Чувашско-русский словарь (1982)

абсолютлă

абсолютный (нимрен те килмен, хăй халлĕ)
абсолютлă чăнлăх — абсолютная истина
◊
абсолютлă монархи — полит. абсолютная монархия
абсолютлă нуль — физ. абсолютный нуль (—273 °С)
абсолютлă пысăкăш — мат. абсолютная величина
абсолютлă сасă туйăмĕ — муз. абсолютный слух
абсолютлă чемпион — абсолютный чемпион (в спорте)

аван

хорошо, прекрасно
аван çын — хороший человек
аван сасă — прекрасный голос
аван мар ĕç — нехороший поступок
аван вĕренет — он хорошо учится
калча аван шăтнă — посевы взошли хорошо
пит аван — 1) замечательный, прекрасный 2) очень хорошо, замечательно
авантарах — получше

акустика

2.
акустика (çуртра сасă лайăх илтĕнни)
зал акустики — акустика зала

акцент

1.
акцент (сасă пусăмĕ, ударени тата унăн палли)

артикуляци

лингв.
артикуляция (калаçу органĕсем сасă кăларнă чухне хусканни)

артикуляци

артикуляционный
сасă артикуляцийĕ — артикуляция звука
артикуляци хăнăхăвĕсем — артикуляционные навыки

ассимиляци

2. лингв.
ассимиляция (пĕр сасă тепĕр сасса хăйпе пĕрпеклетни)

ассимиляцилле

лингв.
ассимилятивный
ассимиляцилле сасă улшăнăвĕ — ассимилятивное изменение звуков

ауклат

отдаваться, отзываться эхом
кăшкăрнă сасă ауклатса илтĕнчĕ — крик отозвался эхом

баритон

1.
баритон (басран çинçерех сасă тата çав сасăпа юрлакан)
баритонпа юрла — петь баритоном

бас

1.
бас (хулăн сасă тата çав сасăпа юрлакан арçын)

ватă

старческий
ватă сасă — старческий голос
ватă енне кай — клониться к старости
ватта сулăн — клониться к старости
ăна ватă сăн çапнă — он постарел на лицо (букв. приобрел старческий вид)
ун ватти çитмен-ха — он еще не старый (букв. не достиг старости)

вăйсăр

без силы, бессильно, слабо, немощно
вăйсăр сасă — слабый голос
вăйсăр калаç —говорить еле слышно

вăтанăç

стеснительный, застенчивый, несмелый, робкий, стыдливый
хĕр вăтанăçĕ — девичья застенчивость
вăтанăç сасă — робкий голос
вăтанăç туйăм — стеснительность

вĕчĕрхенчĕк

злой, сердитый
злобный
раздражительный
желчный, язвительный
вĕчĕрхенчĕк кăмăллă çын — желчный человек
вĕчĕрхенчĕк сасă — сердитый голос
вĕчĕрхенчĕк туйăм — злобное чувство
вĕчĕрхенчĕк хурав — язвительный ответ

вирлĕ

крепко
сильно
энергично
вирлĕ сасă — энергичный голос
вирлĕ çумăр çуса иртрĕ — прошел сильный дождь
вирлĕ ответ пар — дать решительный ответ
вирлĕрех çап — ударить покрепче

диапазон

1. муз.
диапазон (çын е мусăк инструменчĕ тĕрлĕ çӳлĕшлĕ мĕн чухлĕ сасă кăларма пултарни)
сасă диапазонĕ — диапазон голоса

дискант

муз.
дискант (ача сасси евĕр çинçе сасă)

диссонанс

муз.
диссонанс (темиçе сасă килĕшӳсĕр, ĕнерӳсĕр янăрани)

дифтонг

лингв.
дифтонг (икĕ уçă сасă пĕр сыпăка пĕрлешни)

дифтонг

дифтонгический
дифтонг сасă — дифтонгический звук

евĕрлев

подражательный
сасă евĕрлевĕ — звукоподражание
евĕрлев сăмахĕсем — подражательные слова

зуммер

зуммер (сасă сигналĕсем памалли электричество приборĕ)

илемсĕр

некрасиво, уродливо, безобразно
илемсĕр сасă — некрасивый голос
илемсĕр çын — некрасивый человек
илемсĕр курăн — выглядеть некрасиво, безобразно

именчĕклĕ

робко, застенчиво, несмело, нерешительно
именчĕклĕ сасă — несмелый голос
хăйне именчĕклĕ тыткалать — он держит себя несмело, он держится робко

йăваш

вежливо
приветливо, мягко, нежно, ласково
йăваш сасă — вежливый тон
амăшĕ ачипе йăваш калаçать — мать ласково говорит с сыном

йăмшак

2.
не совсем здоровый, болезненный, слабый, хилый
йăмшак сасă — слабый голос
йăмшак ача — болезненный ребенок

йăпăлти

2.
льстивый, угодливый
йăпăлти сасă — льстивый голос

йĕкĕлти

насмешливый
йĕкĕлти сасă — насмешливый голос
йĕкĕлти сăмах — колкость
йĕкĕлти çын — насмешник, зубоскал

йĕрмĕш

3.
слабый, тихий
йĕрмĕш сасă — слабый голос

йынăш

1.
стонать
ыратнипе йынăшса яр — застонать от боли
йынăшнă сасă илтĕнчĕ — послышался стон

канашла

1.
оветоваться
совещаться
канашласа ил — посоветоваться, посовещаться
тухтăрпа канашласа пăх — посоветоваться с врачом
канашламалли пӳлĕм — совещательная комната
канашлакан сасă — совещательный голос (при выборах)

канонада

канонада (тупасем пене сасă)
артиллери канонади — артиллерийская канонада

катана

вдаль, далеко, далеко
катана тинкер — всматриваться вдаль
сасă катана каять — голос слышится далеко

качăрти

скрипучий, скрежещущий
качăрти сасă — скрежещущий звук

кăптăртат

1.
стучать, шуметь
кăптăртатнă сасă — шум
ура кăптăртатни — шум шагов

кĕрĕслеттер

2.
палить разг.
стрелять
бахать
тупă кĕрĕслеттернĕ сасă — орудийный грохот

кисретӳллĕ

громогласный, очень громкий
кисретӳллĕ сасă — громогласный голос

комбинаци

1.
комбинация (майлашу, пĕрлешӳ)
сасă комбинацийĕ — комбинация звуков
цифра комбинацийĕ — комбинация цифр

лăкăрти

хрипящий, с хриплым голосом
лăкăрти сасă — хриплый голос

макăрашуллă

плачевный, жалобный
жалостливый
макăрашуллă кĕвĕ — жалобный мотив; заунывная мелодия
макăрашуллă сасă — плачущий голос

мăкăрти

ворчливый, брюзгливый
мăкăрти карчăк — ворчливая старуха
мăкăрти сасă — ворчливый голос

мегафон

мегафон (сасă вăйлатмалли хатĕр)
мегафонпа кала — говорить в мегафон

мĕскĕн

жалобно, печально
мĕскĕн сасă — жалобный голос
куçĕсем мĕскĕн пăхаççĕ — его глаза смотрят печально

модуляци

1. муз.
модуляция (сасă пĕр тонлăхран тепĕр тонлăха куçни)

монофтонг

лингв.
монофтонг (пĕр сасăран тăракан ансат уçă сасă)
чăваш чĕлхинчи монофтонгсем — монофтонги чувашского языка

начальникла

как начальник, начальнически
начальникла сасă — начальнический тон

нăйăлти

пискливый, визгливый
нăйăлти сасă — визгливый голос

нăйкăш

пискливый, визгливый
нăйкăш сасă — пискливый голос

нăйкăшуллă

пискливо, визгливо
нăйкăшуллă сасă — пискливый голос
нăйкăшуллă калаç — говорить визгливым голосом

нăшлат

2.
всхлипывать
нăшлатнă сасă илтĕнчĕ — послышалось всхлипывание

неврастениллĕ

неврастенический
неврастениллĕ сасă — неврастенический тон

нота

I. муз.
нота (сасă тата унăн палли)

обертон

муз.
обертон (тĕп тона урăх сĕм паракан хушма сасă)

оператор

операторский
сасă операторĕ — звукооператор
хими установкин операторĕ — оператор химической установки
операторсен пӳлĕмĕ — операторская (помещение)

пăвăн

1.
сдавливаться, затягиваться, сжиматься, быть сдавленным, затянутым, сжатым
пăвăнса вил — повеситься; удавиться прост.
пăвăнса тухакан сасă — сдавленный голос
анчăк мăйкăчĕ пăвăнса ларнă — веревка на шее щенка затянулась

пăлханчăк

3.
беспокойный, взволнованный, возбужденный
тревожный
пăлханчăк сасă — взволнованный голос
пăлханчăк сăн — возбужденное лицо

пăшăлти

2.
тихий, произнесенный шепотом
пăшăлти сасă — шепот

пăшăрханчăк

беспокойно, тревожно
пăшăрханчăк сасă — беспокойный голос
пăшăрханчăк калаç — говорить с тревогой
вăл питĕ пăшăрханчăк çын — он все принимает близко к сердцу

пĕр

I.

1.
при конкр. счете, в качестве опр.
один
одно-
пĕр минут та — ни одной минуты
пĕр сехет — (один) час
пĕр тенкĕ — (один) рубль
пĕр хут — (один) раз, разок
пĕр актлă пьеса — одноактная пьеса
пĕр кунлăх кану çурчĕ — однодневный дом отдыха
пĕр моторлă самолет — одномоторный самолёт
пĕр хутлӳ ҫурт — одноэтажный дом
пĕр вăхăтрах — одновременно
пĕр вăхăтрах икĕ çĕрте ĕçле — работать одновременно в двух местах, совместительствовать

пĕр енлĕ —
1) односторонний, однобокий
пĕр енлĕ ăнлантару — односторонняя трактовка
2) односторонне, однобоко
эсир ку ыйту çине пĕр енлĕ пăхатăр —
— вы односторонне рассматриваете этот вопрос

пĕр çĕре пухăн — собраться в одно место
пурте пĕр çын юлми кайса пĕтнĕ — ушли все до одного
пĕр ача ялан ачаш пулать — единственный ребенок всегда бывает капризным
вуникĕ хĕр, пĕр купăс янăрать-çке пĕр сасă —
— фольк. двенадцать девушек и с ними одна скрипка поют в один голос
Пĕр кун каймалăх çул пулсан, çичĕ кунлăх çăкăр ил, тенĕ. —
— посл. Готовясь в путь на один день, бери хлеба на семь.

пĕт

2.
пропадать
погибать
ман сасă пĕтрĕ — у меня пропал голос
унпа пĕтес çук — с ним не пропадешь
пĕр кун ахалех пĕтрĕ — целый день пропал даром
вăрçа кайрĕ те пĕтрĕ — он ушел на войну и пропал, погиб
пĕтрĕ пуç! — пропала моя голова
пĕтнĕ çын — пропащий человек
Хырăмна пула пуçу пĕтĕ. — погов. Из-за ненасытного брюха (т.е. корысти) пропадет голова.

