 13 /, 13 с.).

инфратытăм

п.с., ç.с. Общество пурнăçне тата экономика ĕçĕ-хĕлне йĕркелесе пыма май паракан хуçалăх сыпăкĕсен пĕрлĕхĕ (çул-йĕр, транспорт, çыхăну т.ыт.те). Чи малтанах халăх хуçалăхĕн инфраструктурине çĕнететпĕр, çĕнĕ технологисене ĕçе кĕртетпĕр. Х-р, 13.01.1994, 1 с. Хула инфраструктурине аталантарасси. Х-р, 13.02.1997, 1 с. Общество инфратытăмне уйрăм çынсен инвестицийĕсене явăçтарасси. Х-р, 23. 05.2001, 7 с. [Бизнес-центрта] бизнесменсене кирлĕ пĕтĕм инфратытăм пулĕ. Х-р, 18.09.2001, 1 с. — экономика инфраструктури (Х-р, 7.04.2001, 1 с.); социаллă инфраструктура (ÇХ, 2003, 13 /, 13 с.).

ипотека

ç.с., экон., фин. Куçман пурлăха саклата хывса чылайлăха кивçен илни. Çĕнĕ тата питĕ кирлĕ «маркетинг», «ипотека», «лизинг» ... ăнлавсене пĕр хăрамасăр хăнăхмалла. ÇХ, 1997, 49 /, 1 с. Ипотека хваттерсен черетне самаях чакарма анлă çул уçса парĕ. Х-р, 13.05.2000, 2 с. Тăваттăмĕш черечĕ — субсиди тата ипотека кредичĕ илекенсем валли. ÇХ, 2000, 5 /, 3 с. Пурăнмалли çурт-йĕр тăвас çĕрте пĕтĕм тĕнчере ипотека мелĕпе усă кураççĕ. Х-р, 21.10.2000, 1 с.

кăсăклану

ç.с. Мĕн патне те пулин чун туртни, алă выртни; интерес, ăнтăлу. «Карăшра» ытларах орнитологсем. Çамрăк вĕренекенсем çак кăсăкланăва ачаранах алла илеççĕ темелле-и. Х-р, 28.09.1996, 3 с. Кăсăкланăвĕ питĕ пысăкран Леонид иккĕмĕш çул ĕнтĕ пурсуй йытăсен ăмăрту куравне йĕр-келет. ÇХ, 1998, 45 /, 2 с. Ку арçыншăн халь пурнăç йăлт ар-каннăн туйăнать. Уншăн нимле кăсăклану та юлман. ÇХ, 2000, 14 /, 8 с. Пĕр-пĕр кăсăклану пулмаллах. ÇХ, 2000, 37 /, 9 с.

киçтĕк

п.в. Сăрăпа ӳкермелли, сăрламалли хатĕр; кисть. [Картинăри] хĕр кĕлеткине киçтĕкпе унтан-кунтан тĕккелесе те пăхрĕпăсать кăна. В.Эктел, 1996, 105 с. Киçтĕкпе, сăрăпа ĕçлесси вĕсен пурнăç тĕллевĕ пулса тăнă. ЧТ, 28.02.1998, 4 с. Киçтĕк илсе пĕр йĕр çеç тăвĕ-и вăлçакă та ăна хавхалантарĕ. Х-р, 9.08.2000, 4 с. Чӳрече сăрлама кăна ĕлкĕреймен, киçтĕк тупайман. Ар, 2001, 20 /, 3 с. — художник киçтĕкĕ (П.Афанасьев, 1985, 46 с.); ӳнерçĕн киçтĕк вылянăвĕ (Юрий Зайцев, 1990, 5 с.); ятарлă киçтĕк (КÇ, 2000, 35 /, 3 с.); кивĕ киçтĕк (Ар, 2002, 13 /, 4 с.); — киçтĕкпе усă кур (Х-р, 15.03.1994, 4 с.); киçтĕк тыт (Х-р, 6.04.2001, 3 с.); киçтĕк ăстала (Ар, 2001, 20 /, 3 с.); сăрă-киçтĕкпе чирле (ÇХ, 2001, 34 /, 8 с.).

пахча

ача пахчи, п.я. Шкул çулне çитмен (3—7 çулхи) ачасене ăс парса ӳстермелли учреждени; ача сачĕ, ача йăви. Ача пахчинчи е пуçламăш класри йăмăкăрсемпе шăллăрсем... ЧС, 1993, 10 кл., 41 с. Çул-йĕр кооперативĕ ача пахчи уçрĕ. Я-в, 1995, 9 /, 70 с. Ача пахчине çӳресе çĕр таран шутлама вĕреннĕ. Т-ш, 1998, 11 /, 3 с. — танл., ачасен пахчи (Егоров, 1936, 337 с.).