пин

2.
тысяча, множество
вăл пин сăлтав шыраса тупать — он найдет тысячу причин
пин-пин — тысячи
эфирта пин-пин сасă янăрать — в эфире звучат тысячи голосов
пинĕ-пинĕпе — тысячами
кайăксем пинĕ-пинĕпе кăнтăралла вĕçсе каяççĕ — птицы тысячами улетают на юг

питĕрĕн

◊
сасă питĕрĕнчĕ — голос пропал
сывлăш питĕрĕнсе ларчĕ — я задохнулся, у меня перехватило дыхание

пластинка

2.
пластинка (сасă çырнă çаврашка)
проигрыватель çине пластинка ларт — поставить на проигрыватель пластинку

прима

прима (музыка гамминчи тĕп сасă)

регистр

2. муз.
регистр (сасă çинçĕшĕпе хулăнăшĕн шайĕ)

регулятор

регуляторный
напряжени регуляторĕ — регулятор напряжения
сасă регуляторӗ — регулятор громкости
ток регуляторĕ — регулятор тока
хăвăртлăх регуляторĕ — регулятор скорости

редукци

2. лингв.
редукция (сасă вăйсăрланни)
уçă сасăсен редукцийĕ — редукция гласных

резонанс

2. физ.
резонанс (хăвăл япалара сасă вăйланни)

резонатор

резонаторный
сасă резонаторĕ — акустический резонатор
электричество резонаторĕ — электрический резонатор

рефракци

физ.
рефракция (çутă пайăркисем, сасă атмосферăра пăрăнни)

сас

см. сасă

сасă

(сас)

сасă

1.
звук

сасă

звуковой
звуко-
уçă сасăсем — гласные звуки
хупă сасăсем — согласные звуки
сасă евĕрлевĕ —звукоподражание
юрă сасси — звуки песни
сасă çырни — звукозапись
сасă çыракан хатĕр — звукозаписывающее устройство
сасă операторĕ — звукооператор
сасă хумĕсем — звуковые волны

сасă

2.
голос

сасă

голосовой
çинçе сасă — высокий, тонкий голос
хулăн сасă — низкий голос, бас
мăн сасă — низкий голос, бас
пысăк сасă — низкий голос, бас
сасă чĕлĕхĕсем — голосовые связки
сасăран палла — узнать кого-л. по голосу
кулан сасăпа — калаç говорить басом
сасăпа вула — читать вслух
сасă пар — подать голос, откликнуться
сасă çĕтрĕ  — голос сел, пропал
сасă пĕтрĕ — голос сел, пропал
манăн сасă тытăнчĕ — я охрип
акăш килет ту тăрăх, сасси килет шыв тăрăх — фольк. лебедь летит над горами, а голос его разносится над водами

сасă

3.
шум, гам, крики
ача-пăча сасси — крики детей
трактăр сасси — шум трактора
утнă сасă — звуки шагов
алăк сасси илтĕнчĕ — послышался стук двери
сасă ан ту! — не поднимай шума! не шуми!

сасă

4. полит.
голос
канашлакан сасă — совещательный голос
татăклă сасă — решающий голос
пĕр сасăллă пулса — единогласно
сасă прави — право голоса
хирĕç пилĕк сасă пулнă — против было пять голосов
сасă пар — отдать голос, голосовать

сасă

5.
слух и слухи,
молва, толки
сат пахчинчи сар кайăк чĕпĕ кăларас сасси пур — фольк. идет молва, что иволга в саду собирается вывести птенцов
сасă кăлар — 1) издавать звуки 2) перен. распускать слухи, сплетни

сас-чĕв

(сасă-чĕвĕ)

собир.
звуки
пӳртре пĕр сас-чĕв те çук — в доме ни звука

сехĕрлен

бояться, пугаться, страшиться
сехĕрленнĕ сасă — испуганный голос
сехĕрленсе вăранса кай — проснуться в страхе
сехĕрленсе пăх — смотреть с ужасом
сехĕрленсе ӳк — перепугаться
сехĕрленсе кай — перепугаться
вăл сехĕрленсе ӳкнĕ — его объял ужас

сигнал

сигнальный
инкек сигналĕ — сигнал бедствия
сасă сигналĕ — звуковой сигнал
сигнал лампи — сигнальная лампочка
сигнал чанĕ — сигнальный колокол
сигнал пар — давать сигнал, сигналить

сирена

2.
сирена (сасă сигналĕ)
сирена пар — дать сирену
хăлхана сирена хупларĕ — все заглушила сирена

стереофони

стереофония (сасă тĕрлĕ çĕртен янăранă пек илтĕнмелле туни)

стереофониллĕ

стереофонический
стереофониллĕ пластинка — стереофоническая пластинка
стереофониллĕ сасă — стереофоническое звучание

суйлан

2.
выбираться, избираться, быть избранным
баллотироваться
суйланма сасă çитмен — для избрания не хватило голосов

сурдокамера

сурдокамера (космонавтсен хăнăхтарăва ирттермелли сасă витмен камера)

таран

II. послелог

1.
до, вплоть до
по
атă кунчи таран юр — снегу по самые голенища сапог
вăрман таран сасă каять — звук разносится до самого леса
çурт кĕтессинчен крыльца таран — от угла дома до крыльца
витрене хĕрри таран тултар — наполнить ведро до краев
вăл ĕç укçи икçĕр тенкĕ таран илет — он зарабатывает до двухсот рублей
мĕн таран кĕтмелле сана! — как долго ты заставляешь себя ждать!

таян

3. перен. разг.
сдавать, слабеть, терять силу
сасă таянчĕ — голос ослаб

тăлăххăн

3.
одиноко
уйра пĕр хыр тăлăххăн ларать — в поле одиноко стоит сосна
сасă тăлăххăн илтĕнет — слышится одинокий (букв. одиноко) голос

тембр

тембр (сасă янравĕн хăйне евĕр уйрăмлăхĕ)

тембр

тембровый
сасă тембрĕ — тембр звука
тембр уйрăмлăхĕсем — тембровые различия

тĕлĕнмелле

удивительно, изумительно, восхитительно, поразительно
тĕлĕнмелле сасă — восхитительный голос

тон

муз.
тон (янравлă, шавлă мар сасă)
хулăн тон — низкий тон
пĕр тон çӳлерех ил — взять тоном выше, взять на (один) тон выше

транскрипци

лингв.
транскрипция (пуплеври сасă уйрăмлăхĕсене тĕп-тĕрĕс çырса пымалли паллăсем)
[лат. transcriptio — çырса илни]

тытăнкă

хрипло, с хрипотой
тытăнкă сасă — хриплый голос

тытăнкăллă

хрипло, с хрипотой
тытăнкăллă сасă — хриплый голос

тытăнкăллăн

2.
хрипло, с хрипотой
сасă тытăнкăллăн тухать — голос звучит хрипло

тытăнчăк

1.
то же, что тытăнкăллă 3, 4.
тытăнчăк ача — заикающийся ребенок
тытăнчăк сасă — хриплый голос

тытăнчăклан

становиться хриплым, хрипнуть
сасă тытăнчăкланнă — голос стал хриплым

тытăнчăклăн

1.
то же, что тытăнкăллăн
вăл тытăнчăклăн калаçать — он говорит заикаясь
сасă тытăнчăклăн тухать — голос звучит хрипло

ультрасасă

физ.
ультразвук (зтем хăлхи илтейми çинçе сасă)

урмăш

ненормально
урмăш сасă — ненормальный, искаженный голос
куç урмăш кăтартать — в глазах все расплывается

усилитель

тех.
усилитель (вăйлатакан прибор)
радиоприемник усилителĕ — усилитель радиоприемника
сасă усилителĕ — звукоусилитель
улшăнман ток усилителĕ — усилитель постоянного тока

уçăмлă

ясно, четко, отчетливо
уçăмлă хурав — четкий ответ
сасă уçăмлă илтĕнет — голос слышится отчетливо
хула уçăмлă курăнать — город виднеется ясно

уçăмсăр

неясно, нечетко, неотчетливо, слабо
уçăмсăр мĕлке — расплывчатая тень
уçăмсăр сасă — неясный звук

уçăмсăррăн

1.
неясно, неотчетливо, неразборчиво
сасă уçăмсăррăн илтĕнет — голос слышится неотчетливо

фальцет

муз.
фальцет (çинçе сасă)
фальцетпа юрла — петь фальцетом

фонема

лингв.
фонема (сăмахсене уйăракан сасă)

фонограф

спец.
фонограф (сасă çыракан аппарат)

фонотека

фонотека (сасă çырнă плĕнкăсене упрамалли вырăн)

харăлти

1.
хриплый
харăлти сасă — хриплый голос
харăлти пул — охрипнуть

хаяр

страшно, ужасно, жутко
хаяр сасă — дикий крик
хаяр трагеди — ужасная трагедия
хаяр кăшкăраш — страшно кричать

хăвăртлăх

1.
скорость, быстрота
вĕçев хăвăртлăхĕ — скорость полета
сасă хăвăртлăхĕпе куç — двигаться со скоростью звука

хăйăлтăк

сиплый, хриплый
хăйăлтăк сасă — хриплый голос

хăрăлтат

1.
хрипеть
пыр хăрăлтатать — в горле хрипит
хăрăлтатакан сасă — хриплый голос
хăрăлтатса сывла — дышать с хрипом

хăрăлти

хриплый, охрипший
хăрăлти гудок — хрипучий гудок
хăрăлти йытă — охрипшая собака
хăрăлти сасă — хриплый голос

хăюсăр

несмело, нерешительно, застенчиво, робко
хăюсăр сасă — нерешительный голос
хăюсăр хĕрача — застенчивая девочка
хăюсăр кала — сказать нерешительно
хăюсăр ыйт — спрашивать несмело

хĕрхевлĕ

то же, что хĕрхенĕçлĕ
хĕрхевлĕ сасă — жалостливый голос

хистевлĕ

настойчиво, требовательно
хистевлĕ сасă — настойчивый голос

хитре

мелодично, благозвучно
хитре сасă — мелодичный голос
Хура йăмăкăн юрри хитре. (Шăнкăрч). — загадка У смуглой сестрички, чудная песня. (Скворец).

хулăн

3.
низкий (о звуках)
хулăн сасă — низкий голос, бас
хулăн сасăпа калаç — говорить басом

хум

3. физ.
волна
сасă хумĕ — звуковая волна
сывлăш хумĕ — воздушная волна
электромагнит хумĕсем — электромагнитные волны
радиостанци кĕске хумсем çинче ĕçлет — радиостанция работает на коротких волнах

хумханчăк

взволнованно, тревожно
хумханчăк сасă — взволнованный голос
хумханчăк сăн-пит —встревоженный вид
хумханчăк калаç — говорить взволнованно

хупланчăк

приглушенный
хупланчăк сасă — приглушенный голос

хурланчăк

печально, грустно, жалобно
хурланчăк сасă — жалобный голос
хурланчăк юрă — грустная песня
вăл темшĕн хурланчăк пăхать — он чем-то опечален, он выглядит печальным

хурланчăклă

печально, грустно
хурланчăклă кăмăл — грустное настроение
хурланчăклă сасă — печальный голос

хушăк

1.
щель, трещина
ансăр хушăк — узкая щель
пĕчĕк хушăк — щĕлка
сасă хушăкĕ — анат. голосовая щель
урай хушăкĕ — щель между половицами
хушăкран пăх — смотреть через щель, в щелку
хушăк витĕр пăх — смотреть через щель, в щелку

хушуллă

требовательный
распорядительный
хушуллă сасă — требовательный голос

хыпкаланчăк

беспокойно
озабоченно
хыпкаланчăк сасă — беспокойный голос

хыт

4.
грубеть, становиться грубым
пӳрнесем хытрĕç — пальцы огрубели, лишились гибкости
сасă хытрĕ — голос огрубел

чăкăлтăш

капризный
чăкăлтăш сасă — капризный голос

чăнкăрти

то же, что чанкăрти
чăнкăрти сасă — дребезжащий звук

чăрăлти

то же, что чарăлти
чăрăлти сасă — надтреснутый голос

чечен

красиво, изящно, очаровательно
каç чеченĕ — красота ночи
чечен илемлĕх — чарующая красота
чечен сасă — красивый голос
чечен хĕр — пригожая девушка
чечен тумлан — изящно одеваться

чĕлĕх

1. анат.
связка
сасă чĕлĕхĕсем — голосовые связки

чĕрĕлти

пискливый
писклявый разг.
чĕрĕлти сасă — пискливый голос

чĕрпĕнкĕ

дребезжащий
чĕрпĕнкĕ сасă — дребезжащий голос

чĕтре

II. глаг.

1.
дрожать, трястись (от холода, озноба)
сивĕпе чĕтре — дрожать от холода
сасă чĕтрет — голос дрожит

чĕтрев

3. спец.
вибрация, вибрирование
сасă чĕтревĕ — вибрация звука

чĕтренчĕк

дрожащий, трясущийся
трепещущий
чĕтренчĕк сасă — дрожащий голос
чĕтренчĕк çулçăсем — трепещущие листья

шакка

1.
стучать
барабанить разг.
мăлатукпа шакка — стучать молотком
чӳречерен шакка — стучать в окно
шакканă сасă илтĕнчĕ — послышался стук
шăнса кайнипе шăлĕсем шаккама тытăнчĕç — от холода у него начали стучать зубы

юнавлă

угрожающий, содержащий угрозу
юнавлă сасă — угрожающий голос

янăравсăр

глухо, приглушенно
янăравсăр сасă — глуховатый голос

ӳпкевлĕ

недовольно
ӳпкевлĕ сасă — недовольный голос
ӳпкевлĕ пул — быть недовольным, проявлять недовольство

çавăнтарахран

1.
откуда-то оттуда, примерно оттуда
сасă çавăнтарахран илтĕнчĕ — голос послышался откуда-то оттуда

çăрăлти

дребезжащий, надтреснутый
çăрăлти сасă — дребезжащий голос

çемçетӳ

лингв.
смягчение
сасă çемçетĕвĕ — смягчение звуков

çепĕç

нежно, ласково, мягко
çепĕç кĕвĕ — нежная мелодия
çепĕç кула — ласковая улыбка
çепĕç сасă — мягкий голос
çепĕç калаç — говорить ласково

çĕт

3. перен.
пропадать
лишаться чего-л.
вăйĕ çĕтнĕ — он лишился сил
манăн сасă çĕтрĕ —у меня пропал голос
чĕлхӳ çĕтрĕ-им? — ты что, язык проглотил? (букв. лишился дара речи)
ыйхă çĕтнипе аптăра — страдать от бессонницы

◊
тăнран çĕт — потерять рассудок, сойти с ума

çĕтер

2. перен.
терять, лишаться
канăç çĕтер — потерять покой
сасă çĕтер — лишаться голоса

çилленчĕк

сердито
гневно, злобно, яростно
çилленчĕк сасă — сердитый голос
йытă çилленчĕк вĕрет — злобно лает собака

çинçелĕх

1.
тонкость
сасă çинçелĕхĕ — тонкость голоса

çип-çинçе

3.
очень высокий, тоненький, писклявый (о голосе)
çип-çинçе сасă — тоненький голосок

çихĕрчĕк

визгливый, крикливый
çихĕрчĕк сасă — визгливый голос

çуйхашуллă

визгливый, крикливый
пронзительный
çуйхашуллă сасă — визгливый голос

çухал

3. перен.
утрачиваться, исчезать
погибать, умирать
манăн сасă çухалчĕ — у меня пропал голос
хыпарсăр çухал — пропасть без вести
пуçăм çухалчĕ! — пропала моя головушка!
вăл таçта çухалса пурăнать — он пропадает неизвестно где

кай

6.
разноситься, раздаваться, распространяться (о звуках)
сасă инçене каять — голоса разносятся далеко

хайăлти

осипший, охрипший, сиплый, хриплый, хрипящий
хайăлти йытă — осипшая (от лая) собака
хайăлти сасă — хриплый голос
хайăлти çын — хрипун

ют

7.
неизвестный, незнакомый
ют çĕрте — на незнакомом месте
ют сасă илтĕнчĕ — послышался незнакомый голос

клаксон

клаксон (сасă паракан хатĕр)
автомобиль клаксонĕ — клаксон автомобиля
клаксон çине пус — нажать на клаксон

черчен

3.
нежный
черчен алăсем — нежные руки
черчен кăмăл — чувствительная натура
черчен сасă — нежный голос

макăравлă

слезливый, жалобный
сентиментальный
макăр сасă — слезливый голос
макăр роман — сентиментальный роман

хупă

◊
хупă сасă — лингв. согласный звук
хупă сыпăк — лингв. закрытый слог

хăравçă

боязливый, трусливый, пугливый, робкий
мĕскĕн хăравçă — жалкий трус
хăравçă куç — трусливые глаза
хăравçă сасă — испуганный голос
Паттăр ĕçре паллă, хăравçă — килте. — посл. Героя видно в деле, а труса — дома.
Хăравçă юлташ тăшманран хăрушă. — посл. Трусливый товарищ опаснее врага.

çĕкле

◊
куç çĕклейми — необозримо много
сасă çĕкле — поднимать, повышать голос
урра çĕкле — качать (подкидывая человека в знак приветствия)
хырăм çĕкле — быть беременной
черкке çĕкле — поднять тост
çĕклесе çап швырнуть — оземь, припечатать к земле

хăтăруллă

осуждающе, неодобрительно
хăтăруллă сасă — осуждающий тон

хăрăк

◊
хăрăк сасă — слабый голос
хăрăк ту — сделать несчастным, обездоленным

хăпарт

◊
сасă хăпарт — повышать голос
сехре хăпарт — перепугать, сильно напугать
çăмарта хăпарт — готовить омлет

иккĕленчĕк

сомневающийся, колеблющийся, неуверенный
иккĕленчĕк сасă — неуверенный голос
иккĕленчĕк туйăм — чувство сомнения, неуверенность

йăвашлăх

3.
вежливость, приветливость, мягкость
сасă йăвашлăхĕ — мягкость тона

пусăрăнчăк

подавленно
пусăрăнчăк кăмăл — угнетенное настроение
пусăрăнчăк сасă — подавленный голос
пусăрăнчăк сан — подавленный вид
вăл питĕ пусăрăнчăк çӳрет — он ходит совсем подавленный

Никольскийĕн чăвашла-вырăсла словарĕ

паллă

заметно
сасă палли — буква
паллă — заметка
паллă çын — заметный, замечательный человек
паллă çап — заклеймить
етем йепли уткаланă утнинчен паллă — качества человека можно определить по его походке
паллăлă — с заметкой, со знаком

сас

син.: сасă, сас-чĕвĕ
голос; звук; тон, стук; сасă палли – буква; йурланă сасă – пение; кăшкăрнă сасă – крик; макăрнă (йĕнĕ) сасă – плач; арçыннăн хулăн (мăн) сасси – бас; арçыннăн вăтам сасси – баритон; сасă кăлар – испускать звук; кулнă сасă – смех; çинçе сасăлă – имеющий тонкий голос; сасăсăр – безголосый; кĕркури килĕнче мĕн пулнă сасă пĕтĕм йала сарăлнă – слух о том, что случилось в доме Григория, распространился по всей деревне. Хулара мĕн сасă илтĕнет? - в городе какой слух ходит? (что нового в городе?).

164 стр.

Словарь чувашского языка

сас

звук, голос, шум. КАЯ. Эпĕ вара сас кăлармасăр макăрса тăтăм. Байгл. Сас аякка кайсан, çăмăр пулать. Ядр. † Пасар йĕки — çĕн йĕке, кустармасăр сас ярат (издает звук). N. Мулкач мĕн сас парать. Произв. см. в сасă.

сасă

(сазы̆), звук, голос; шум. См. сас. К.-Кушки. Сасăпа вула. Читай вслух. Орау. Урамра ача сасси. N. Аялтан илнĕ сасă, низкий звук. Алик. † Тăнкăл-тăнкăл мăй чанĕ, мăй чан сасси вăрманта, ыр ача сасси ял çинче. ЧП. Юрă сассине саватăп. Орау. Манăн пĕтемпех сасă пĕтрĕ. У меня совсем нет голоса. Пшкрт: _мэ̆_{н п̚}ор-с’ок са_сси_нэ кы̆чкы̆рат. ЧС. Тулта кăшкăрнă сасă та макăрнă сасă анчах илтĕнет. Синерь. Кукша кайăкра çӳренĕ чухне ача макăрнă сасси илтрĕ, тет. Шурăм-п. Кăмака çумĕнчереххисем хыйă йăтнă та, сасă тухтăр тесе, кăмакана: шат, шат! тутараççĕ. N. Юрлаяр-и сасă тытăниччен. Собр. † Сĕн вăрманта куккук авăтать, сассисем тухаççĕ хирелле. Ib. † Çак аппаçăм туйĕнче юрлаям-и сассăм тытăниччен. Баран. 56. Çавăнтах пурăнас кун-çулĕсем пĕтнĕ, сасă та кăларайман (разбились вдребезги). N. † Акăш килет ту тăрăх, сасси килет шыв тăрăх. Кĕвĕсем. Аякран илтсен, кĕмĕл сасси пек, патĕнчен илтсен, ылттăн сасси пек илтĕнет (пение соловья). Сятра. Сасси çӳхе = сасси çинçе. (Говорится в загадке про „вăрăмтуна“). N. Ку сасса (на этот голос) Ворчинский амăшĕ чупса пынă. ТХКА 50. Вăрманта лаша çинĕ сасса тăнласа çӳрĕпĕр. Ib. 48. Хапха сасси илтĕнчĕ. Алкум алăкĕ уçăлса хупăнчĕ. || Слух, молва, известие. N. Онăн та (и об этом) сасси пĕтрĕ. Может эпир Киева каятпăр пуль, çапла сасси пур. ГТТ. Пушчăра укçа сасси илтĕнет (ходят слухи о найденных деньгах). Абыз. † Пахчи-пахчи купăсти, качка çияс сасси пур, çийин-çийин çийи-ке, пире валли кучан пур. Байгул. † Сат-сат пахчи, сат пахчи, сат пахчинчи сар-кайăк, чĕпĕ кăларас сасси пур. Çакă ялăн хĕрĕсем тухса каяс сасси пур. Сунчел. † Карта çумĕнче куршанкă, куштан пулас сасси пур. Чураль-к. † Поть-потьăльтакки путяни, çурă кăларас сасси пур. N. Ку сасă каллах пирĕн ял çыннисене питĕ хăратрĕ. АПП. † Эпир килтĕмĕр, каятпăр, хыçăмăртан сасă пулминччĕ. Чт. по пчел. Халĕ те тăваççĕ, тени сасси пур.

сасă кăлар

сас кăлар, издавать звук. || Сплетничать, распускать слух. Юрк. Ялти йытă çыртасран сасă кăларса ан çӳре (не распускай слух). || Причитать (о покойнике, при похоронах). Н. Яха-к. Чӳклесе пĕтерсен, апат çисе ĕçеççĕ те, икĕ арăм пĕрер курка сăра илсе пӳрт айккине тухса пуçсене чиксе тăрса сас кăлараççĕ. (Пумилкке). Ib. Килти хапхаран тухнă чухне (при похоронах) икĕ арăм кутăн ларса кутăн юрă юрлаççĕ. Мĕлле юрă юрланине пĕлместĕп, анчах ăна „сасă кăларни“ теççĕ. Тата хапхаран тухнă чухне: килсе ан хăраттăр, тесе, вĕри кĕл сапса яраççĕ. Çав ик арăм уй-хапхи патне çитечченех малалла пăхмасăр кутăн юрă юрласа пыраççĕ. Уй-хапхи патне çитсен, вăлсем анса юлаççĕ те, килне тавăрăнаççĕ. Пытарма каякансем, çав ик арăм анса юлсан, лашисене пит хытă чуптарса каяççĕ. Тюрл. Сас кăларни: „Чĕкеç килет сассипе, сан сассăна илтес çок. Кукку килет сассипе, сан сасса илтес çок. Пиртен уйăрăлса кайрăн, пиртен уйăрăлтăн ĕнтĕ. (Суллахай юрлаççĕ). N. Вăл „сасă кăларакан“ арăмсем çинçе сасăпа хаярăн кăшкăрса калаççĕ: „Çуртна-йĕрне пеххилле, ачăна-пăчуна пеххилле“... (Гов. протяжно). Сасă кăларни вăл вилнĕ çыншăн йĕнине пĕлтерет. Сасă кăлармасан, вилнĕ çын: маншăн йĕмеççĕ те, тесе, пит хурланат, тет. Сасă кăларнине илтсен: маншăн йĕреççĕ иккен, тесе, савăнат, тет. Вил-йăли. Сасă кăларни тесе вилнĕ çынна пӳртрен илсе тухнă чухне калакан йăлана калаççĕ. Ib. Çав арăмсенчен пĕри, выльăха пусас умĕн, выльăх хăлхи патне пырса „сасă кăларать“, хаярăн сасăпа кăшкăрса калать: умăнта пултăр, çуртна-йĕрне ан асăн, выльăхна-чĕрлĕхне ан асăн, тет. Макка 190°. Вăйлăхсене пусас умĕн, сасă кăлараççĕ, вăл сасă ак çапла: „Çурăм-пуç килет çутăлса, пур кайăк-кĕштĕ хусканса, пур кайăксенĕн те сассисем илтĕнеççĕ, санăн сассу анчах илтĕнмеç“. См. Магн. М. 164, 175.