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

детрит

чечче чирĕнчен упранас тĕллевпе пăруран илнĕ прививка тумалли пĕвĕрлĕ шыв. Пĕчĕкçĕ çивĕч çĕçĕ (ăна вырăсла ланцент теççĕ) илеççĕ те хул ӳтне ик-виçĕ çĕртен каса-каса йĕр тăваççĕ, унта вара пăруран илнĕ пĕвĕрлĕ шыв (çав шыва вырăсла детрит теççĕ) сĕре-сĕре яраççĕ [Советы 1897:4–5].

ланцет

пĕчĕкçĕ çивĕч çĕçĕ. Пĕчĕкçĕ çивĕч çĕçĕ (ăна вырăсла ланцет теççĕ) илеççĕ те хул ӳтне ик-виçĕ çĕртен каса-каса йĕр тăваççĕ <…> [Советы 1897:4–5].

макăр

куççулĕпе йĕр. Христос тупăкĕ умне килсе тăр та Унăн таса урисене куççулĕпе (макăрса) йĕрсе чуп ту [Два 1898:14]; Тăванăм! Вăл сана çăласшăн ĕçленĕ, сана хĕрхенсе макăрнă [Осмотрись 1900:6].

резак

çĕçĕ. Кашта варри тĕлне аял енчен вăрăм çĕçĕ хурсан çĕре йĕр тумалли резак (çĕçĕ) пулать [Костычев 1908:9].

ударение

(хальхилле ударени) пусса калани; сасса хăпартса каламалли сасă палли çинчи пăнчă (йĕр). Тата чăвашăн пусса калани (ударение) яланах пекех паллă вырăнта пулать [Комиссаров 1918:31]; «Русско-чувашский словарь» çинче вырăсла сăмахра сасса хăпартса каламалли сасă палли çинче пăнчă (йĕр) лартнă (ударение) <…> [Çулталăк 1910:14].

Чувашско-русский словарь под ред. В.Г. Егорова (1935)

чус

тёс

См. также:

тершĕнче терши терять теряться « тес-йĕр » тесак тесать тесаться тесе тесе пĕл

тес-йĕр
Свойства слова не указаны
 
Хыпарсем

2022, раштав, 08
Сайт дизайнне кӑшт ҫӗнетнӗ, саспаллисен страницинче хушма пайлану кӗртнӗ //Александр Тимофеев пулӑшнипе.

2015, утă, 30
Шыранӑ чухне ӑнсӑртран латин кирилл саспаллисем вырӑнне латин саспаллисене ҫырсан, сайт эсир ҫырнине юсама тӑрӑшӗ.

2015, утă, 30
Шырав сӑмахӗсене сӗннӗ чухне малашне вӑл е ку сӑмаха унччен миҫе шыранине тӗпе хурса кӑтартӗ.

2015, утă, 29
Сăмах шыранӑ чухне малашне сайт сире сăмахсарсенче тĕл пулакан вариантсене сĕнĕ.

2014, пуш, 25
Мобиллă хатĕрсемпе усă куракансем валли сайта лайăхлатрăмăр //Мирон Толи пулăшнипе.

2011, утă, 20
Вырăсла-чăвашла сăмахсарпа пуянланчĕ.

2011, утă, 19
Сăмахсарсен çĕнелнĕ сайчĕ ĕçлеме пуçларĕ.

2011, утă, 16
Сайтăн çĕнĕ версийĕ хатĕрленме пуçларĕ.

Пӳлĕм
Сайт пирки

Ку сайтра чăваш сăмахсарĕсене пухнă. Эсир кунта тĕрлĕ сăмахсен куçарăвне, тата ытти тĕрлĕ уйрăмлăхĕсене тупма пултаратăр.

Счетчики
Пулăшу

Эсир куçаракан укçа хостингшăн тӳлеме, çĕнĕ сăмахсарсем кĕртме, Ашмарин хатĕрленĕ сăмах пуххине сканерлама кайĕ.

RUS: Переведенные вами средства пойдут на оплату хостинга, добавление новых словарей, сканирование словаря Ашмарина.

Куçармалли счётсем:

Yoomoney: 41001106956150