сасă-палли

(-λλи^ы), саспалли (-λλи^ы), буква. Хĕрлĕ Урал. Саспаллисенчен сăмахсем туса хаçата кăларать (наборщик). Кн. для чт. I, 6. Çак сасă-паллисенчен ху ятна кăтартакан сăмах ту (сложи свое имя). Орау. Саспаллин-саспаллин майласа хунă (по буквам, напр., словарь).

сасă ту

поднимать шум, производить шум. Баран. 61. Пĕр виç-тăват ача анчах урамра выляса çӳренĕ; сасă çук çĕртен кăшкăрашса сасă тунă.

сасă-чӳ

, сас-чӳ, то же, что сас чу. Завражн. Уйра нимĕн сасă-чӳ те пулман. Орау. Вĕсен таврашне: вăрăпа хăтланать, темеççĕ-и? — Çук, вĕсем çинчен ку таранччен вăл ĕçпе хăтланать тенĕ сас-чӳ илтĕнмен-ха. ЧС. Вĕсем: çав çырмара сас-чӳ тăвакана киремет тытса вĕлерет, теççĕ. Якейк. Ун çинчен пĕр сас-чӳ те çук (слуху нет). Сунт. Çут-çанталăк этеме вăрттăн усал тума шут тытнă пек ытла та ним сас-чӳсĕр шăп тăнă.

сасă-чĕвĕ

сас-чĕв, сас чĕвĕ, то же, что сас чу. Ст. Чек. Кăлтăрт туса пăрахнă (ерипе, ĕçе сас-чĕвĕсĕр туни). Ib. Ун çинчен сас-чĕвĕ çук-и (нет ли слухов)? Ск. и пред. 75. Сасă-чĕвĕ илтĕнмест; пĕр йытă çеç вĕркелет, çăвар карма ӳркенмест. Расск. Ку куна çитрĕм ĕнтĕ, çапах та пĕр сасă-чĕвĕ те çук ун çинчен. N. Ялта сас-чĕв илтĕнмест. Альш. Час-часах çулахи кунсенче темĕн-темĕн пирки вăл арăмсем сасă-чĕвĕ туса илеççĕ (вздорят, устраивают перебранку) СТИК. Таста карĕ те, сасси-чĕвви те илтĕнмест. Хурамал. Пĕр çын килет те ыйтать: эс каçхине сасă илтрĕн-и? — Елле (не знаю), сас-чĕвĕ илтмерĕм эпĕ, тет. Юрк. Сасă-чĕвĕ çукран ӳсĕркелесе те пăхаççĕ.

сасĕ-хура

сас-хура, шум, звук, голос. Сред. Юм. Пĕр сас-хора та çôк. Очень тихо, так, что никакого звука нет. N. Сасси-хури те ан пултăр. N. Савватий тăракан пӳрте пырса шакканă. Сас-хура пулман. Букв. 1904. Вара тин тĕттĕм пӳртре лăпланаççĕ, пĕр сас-хура та илтĕнми пулать. Истор. Хирте пĕр сасă-хура та илтĕнмен, сайра-хутран анчах: ăçта çăхансем кăранклатни, ăçта аякра кашкăрсем улани илтĕнкеленĕ. || Слух, известие, молва. N. Вăрçă чарăнмалли сас-хура çук. (Письмо). N. Ялта-йышра мĕн сас-хура пур? N. Выльăхсене хире кăларма вăхăт çитсе пырать, анчах кĕтӳçĕн сасси-хури те çук (ни слуху, ни духу). Сред. Юм. Сан халех каймалла полать-и-ха? — Сас-хора çок-ха пĕрте (нет известий), кăçан каймаллине пĕлместĕп. || Скандал. НИП. Хуралçа ирхине: кĕçĕр ним сас-хура та пулмарĕ-и-ха? теççĕ.

сăрлат

жужжать. Кн. для чт. 152. Хăмăшлăхрах ӳпресем сăрлатса вĕçсе тăраççĕ. || Дрожать, мозжить, ныть. Ачач 9. Сирĕн ăшăрсем çавăнтах сăрр! сăрлатса илнĕ пек пулаççĕ. Альш. Пĕтĕм çан-çурăм сăрлатса карĕ (от страха при катаньи на качелях; при катаньи с крутой горы). Сред. Юм. Ôсал япала тунă тенине (çын вĕлернĕ тенине) илтсен, пуç сăрлатса каять (волосы стают дыбом). Ib. Хăранипе ман çан-çôрăм сăрлатса карĕ (пробежали мурашки). Ib. Мана çулĕ çĕртенех тĕртсе яма тапăнчĕ те, манăн хăранипе пĕтĕм чôн сăрлатса кайрĕ. Ib. Пĕтĕм ӳт сăрлатса кайрĕ (пит тăрук хăраса кайсан калаççĕ). О сохр. здор. Тата пăртак тăрсан, çан-çурăм сăрлатма тытăнать (у отравивщегося спорыньею). Янтик. Ах, пит хăрарăм: пĕтĕм çан-çурăм сăрлатса карĕ! Ib. Çан-çурăм сăрлатса анчах ларать сивĕпе! || Дребезжать. КС. Усал çава сăрлатса янăрать (дребезжит). КС. Çурăк чан сăрлатать (дребезжит). См. чăрлат. || Гудеть. КС. Мăн чана çапсаçсăн, сăрлатнă сасă илтĕнет (гудящий призвук).

сĕр

(сăр), мазать, замазать. Çутт. 29. Аппа çав эмеле сĕрсе кĕçĕрен аран-аран тасалчĕ. Ау 21. Унтан килтĕм-килтĕм те, чипер аппан тути çурăлнăччĕ те, ăна çăва сĕрсе хăвартăм. N. Эс ман çурăма сĕрсе яр-ха. Сред. Юм. Орапа сĕр, мазать телегу дегтем. ЧС Манăн алла анне пиçнĕ хăмлапа та çыхатьчĕ, тата эрехпе те сĕретчĕ те, çапах та час тӳрленмерĕ. Орау. Чӳречесене сĕрсе лартнă, уçас мар. Ib. Путылккана питĕрсе сĕрсех хунă (замазали). N. Шур çуçлĕ пулаччен пурăнччăр тесе парнипе тутисене сĕреççĕ. || Гдадить. Собр. Лаша çине çĕрĕ тăхăннă алăпа сĕрсен, лаша мăнтăр пулат, теççĕ. Шурăм-п. Пусма картлашки çине выртрĕ, тет те, хырăм сĕрме (сĕтĕрме) тапратрĕ, тет. Хастарлăх 38. Сĕрсе утни — кивелчĕ вăл. || Тереть (mortuum in Iavando). Юрк. Алă тупанĕпе сĕрмеççĕ, тепĕр енĕпе сĕреççĕ. || Шăркать (о спичке). Хурамал. Шăрпăка сĕрсе тивретеççĕ (зажигают). Орау. Сĕрмелли, спичка (иносказательно). Тюрл. Вăсем вутне шăрпăкпа чĕртмеççĕ, икĕ пулинкене сĕрсе чĕртеççĕ. || Пилить. Ала 56. Çак кĕлтунă вăхăтра темĕскер кĕмсĕртетнĕ сасă илтĕнчĕ, унччен те пулмарĕ, темĕскер пăчăкăла сĕре пуçларĕç, вĕсем сĕрсен-сĕрсен, тинех пĕлтĕм вĕсем эпĕ тăракан йăвăçа сĕрнине. Çурри йăвăçа сĕрсе çитсен тепĕр еннен сĕре пуçларăçĕ, çак вăхăтра манăн чунăм пĕтĕмпех чĕрне вĕçне çитрĕ. || Резать. Альш. Çĕççи мука пулат, тет те, сĕреççĕ, тет, сĕреççĕ, тет, çеççи сĕрмес, тет. || Ударить, стегать. Орау. Сĕр пĕре пушупа. Ib. Лешне пĕрре пушипе сĕрсе ячĕ (вытянул). Ст. Чек. Сĕрсе илнĕ, стегнул (кнутом). || Мыть. С. Тим. † Урай хăмисем сарă мар, пусса сĕрекен эпир мар. N. Сакă сĕрмелли. || Петь песни. Орау. Сĕрет юрра! Поет и поет (хорошим мотивом; задушевно). || Чистить. N. Хамăр ялăн хĕрĕсем, сĕрсе çакнă укçа пек, ялтăртатса çӳреççĕ. | Мямлить. КС. Сĕрсе калаçать, мямлит. || „Устроить“ (иронически; т. е. напортить). Сред. Юм. Сĕрет ĕнтĕ ô. Но он уже это сделает (с иронией, о человеке, не могущем сделать). Ib. Маçтăрсем тăвайманнине эс туса сĕрен ĕнтĕ ôна (с иронней). Мастера не могли сделать, а уже где тебе. || Дать взятку, „подмазать“. || Наговорить на кого, нашептать, наябедничать.

çап

(с’ап), бить, хлестать, ударить. Орау. Ăна пуçĕнчен çапрĕ-ячĕ (неожиданно). N. Эпĕ пушипе çĕре çапрăм, çĕр мана сĕлĕ пачĕ. N. Ачасана ытла çапса ухмаха ан кăлар. ТХКА 84. Чăнах та, эпĕ ытти кĕтӳçсем пек мар, выльăха нихçан та çапса амантман. Шемшер. † Ах атте те, ах анне, эпĕ тохса кайсассăн, ик аллуна шарт çапăн! (Хĕр йĕрри). КС. Кĕпене тукмакпа или валекпе çапаççĕ. N. Юпине лартсан, ун пуçĕ тӳпине пĕр укçа пуртăпа çапса кӳртсе лартаççĕ. Полтава 18. Ашшĕ-амăш ачана хĕрхенмесĕр хĕнесе çапла çапса ăс парать. Янтик. Эсĕ мĕншĕн çапрăн мана? Ib. Атте хытă çапрĕ мана пуçран! Ib. Çурăмĕнчен çапрăм. N. Хăмсараччен çапса ил. (Послов.?). Сред. Юм. Çапу-тăву полмарĕ-и? Не было ли побоев? Якейк. Эп вăрманпа пынă чух йăвăç торачĕсем пите-куçа çапса пĕтерчĕç. Ст. Чек. Пирĕн сăмахсене итлемесĕр çамрăк пуçупала таçта кайса, темĕн тĕлне пулса, темĕн çапса вĕлерес, темĕн персе вĕлерес. М. Тув. † Çĕр тенкĕлĕх лашине çапса чупми турăмар. Чотай. † Çакăрвон тенкĕлĕх лашине çапса отми турăмăр (т. е. сделали такою, что она не едет даже, если ее бить кнутом). Пазух. Хире тухрăм çӳреме, хура çĕленсене çапса илтĕм. N. Çав Хурамал ачисем тульккĕ килччĕр ку касса, пуçне çапса çурăпăр. Якейк. Эпĕр паян пилĕкĕн пир çапрăмăр. Ib. Каç полттипа ялта пир çапнă сасă анчах илтĕнет. Кан. Çавăнтах пичĕпе сивĕ юр çине килсе çапат (ударяет). || Бить, пороть. Кн. для чт. 61. Акçонăва çапма сутит тунă. Вара йывăр ĕçе, „каторжный работана“, ямалла тунă. Регули 248. Ĕçлеменшĕн çапрăм. Ib. 165. Вăрă тунăшăн çапрĕç. N. Мулкачă та пире таптать, çил те пире çапать. Чем люди живы. Тапранса тухат çил, Çимун кĕпи виттĕрех çапать. Баран. 70. Ун чух парăссăр та карапа çил хытă çапать, унталла-кунталла ывăтса ярать. Ib. 94. Халех çил-тăвăл тухас пек, сиввĕн-сиввĕн çапать. Чув. пр. о пог. 126. Çил çĕре пит хыттăн çапса вĕрсен, çăмăр пулать. Если ветер очень сильно ударяет о земь, будет дождь. Ib. 83. Çил çук чухне тĕтĕм çĕре çапсассăн, çулла — çăмăр, хĕлле юр пулать. Дым без ветра бьет к земле: летом — к дождю, зимою — к снегу. Орау. Çапса çăвакан çăмăр (дождь с ветром) тухĕ те, пĕтĕмпе сирпĕтсе, йĕпетсе пĕтерĕ. КС. Çапса çăвакан çумăр (бьющий с ветром) тырра ӳкерет. Бигильд. † Çĕн пӳрт çине хăма витнĕ çăмăр çапса çăвасран. N. † Çĕн пӳрт тăрне хăма витрĕм (вар. ампар тăрне хăма витнĕ) çапса çăмăр çăвасран. || Бить (о граде). N. Новосельский уясра пăр çапса кайнă (побило градом). || Пронизывать. N. Çурçĕр енчен сивĕ çапать (проходит, заставляет чувствовать). КС. Çурăма сивĕ çапрĕ, спина прозябла. || Выжимать (масло). N. Йывăç-çу çап. Трхбл. Кантăр çăвĕ çаптарса килтĕм. Ib. Çу çапакан арман, маслобойка. || Ударить (о молнии). Изамб. Т. Ун чухне Сарьел меçĕтне çапнă (молния), тет. Янгильд. Вăрман пĕтнĕ çемĕн арçури пĕте пуçланă, е аçа çапса пăрахнă, теççĕ. || Забивать, вбивать. N. Юпа çумне çап, прибить к столбу (доску). Тимяшево. Халăх çапса хĕснĕ пек пухăнчĕ. N. Çынсем çулăн икĕ аяккипе, çапса хĕснĕ пек, ĕречĕ-ĕречĕпе танă. N. Çапса çыпăçтар (хăмана). || Прилепить, приклеить. Ст. Шаймурз. Ку ача кĕпер хĕррине çыру çырса çапнă. || Покрывать (чем), прибивать. N. Малтан тупăк ăшне те, тупăк виттине те пир çапаççĕ. Якейк. † Пирĕн хăта пит лайăх, толне тоттăр çапнă пак, ăшне порçăн тортнă пак. || Взмахнуть (крыльями). N. Çунаттипе пĕрре çапрĕ те (взмахнула), вĕçсе карĕ. Ала 66. Çунатне çапать шыв çине (гуси). Лашм. † Çарăмсам çинче ула хур, çунатсене çапать шыв çине. || Молотить. N. Хĕрарăмсем вăл вăхăтра ахаль лармаççĕ, вăсам кантăр татаççĕ те, кантăр çапса шăва хутаççĕ. Якейк. Кантăр çапрăмăр; эпĕр ыран йĕтĕн çапас тетпĕр. Пшкрт: ан с'аβас, молотить. Ib. ан с'апры̆м, молотил. N. Ларакан капансене çапни çук-и? çапман пусан, сĕллине çапчăр, ырашĕ лартăр. Альш. † Ырă тетеçĕм, тете, çапăр илĕр ырашне, сутăр ярăр улăмне. Магн. М. 102. Çерçи кантăр çапмантан, чтобы воробьи не вредили конопле. Н. Карм. Икĕ пĕрчĕ пăрçана пĕтĕм хире çапса салатрăм. (Куç). || Положить с силой, бросить с силой. Альш. Пĕри çĕклет те, çапать ăна урапа çине. || Отразиться, падать (о ярком свете). Ядр. Шăрçа çутти çапнă. В. Олг. Инчетре вот пор, пĕлĕт çомне çутă çапрĕ. || Отпечататься, придавать цвет. В. Олг. Алă çомне корăк симĕсĕ çапрĕ. || Отойти и принять прежний вид. Пир. Ял. Юрпа е сивĕ шывпа лутăрканă хыççăн, ӳчĕ шăннине ирĕлтерсе чипер ӳт сăнĕ çапсан, çынна пăртак ăшăрах пӳлĕме илсе кĕртмелле. || Ударить (напр., о краске в лицо). ЧП. Кивĕ уйăхра тунă сăрисем, икĕ пите çапрĕ хĕрлисем. N. Хĕрӳ çапнипеле вут ăшĕнчен.., çĕлен тухрĕ. N. Çунакан япалан хăвачĕ çемĕн вут хĕрĕвĕ çапать. КС. Çурăма ăшă çаппăрĕ. Ударило тепло в спину. || О запахе. Йӳç. такăнт. 61. Çăвне лакăм шăрши çапнă (отзывается запахом посуды). В. Олг. Сĕт йӳçĕ, шăшлă вути йӳççи çапса. N. Остергундомский теекенни; ку сурт йӳçĕ кăшман хурми, питĕ вăрăм, шултра пулать; анчах, сăвакан ĕнене нумай çитерсен, сĕте йӳçĕ çапать; ăнса пулнă çул теçеттинара ку сурт пилĕк пин пăта яхăн пулать. ТХКА 38. Шурă ерĕм-армути йӳççи çапать вара кĕвĕçпе ман чĕрене. Баран. 41. Кăмпа шăрши... сăмсана ыррăн çапса тăрать. СТИК. Ахтар, санран сивĕ çапат (от тебя несет холодом), леррех кайса ларас пуль. Ib. Ай-ай, санран эрек пичĕкинчен çапнă пек çапат (от тебя несет водкой). Шибач. Вăл эреке пек çапат çăвара (йӳçĕ корăк). || Делать колеса. М. Шигаево. Пирĕн ялта çынсем хĕлле çона туваççĕ, çулла орапа çапаççĕ, пĕчик ачасем те хĕлле печик çона тăваççĕ, çула печик орапа çапаççĕ. Календ. 1904. Кусатăран-урапасем çапма вĕренес пулать. Кĕтĕк-вар. Орапă çап, урапа çап, делать колеса; но: орапа ту, делать колеса. || Ткать (куль, рогожу). N. Чăпта çап, ткать рогожу, куль. || Пройти сквозь, пробиться. Орау. Кĕрĕке нӳрĕк виттĕр çапнă. Изамб. Т. Витĕр çапмаллах ан сĕр (сапоги, салом). Толст. Кĕркунне кăткăсен туллине нӳр çапнă. N. Урана шыв çапрĕ (промочил ноги). Сред. Юм. Тар кĕпе виттĕр çапнă. Пот пробил сквозь рубашку. Пазух. Атăлах та урлă, ай, аллă хур, çуначĕсем витĕр те халь юн çапнă. Ай-хай, пĕр хăтаçăм, тăхлачăçăм, кĕрекĕрсем витĕр чыс çапнă. ЧП. Çуначĕсем витĕр юн çапрĕ. || Чеканить. Кĕвĕсем. Ятăр кайнă, чапăр кайнă ылттăн-кĕмĕл çапакан хулана. КС. Укçа çапса пурăнчĕ. Работал фальшивые деньги. || Написать (в разете), печатать. Богдашк. Каçет çине çапмалли хыпар. || Формовать (кирпич). Микушк. † Сирĕн питĕр-куçăр пит илемлĕ, суккăр тутар çапнă кирпĕчĕ пек. || Стрелять. Сред. Юм. Пăшалпа çапса вĕлернĕ (застрелил). Кан. Пăшалсем çапма вĕрене пуçларĕç. N. Револьвĕрĕ çӳлелле çапса каят (выстреливает). || Погубить, поразить. ЧП. Тăшман ялне турă çаптăр. || Звонить (в колокол). Трхбл. Пĕррепе çап, звонить в один (колокол); пуринпе те çап, звонить во все (колокола). || Колоть, резать. N. Пĕр сысна илтĕм те, ăна çитертĕм: ыран çапас, тетĕп. Урмар. Унăн çапмалли сысна та-ха пиллĕк-улттă та пур. || Парить (в бане). N. Пит хытă кăна тарлаттарсан, милкĕсемпе çапсан, пăлтăра (в передбанник) илсе тохса тумлантара пуçлаççĕ. N. Милкĕпе çапса, çуса карчăка мунчаран кăларат. N. Куккăшĕ ăна милкĕпе çапрĕ (выпарил в бане). || Разбивать. Полтава 2. Б. Хмельницкий темиçе тапхăр поляксене çапа-çапа çĕмĕрнĕ (разбивал). || Украсть. || Зашибать, огребать, наживать. СТИК. Ай-яй укçана çапат иккен вăл! Здорово он деньгу зашибает. КС. Паян укçана çапрĕ вăл (нажил, выручил). Кан. Вăл тырăпа сутă туса укçа çапрĕ. Кан. Хамăр айăп ĕçленине кура, кутăн выртсах услама çапаççĕ. || Склоняться. Кан. Распуя çапма тытăнтăм. || Рассказывать (сказки). Собр. Халап çапса хапха тăррине улăхаймăн, йăмах ярса юман тăррине улăхаймăн, теççĕ. (Послов.). Шурăм-п. Тир Йăванĕ юмах çапа пуçларĕ. Çутт. 69. Хĕрарăмсем çăл кутĕнче халапа çапаççĕ. Ир. Сывл. 8. Сăмахĕсене, кăмăллисене, кирлĕ хушăра çапса пыратьчĕç. Хастарлăх ЗЗ. Юсас тесе тăрăшса, сăмах çапса пыратпăр. || Употребл. в качестве вспомог. гл. N. Ăна кăларса çапас пулат. Его надо вышвырнуть с должности? Альш. Пĕр-иккĕ çавăрса çапрĕ те, ăнран кайрăм. N. Анчах хресченсем, çумăр пырса çапнине, утта пур чухнех симĕсле пуçтараймаççĕ.

çарамаслă

раздетый, без верхней одежды. Ст. Яха-к. Мункунта пирвайхи кунĕнче ир, кăнтăрла çитеччен, ялта нимскер сасă та илтеймĕн, пĕр çынсене, çарамаслă хĕрарăмсене пĕр килтен тепĕр киле сăра ĕçме кайнине анчах курăн.

çатлат

издать звук çат. Такой звук получается, напр., если ударить ладонью по голому телу. || Хлопать (о венике при пареньи). КС. Мунчара çатлатнă сасă илтĕнет. || Трещать (о толстом льде). Якейк. Пăр çатлатса çорăлса карĕ (раскололся довольно толстый лед в мороз). Сред. Юм. Хăма сивĕре çатлатса çорлать (звук, когда от холода раскалывается доска). || Щелкать (о пистоне). Якейк. Пистон çатлатса çорăлса карĕ (взорвался, щелкнул). Орау. Ташланă чухне пăрăнса çатлатса ӳкрĕ (шлепнулся). Мижули. Манăн ора каяла шурĕ те, хам малалла ӳпне çатлатса ӳкрĕм. Толст. Ача тинĕсе тупă етри пек çатлатса ӳкнĕ. Ib. Манăн пулă пĕр йывăçа çитсе çатлатрĕ.

çинçе

(с’ин’з’э), тонкий (в обхвате, напр., веревка, нитка, волос, деревцо, палка и пр.). См. çинче, çӳхе. Собр. † Çинçе мăйлă чĕкеçне хĕр пуçĕ сырма ятăмăр. Çутт. 82. Хăй пĕтĕмпех пăртан, юписем питĕ çинçе çут шăрçа пек йăлтăртатаççĕ. N. † Хамăра курайман тăшмансен çип пек çинçе çĕртен татăлать. ЧС. Хăй тăватă уралă, урисем вăрăм та çип-çинçе, тьыха ури пек. Микушк. † Çамрăк пуçăма йывăр килсен, çинçе пӳçăм авăнать. || Узкий. Чураль-к. † Çинçе варта çинçе (тоненькая) хĕр вăшкăлтатса вут çулать. Чув. пр. о пог. 63. Уйăх çинçе, çутă пулсан, уйăхĕпех уяр тăрать. Если месяц тонкий и светлый, во весь месяц будет ясно. N. † Çинçе çырма тĕтрине пĕлĕт илет парнене; çак сăнăма савса патăм, ан ман пĕрле тăнине. || Высокий (о голосе). N. Çинçе сасă (çӳле илекен саса), высокий звук. || Узость. Сред. Юм. Салтакран та кăкăр виçене çитмесĕр, çинçепе юлнă вит ôлă.

çухăрашка-çинçе

пискливый (о голосе). Ачач 58. Ку çухăрашка-çияçе сасă урам урлă лайăххăнах илтĕнчĕ.

çĕнĕ çул

çĕнĕ çол, новый год. N. Çĕнĕ çулсем иртсен, эпĕ те çанталла пыратăп. ФТТ. Çĕнĕ çул каç тăвар çисе выртас пулать. Вара тĕлĕкре арăм пулас хĕр пĕр курка шу исе пырса ĕçтерет. Ib. Çĕрле çĕнĕ çул каç чĕпсем картине кайса чĕпĕсене тытмалла. Хĕр атана тытсан, упăшки салтак пулать, атан мар пулсан, салтак пулмасть. Ib. Çĕнĕ çул каç анкартине кайса алăпа тытмасăр пĕр çăвар тулли çапнă ыраш улăмĕ хыпас пулать. Унтан улăмне çăвартан кăлармасăр хыпнипех киле исе пырас пулать. Унта илсе пынă улăм пучаххинче минче пĕрчĕк тыррине шутлас пулать. Миçе пĕрчĕк тырă, хыпакан çын çавăн чухлĕ пурăнать. Ib. Çĕн çул каç кашта çинче ларакан чăхăсене тытаççĕ те, вĕсене тырă, кĕл, кăмрăк, шу, хăмла параççĕ. Çав панă япаласенчен чăхă хăшне сăхать, çынтан упăшка пуласси, е арăм пуласси хĕр те çавнашкал пулать: тырă сăхсан, пуян пулать, кĕл — начар, шу — эреке ĕçекен, хăмла — кутăн. Ib. Çĕн çул каçне çĕрле пуян патне пырса чӳрече патне тăрса пӳртре укçа шутланă сасса итлес пулать. Укçа чăнкăртатнă сасă илтсен, итлекенĕ каялла каймасть, пуярах парать. Ib. Çĕн çул каç пĕчченех тула тухса итлесе тăрас пулать. Пуртă сасси илтĕнсен, çав çын тепĕр çулччен вилет. Ib. Çĕн çул каç çĕрле пĕчченех ампар кĕтессине кайса тăрас пулать. Ампарта кăштăрт! тенĕ сасă илтĕнсен, итлекен çын пуять. кăтăрт! тенĕ çасă илтĕнсен — начарланать. Ib. Çĕн çул каç куç пăхмалли илес пулать, алла çурта тытас пулать, унтан виçĕ хут сăхсăхас пулать, вара санăн вилнĕ тăванусем курăнаççĕ. Ib. Çĕн çул каçне чашкăшне шу ямалла, хĕрне кашни ху пĕлекен, ху юратакан хĕр ячĕпе пĕрер хут татăкĕ çыпăçтармалла; унтан шушне (= шыв ăшне) пĕр çавăрнакан япала яраççĕ. Япала хăш тĕлле чарăнать, çавăраканне, çав тĕлте мĕн ячĕ çырнă, çавă юратать, е качча ăна илмелле пулать. Ib. Çĕн çул каç çĕрле таса юр çине выртаççĕ: тепĕр ирхине пырса пăхаççĕ. Выртнă вырăнта йăтă тĕкĕ пулсан, выртакан çын тепĕр çĕн çулччен вилет. Ib. Хĕрсем çĕн çул каçне тимĕр татăкĕпе: çăла питĕретĕп, тесе, çăл тара (= тавра) çавăрăнмалла. Упăшки пуласси вĕсене тĕлĕкре çăл уçтарма пырать. Ib. Çĕн çул каçне сурăхсем картине кайса пĕр сурăх мăйне курăспала çыхмалла. Ирхине ăна кайса пăхмалла. Сурăхĕ шух, е начар, е выйлă, е ватă, е çамрăк пулсан, упăшка е арăм пуласси те çав сурăх пекех пулать. Ib. Çĕн çул каçне, çурçĕр тĕлĕнче, сăн пăхмаллипе çутнă çурта илес пулать. Çири хĕреçе хывса пăрахас пулать. Çуртана сăн пăхмалли умĕнче тытас пулать, унтан: эй, мана упăшкам пуласси, тух! тесе, чĕнес пулать. Чĕнсен, упăшка пуласси мал пуçĕ, унтан мăйĕ, ал, кăкăрĕ курăнать. Пилĕк таран курăнсан, çуртана сӳнтерес пулать. Çӳнтермесен лешĕ: эсĕ мана ма чĕнен, тесе, хĕре çĕçĕпе чикет. Ib. Кирек мĕлле ремеслăна вĕренес тесен, çĕн çул каç çурçĕр тĕлĕнче вилнĕ çын турпасĕ çине кайса ремеслăна вĕренмехленсе ларас пулать, каялла çавăрăнса пăхма юрамасть. Кайра шуйтансем, ашшĕ-амăшĕ тăванĕ, йăмăкĕ пулса, пире хĕрхенсе каялла çавăрăнса пăх: пире вăр-хурахсем вĕлереççĕ, пулăш пушалăстă пире, тесе, йăлăнаççĕ. Каялла çавăрăнса пăхсан, шуйтансем ăна çавăнтах вĕлереççĕ. Çавăрăнса пăхмасан, ăна турă ангĕлĕ курăнса вĕренес тенĕ ремеслăна пит аван вĕрентет; унтан киле ярать. Çавнашкал çын пек вара лайăх хăй ремеслине пĕлекен никам та çук. Ib. Çĕн çул каç çур пус укçа тупма пулать. Вăл çур пуса тыр ăшне хурсан, тырă нихçан та пĕтмест, укçа хутаççине хурсан, укçа нихçан та пĕтмест. Вăл çур пуса тупас тесен, çĕн çул каç евангелие исе, хунар çутса, уя çул юпне кайса ларас пулать, евангелие вулас пулать, каялла çавăрăнса пăхас пулмасть. Кайра шуйтансем тем пек кăшкăраççĕ, çуяççĕ, йăлăнаççĕ, хăратаççĕ, тет. Анчах каялла çавăрăнса пăхас пулмасть, пĕрмай евангелие вулас пулать. Атан атсан, шуйтансем тарса пĕтеççĕ, вара евангелие вулакан патне пĕлĕт çинчен ангĕл анать те, калать: мĕн кирлĕ сана, мĕскĕн? тет, çыннăн калас пулать: эпĕ питĕ начар пурăнатăп, эпĕ турра, вăл мана пулăштăрччĕ тесе, йăлăнатăп, тес пулать. Çавăн чухне вара ангĕл çынна çур пус укçа парать, тет. Ст. Чек. Çĕн çул кун малтан килнĕ çынна минтер çине лартмасан, чăхă пусмас. N. Çĕн çулсам иртиччен тăрас пулатьчĕ сирĕн. Изамб. Т. Çĕн çул çĕрĕ (канун) арçын-ачасемпе хĕр-ачасем çĕрĕпе чупса çӳреççĕ. Ст. Чек. Çĕнĕ çул кун чи малтан килекен çынна минтер çине лартмасан, чăхă лармаст, тет. Ib. Çĕнĕ çул кун килнĕ çын ăнмасан, выльăх пымаст, тет. Юрк. Çĕнĕ çул кунĕ, на (в) новый год. Ст. Шаймурз. Çĕнĕ çул каçхине, накануне нового года.

так

подр. стуку, напр. в дверь. КАХ. Так, так! тутарнă сасă илтĕнет-çке; ку чăнах есрел алăка таккамаçть-и-ха? Яргуньк. Ула-кайăк алăка так-так таккарĕ, тет. || Подр. толчку. СТИК. Чăхă тавраш ытлаван (= ытла аван) пынă çĕртех темĕскере так! тăрăнтарса илет (тычет клювом. Выражает опрометчивость, необдуманность толчка). Ib. Луш тăракан çыннах так тутарчĕ (толкнул). || Подр. боданию. Орау. Мунчи алăкне мăйракисемпе так! тĕксе.. || Подр. преткновению. N. Лаши так! такăнат (споткнулась), тет. Кан. Так, такăнчĕ. || Восклицание в игре маткăлла. Якейк. Маткăлла выллянă чох кашнă пилĕк чола çĕре прахнă чохнех так! теççĕ. Так! тесен, вара çĕртен чолсене каялла илме йорамаçть.

тап

(тап), пинать, толкать, дать пинка. С. Дув. † Тапăр-ярăр Сĕве пăрсене, туртăр-илĕр турă çырнине. ЧП. Тапса ярăр Атăл пăрсене. Б. Яуши. Ача, çӳçрен турта-турта, тапа-тапа, аран вăратрĕ, тет, хуçисене. Завражн. Пĕрре тапса сиктерем кона! Ib. Котăнтан тапса сиктерем! (Угроза). Ib. † Ампар алăк ма хора? Хĕветĕр тапса хоратнă. Чураль-к. † Ай пусăк пичи, алăкран аллă тапрăм, тĕнĕрен тăххăр тапрăм, лăпăрлă карчăк çите килет; çӳхеме те çиса ячĕ, такмакама та çиса ячĕ, хама та çиса ярать. Сĕт-к. Урамри каская тапса йăвантарияс çок (пинком с места не скатишь). Ib. Вăл осал йăтта тапса йăвантарса ямалла анчах (оттолкнуть ногой)! Сред. Юм. Котран тапса сиктерĕп! Пну в зад! N. † Кăмака çине вуртнă та (она легла), тараккан тапса вĕлерчĕ (мою жену). ГТТ. Тата тапса илчĕ. Пнул несколько раз. Çĕнтерчĕ 51. Тапса сиктерес килет. Янтик. † Туя начар тумашкăн, пирĕн аппа начар мар: тапсан, тăва çĕмĕрес пек. || Лягать. N. Лаши вĕсен тапаканскер (лягливая) пулнă мĕн. || Карабкаться, подниматься? ЧП. Тапма илтĕм тăваякки, çума илтĕм шурă чăлха. || Отталкиваться, приседая (во время катания на качели). Ск. и пред. чув. 31. Ярăнакан маттур хытăран хытă тапса ярăнать, çăка чĕтренет. || Бить (копытом). N. Унпа çула (на ней, в дорогу) тухсассăн, тапса-тапса вăл туртат (лошадь). Альш. † Пичче йăмăк (мдадшею сестрою брата) пуличчен, пичеври даша (пристяжная лошадь) пулас мĕн, тапса туртса çӳрес мĕн. Ой-к. Вара хай лаша тапрĕ-сикрĕ, тапрĕ-сикрĕ, тет те, вите алăкне çĕмĕрсе тухрĕ, тет те, часрах чупса, Иван патне чупса çитрĕ, тет. Н. Карм. † Çӳлĕ кăна тусем, ай, çийĕнче тапса çиет касак (исконно-чувашск. хусах), ай, лашисем. || Отдавать (о ружье). СТИК. Пăшална пере пĕлмесĕр, янаххăна çĕмĕрттерĕн! Ăна иккен хул çумне терĕнтерсе пемелле, эпĕ хулран аякка алă вĕççĕн тытса тăрап, Персе ярсан, çав тапрĕ те, чут кайса ӳкеттĕм. || Бить (о ловчей птице). Елбулак. † Тапрĕ-карĕ шурă аккăш чĕппине. Синерь. Ăмăрт-кайăк анса тапрĕ те, чул саланса кайрĕ, тет. КС. Хĕрен (ястреб) чăхха тапса вĕлернĕ (зашиб). || Бить (шерсть). ЧП. Çăм тапакан мăкшăсем. || Биться (о сердце, пульсе). N. Унăн чĕри пĕртте тапмасть, вăл ĕлĕкхи суранĕсем ыратнине туймасть. Пшкрт. Манăн чĕре хыттăн тапат (таβат). N. Тымар тапать (бьет). N. Чĕре тапать. Т. IV. Алă тымарĕ тапма чарăнсан, çын вара вилет, тĕççĕ. || Падать (о подставке скрипки). Нюш-к. Купăс кĕсри тапать. Подставка у скрипки (если ее косо подставить) падает. То же выражение и в Сред. Юм. || Удариться (т. е. направиться куда). Кан. Хламăв та, кайăкла, сивĕрен ăш енелле тапать. Сред. Юм. Тăвалла тапаççĕ = тăвалла каяççĕ. Ib. Паян тура (на горе) вăйă тохнă тем, ачапчасĕм пĕтĕмпе тăвалла тапрĕç. Ib. Паян ачапчасĕм порте анаталла тапаççĕ (= анаталла каяççĕ). N. Эпир, уна курсан, килелле тапса анчах сикрĕмĕр (ударились бежать). Янгильд. Манăн йолташ Артеми, пăрçана, хăмăлĕпе татса, ачасам сасă илтĕннĕ енелле тапса сикрĕ. Янгльд. Эпир пăртак анчах çитменччĕ, мулкачă çури тапса, сиксе тухса карĕ (выскочил резким прыжком и побежал). Собр. † Ямшăк лаши янт лаша. Ларса тухам, терĕм те, тапрăç-сикрĕç (бросились), мĕн тăвас! || Отгонять. КС. Кайăксам хурчкана тапаççĕ (гонят). Ib. Шăнкăрч йăви патне кушак пырсан, вăл кушака тапать (гонит криком и норовит ударить ее). КС. Крик мĕлле кайăк та, хурчка чĕпписем патне çывхарсан, тапать (отгоняет, старается отогнать). || Щелкать пальцем. Изамб. Т. Çанкаран тапмалла выляр! Давай играть в щелчки. Ib. Хурипе хурине, шуррипе шуррине тапаççĕ (в игре). Ib. Кам кама миçе шакă ытлашши парать, ул уна çанкаран çавăн чухлĕ тапат. || Производить давление, толкать. Эпир çур. çĕршыв З4. Пăспа тапса машшин чавсисем пăрахут урапине çавăраççĕ. Кан. Итталире тинĕс хĕрринче ларакан хими савăчĕн труписем тапса çурăлса кайнă. || Набивать. Янш.-Норв. Таврашне (приданное имущество девушки) тата икĕ çӳпçе тапса (битком) тултарнă (наполнены. В др. гов. посса). || Отбивать такт (во время игры на музыке). АПП. Вăрăм чăрăш тăрринче тапса калать хут-купăс. Аскульск. † Тапарах та сикерех, уратине хуçарах; эпир тепĕре киличчен, çĕн(ĕ) урата хурайĕç. N. Тапса пырать. || Плясать с притоптыванием. Алших. † Тумĕç, терĕç, хĕр сăри, турăмăр та тапрăмăр. || Ударять. Ст. Шаймурз. Ача çĕнĕ çыннăн сăмсине пырса тапат та, çĕнĕ çыннăн сăмси шыçса кайса кăкăрне çитет. || Кидаться (в нос). N. Ăçта ан пыр, пур çĕрте те тутлă шăршă калама çук тапать. || То же о газе в шипучих напитках. Альш. Памарски квас ĕçрĕмĕр те, сăмсаран тапат. || Хлынуть, хлестать. Ёрдово. Çырма-çĕрмесенчен шыв тапса анать. Яноре. Килнĕ чухне пăр çинче туçса ӳкрĕ те, сăмсинчен юн тапма пуçларĕ. N. Йон тапать. О сохр. здор. Ăшран юн тапать. N. Паян питĕ вăйла шу тапса анчĕ. N. Йĕркесĕрсенĕн пурлăхĕ пĕр тапхăра тапса анна шыв пек пĕтсе ларать. КС. Сăмсаран юн тапать (хлыщет кровь). Тюрл. Сăмсаран юн тапнипе аптрать. Страдает кровотечением из носа. N. Хăвăн халăхна инкек-синкексенчен, хирĕç тапса килекен хумсенчен хăтар. || Разливаться, выбивать. ТММ. Çырма тапат, река разливается, выбивает. N. Вунă кун вăрçсан, шыв тапса тухрĕ. Альш. Шуртан, лачакаран тапса, яла пĕтĕмпе шыв кĕрет. Ст. Чек. Тан тапат (пăр çине шыв тапса тухат, вара хутлă-хутлă пар шăнат). N. (Шыв) пӳлĕнсе (вар. тапса) хӳме пек пулса тăнă. || В перен. см. о толпе. N. Нумай халăх пĕрле тапса килчĕ, тетĕн.

тахăçта

то же, что таçта, неизвестно где. N. Тахăçта аякра кăшкăрнă сасă илтĕнет.

тытăн

(тыды̆н), держаться. N. Эсĕ манран тытăн (держись за меня). || Ловиться. Регули 723. Пол тытăнмаçть. || Попасться. Регули 726. Эп онта тытăнсан, эсĕр мана çăлса кăларас çок. Собр. Вăрăпа пĕрле тытăнсан, хăтăлăп тесе ан ĕмĕтлен, теççĕ. (Послов.). N. Пĕччен вăрланă вăр часах тытăнмаç. || Быть арестованным, схваченным. N. † Катари хулара тытăнтăм, вуникĕ çĕр укçала хăтăлтăм. || Задерживаться. Тытăнса тăтăрччĕ çав вырăнтах. N. Темиçе рас та вăрнас çĕртен тытăнса юлтăм ĕçпе. N. Эс тытăнса тăрсан, пушта ĕлкĕрейместĕн. Если задержишься, то опоздаешь на почту. N. Тытăнса ан тăр. Не медли. || Запинаться (при чтении или разговоре). N. Пĕр тытăнмасăр тĕрĕс вулама, вуланине тĕрĕс каласа кăтартма вĕрентнĕ. || Собраться. N. Киле кайма тытăнчĕ. Собрался домой. N. Эпĕ, эсĕ Хусана тухса каяччен, пĕр кун малтан сан патна пыма тытăнтăм, йăлт хатĕрлентĕм. Альш. Унтан ашшĕ пуçне касма тытăнат, çапах памас. N. Мана вырăнтан кăларма тытăнчĕç (хотели). Изамб. Т. Вут илме тытăнсан, укçи те çук, вутти те пит хаклă. N. Кĕркунне ачасене вĕренме кайма çырнă вăхăтра, эпĕ те кайма тытăнтăм. N. Вăл вуттине тиянă та, килне таврăнма тытăннă. N. Унтан вара эпир киле тавăрăнма тытăнтăмăр. Орау. Пĕрре пирĕн аттесем Шăмата пасара кайма тытăннă. Чăв. й. пур. 20. Вăлсем пĕлнĕ вăл епле çын иккеннине, ăна вара вĕлермех тытăннă. || Вздумать, задумать. Юрк. Килте ĕçлекен çынсем сахаллана пуçласан, тытăнаççĕ кĕçĕн ывăлне, Хĕветкине... авлантарма. || Пробовать, пытаться. Янтик. Вăйĕ сахал çав унăн. Ура çине тăраймас вăл, паян та темиçе хут тытăнчĕ ура çине тăма, анчах çавăнтах персе анатьчĕ вăй çук пирки. || Решаться на..., браться за... Юрк. Чипер пуян çынсенĕн хĕр-ачисене вăрлама тытăнаççĕ. || Приниматься (за дело и т. п.). Н. Шинкусы. Юмăçĕ каларĕ: вăл тавраша пĕлессе пĕлетĕп те эпĕ, анчах манăн халĕ унпалан тытăнса тăрасах килмест, терĕ (т. е. не хочет „пăсташ тасатма“). || Начинать. N. Паянтан тин ĕçлеме тытăнтăм. Ала 1°. Вĕсем патне каçхане кайса ларсан, е хăйсем школа пырсан, вĕсене вĕрентме пуçлатăп. Вĕсем лайăхах тутарла калаçма тытăнаççĕ. Ib. 54. Яла çитсе кĕрсен (когда мы въехали), эпĕ анса кайма тытăнтăм (с телеги). N. Савăт ĕçлеме тытăнчĕ. Изамб. Т. Кĕлте кӳме тытăнни-ха эсир? Юрк. Тытăнаççĕ калаçма. Ib. Виç-тăват кунтан хайхи вилме те тытăнат. Орау. Акă сана калăплă çăпатапа ăшалантарма тытăнсан, ачана çаптарăп! — Ма çыртать тата?.., Ст. Чек. Шăлаварĕ, пĕр çĕтĕлме тытăнин, лăй-лай каят вара. || Начинаться, возникать, oriri? Колыб. п. 6. Çак çĕршыв тытăнса ларнă вăхăтранпала çакăн пек усал ылханлă тавлашу (война) пулман. || Пуститься в рост. Сĕт-к. Хăяр тытăна пуçларĕ. В. Олг. Тытăннă хăяр, пупленок. N. Нӳрлĕ çĕрте хурлăхан та часрах тытăнать. || Собираться наверху (о сметане на молоке). В. Олг. || Закрепиться. Тогач. Малтан кайса пăхсан, шăммисем пĕр-пĕринчен кăть тытăннă. Иккĕмĕш хут кайса пăхсан, пĕтĕмпех тытăнса ларнă, тит. Виççĕмĕш хут кайса пăхсан, пĕр пĕчĕк кайăк пăрт! турĕ, тит те, вĕçсе тухса карĕ, тит. || Появляться. Актай. Пас тытăнни. || Быть в употреблении. Кубово. † Çĕнĕрен илнĕ чĕн йĕвен, пар пичее, тытăнтăр. || Заикаться. Пшкрт. Тытăнса солят. Заикается. || Крепиться, держаться. Толст. Вăл (он) пĕтесшĕн мар пулса, пĕтĕм вăйĕпе тытăнса ларать. || Быть перехвачену (о голосе). К.-Кушки. Ман сасă тытăнчĕ. Пыр халь те тӳрленеймен-ха. Я охрип. Горло все еще не поправилось. N. Ĕслĕкпе (от кашля) сас тытăнса ларчĕ. СТИК. Шăнсан (если простудишься), сасă тытăнат, ӳслĕке ерет çын (у него появляется кашель). Сборн. по мед. Йĕре-йĕре сассисем тытăнаççĕ (у младенцев).

типĕ аçа

или тип аçа, то же, что типĕ аслати. Альш. Эй, мана каярах (меньше, чем другим) панăшăн типĕ аçа çапинччĕ кăсене çакăнта. См. уяр аçа. Ib. Типĕ аçа çапать (гром без раскатов в „уяр кун“, т. е. в ясный, ведряный день). N. Типĕ аçа çапни. Уяр кунах пулать. Кăнтăрла иртсе каç енне сулăнсан, тӳлек кун, пĕр пĕлĕт çук çĕртех, малтан çӳлтен çатăртатрĕ те, чăнкă çырма тĕлĕнче çатлаттарса çапрĕ. Пĕтĕм çырма тăрăх шарр! сасă кайрĕ. Нюш-к. Улмана вăта çĕрхи спассăр ан çи, тип аçа çапĕ, теççĕ. (Поверье).

ту

(ту), гора; возвышение, холм. N. Тусем çинче юр выртать. Хурамал. Ту çийĕ, ту çамки, ту пичĕ, ту арки. Чотай. † Ай ту, ай ту, ай ту çинче ал-армань; çил ту, çил ту, çил ту çинче çил-армань. Сĕт-к. Чоллă ту айккинче, на скате каменной грры. || Гора для катанья. Тойси Б. Ярăнаççĕ ту çинчен. || Верховье. Панклеи. Выртсан-выртсан, тура пĕр сасă, анатра тепĕр сасă илтет (слышит голос). Регули 1486. Ялтан тура та, анатра та кимĕсем тăраççĕ. Шемшер. † Туран анать шур парохот. || Высокая часть селения. N. Валтанхи ача хырăмра чох, эпĕр туран куçса анса лартăмăр. || Запад. Козм. Туран, с запада. Янтик. † Анатран хĕвел тухать-çке, тăва кайса ларать-çке. ПВЧ 99. Кваккăн-кваккăн пĕлт хăпарать, ту енелле солăнать. || В удвоении означает — гористый. Турх. Сиввĕн-сиввĕн çил вĕрет, çырма шыва сивĕтнĕ. [„Çырма-шыв“ означает ширину, количество; ту-ту (вырăн), гористый, лап-лап низменный]. || Верхняя часть (селения). Ачач З9. Саньккасем Тимушсем пурнакан урам тăваткалĕн ту енче, сылтăм кĕтессинче пурăнаççĕ.

турĕнче

то же, что тăрринче? Ст. Чек. † Чакă хирин турĕнче (scr. туринче) аçа тăрна кăшкăрат; Аксу хирин турĕнче ама тăрна кăшкăрат; икĕ сасă пĕрле килчĕç, çавăн сассипе килтĕмĕр.

тӳлек

(_тӳл’эк’), тихий, спокойный, смирный. Аттик. Тӳлек çăмăрна пар. (Моленье). Абаш. Тӳлек лаша, тихая лошадь. N. Тӳлек çанталăкра аслати авăтнă пек, топă сасси илтĕнет. N. Тӳлек çын. Собр. † Йăлтăр-йăлтăр пуçĕсем, тӳлекçеççĕ сассисем. N. Тĕлĕнмелле! Çак кайăк сассисем пĕртте сасă пек те туйăнмаççĕ, çанталăк çапах пĕр сасăсăр, тӳлек пек туйăнать. Альш. Темĕн сарлакăшĕ выртат сарăлса кăн-кăвак шыв, тӳлек шыв. N. Кронштадт халĕ лăпланса çитрĕ. Пристăнь çинче те пурăнăç тӳлек. Полтава 73. Çамрăк кăкри пит тӳлек, хуллен сывлать еррипе. Ib. Манăн тӳлек кăмăла юратмасăр йышăнан. „Любовь смиренная моя встречает хладную суровость“. Сĕт-к. Çанталăк ку туруçăн пит тӳлек тăрать (тихая погода). СПВВ. ИА. Çанталăк тӳлек чух шыв хумханмасть. СПВВ. МА. Тӳлек е лĕп çиç — çил çук чухнехине калаççĕ. N. Çанталăк пит тӳлек. Çӳлтен кайăк сассисем илтĕнеççĕ. Ib. Ырă сиплĕхлĕ, тӳлек çăмăр пултăр. N. Паян тӳлек çумăр çăвать те, хăш чухне йăс-йăс-йăс туни илтĕнет, çавăнтах тата тимĕр (крыша) çинче шанкăр-шанкăр туни илтĕнет (звон), тата шапăр-шапăр та тăвать (стук падающих капель без звона), йывăç çулçисем лăстăр-лăстăр туса лараççĕ. НЧ. Кимсем чарăнса тăракан тӳлек вырăн. N. Çак каланă сăмахсем ытла та тӳлек тухаççĕ. Пурне те калас пулсан, ялсенче ун пек кăна калаçмаççĕ. N. Кăçал пĕре çула кун пит тӳлек пулчĕ. Çу уйăхĕ. Хĕвел пĕçерет. Ск. и пред. чув. 39. Ăвăс çулçи майĕпе чĕтренкелет тӳлекре. || Смирно, тихо, спокойно. ПВЧ 95. Тем чол тӳлек çӳресен те, пиртен ыр ят тохас çок (мы не дождемся доброго имени). || Покой, тишина.

тӳлеклен

становиться тихим, спокойным, смирным; утихать; присмиреть. Ск. и пред. чув. 107. Сывлăш çынсем майĕпе тӳлекленсе лăплансан... N. Пĕр сасă та çук. Çут-çанталăк тӳлекленчĕ. N. Ĕнтĕ ака вăхăчĕ те иртрĕ. Симун та хăй анине сухалаттарчĕ. Пĕр май пурăнăçĕ те тӳлекленсе кайрĕ. Полтава. Тӳлекленсе тăраççĕ (присмирели пушки).

тăклаттар

стучать. Сред. Юм. Эп аçампа чӳркенсе выртнă та, камне корман, пĕр çын туйяпа тăклаттарса иртсе кайнине илтрĕм тулькă. Ib. Старик туййипе тăклаттарса пырать. (Туяпа отса çӳрекен çынсĕм, туйяна çĕр çине тăратнă чох илтĕнекен сасă). КС. Сĕтеле тăклаттарчĕ (не сильно). Ib. Тăклаттарса чупакан лашан юртти ӳсĕмсĕр (мелкие шаги и неповоротливость ног). Ib. Тăклаттар = кăтлаттар (походка).

тăн

подр. шумному бегу. Сятра. Вăрăм-тони тăн-тăн-тăн! чопса каят, тет те, серете çорăкăнча орине хоçат-ярат, тет. || Подр. барабанному бою. Кушакпа автан 10. Параппан тăн-тăн-тăн, ылттăн хĕлĕх нăй-нăй-нăй. || Подр. звуку, получающемуся при отпирании замка. В. Олг. См. тăрăн. || Подр. звуку, получающемуся при тканье. Сред. Юм. Пир тĕртнĕ чохне ôраççине утаççĕ те, хĕçпе тăн, тăн! тутарса пырса хĕстереççĕ. || Подр. боданию. Алик. Качакасем утă капанне тăн! тутарчĕç, тит те, шăнкăр укçа пăрахса хăварчĕç, тит. || Подр. внимательному слушанию. КС. Шик! шăхăртăм та, тăнн! тăрса итлерĕ (прислушиваясь); пĕрре кăçкăртса ятăм та, эх, тара пачĕ-çке! N. Çав вăхăтра юрланă сасă илтĕнчĕ. Пурте тăнн! итле пуçларĕç. || Подр. внимательному глядению. Савельев. Пирĕн пӳрт хыçĕпе пĕр çын тăнн! пăхса иртсе карĕ (внимательно, стоя). Якейк. Ха, виç стаккан ереке пуçа тăн (scr. тă-нă) карĕ.

тăнла

слушать, слушать внимательно, понимать. Орбаш. Тăнласа ил, понять. N. Тăнласа ĕçлет. Все делает обдуманно и толково. N. Хăй çинчен тăнласа илчĕ. Обдумал свое положение. ПТТ. Тата та нумай калат никак та, анчах эпĕ ыйтти çамрăксемпе пĕрле ăна тăнласах тăман. Тюрл. Лайăхрах тăнласа тăр та, çынна сăмах тин кала. Кан. Тăнласа выртатăп. N. Ман ăлавçă тем пек тăнласа итлесе ларать. СТИК. Тăнла, слушать напряженно. Çутт. 63. Таврари сасă-чĕвве тăра-тăра тăнлать. N. Эпĕ тархасланине тăнласам.

тăп

подр. утиханию, смирному (неподвижному) стоянию или лежанию. КАЯ. Акка тутине сăхманпа тытса тăп выртрĕ вара (закрыв губы кафтаном). Ст. Яха-к. Ачасем каç, килĕсене тавăрăнса пĕтсессĕн, урамра-мĕнте кăнтăрлахи пек пĕр сасă та çук, тăпах (т. е. не как днем). Орау. Амăшĕ пĕре кăшкăрса ячĕ те, ачисем тăп пулчĕç (перестали бегать, прыгать). Ала 73. † Эпир вăй(ă)ран кĕрсессĕн, аслă урам тăп пулать. Ib. † Куккук сиксе авăтать, йĕлме йывăç янăрать; куккук сиксе тăрсассăн, йĕлме йывăç тăп пулать. СПВВ. ПВ. Тăп чарăнчĕ. П. Патт. Ним тăваймасăр тăп чарăнса тăчĕ. Шел. 104. Эх пĕтрĕм иккен эп кунта! тесе тăп чарăнтăм та, кĕтсе тăратăп. Т. VII. Сухаласан-сухаласан, çаккăн сухине çĕр айĕнчен темскерле пĕр хуран хăлăпĕ çаклана пачĕ, тет те, лаши тăпах чарăнчĕ, тет. Альш. Тукмакĕ тап чарăнат, тет. N. Лешсем тĕлĕнсе кайнă та, тăпах чарăнса тăнă. Орау. Лаши хыт уткăнса пынă çĕтрех тăпах чарăнчĕ. Чебокс. Пынă çĕртех юлташ тăпах тăчĕ. Баран. 87. Лашасем аран утаççĕ, кăшт кайсан, тăпах чарăнчĕç. || Смирно, тихо. Якейк. Тăп тăр! Стой смирно (не шевелясь). Ib. Тăп лар! Сиди смирно. Хурамал. Тăп тăр, айван. N. Хăй тăп ларать те, акăш-макăш йывăр ыйтать. СТИК. Лашасем тăп тăраççĕ (остановилнсь). Нюш-к. Пур çĕрте те тăп тăрать (или: типтерлĕ тăрат). Все в порядке. || Благополучно. N. Тăп тăнăшăн тав-та-пуç. || Аккуратно. Букв. Аллу-уруна тăп тыткала. (Смотри, чтобы ноги были аккуратно обуты. Сред. Юм.). Ib. Тотуна-çăварна тăп тыткала. Придай рту аккуратную позу. Ib. Ута пĕртте тăккаламасăр, пит тăп тытса кайрĕ. N. Юсман пек çӳхе тутине тăп тытрĕ. Кĕвĕсем. Сире, тантăшсем, мĕн пулнă, тутăрсене тăп тытнă (тихо стоите, закрыв губы). Сред. Юм. Тотуна мĕн тем сарлакăш сарса тăран, тăпрах тытма йорамас-и д. || Скромно. N. Аван ăспа тăп çӳрени. || Полно. Изамб. Т. Çĕрулми çисен, хырăм тăп пулат (в животе делается полно, твердо и тяжело). || Как раз, впору. Собр. † Тăвансем патне кайсассăн, тăват ан кĕпи те тăп пулчĕ; ютсем патне кайсассăн, виçĕ ан кĕпи те пушă пулчĕ. Рак. Çӳле ывăтрăм, тăп тытрăм; тепре ывăтрăм, май ӳкрĕ. (Шакăлла выляни). || Довольно много, порядочно, более чем мало. СПВВ. Тăпах, весьма много. N. Малтан пĕр вăхăта чĕрĕ пулнă ӳт пайĕсем халĕ пурте тăпах пулнă.

хар

(хар), подр. рычанию. N. Анаткас урамне кĕрсенех пире тăват-пилĕк йытă хар çыпăçрĕç. N. Эх, май çук. Хал çук. Вăй пулсан халех эпĕ сире хар хыпса туртса çурăттăм, тет вăл, çиллине шăнараймасăр. || Подр. фырканью лошади. ЧП. Хура лашам хар турĕ. || В один голос, враз, неожиданно. Сунт. Ăна хирĕç темиçе сасă хар ярса илчĕç. СПВВ. Харах илнĕ, все в один голос (при ругани, брани). Сред. Юм. Эп пырса кĕрсенех, мана пôрте харах ярса илчĕç. N. Пĕри пухура кăшкăрсан, ыттисем уншăн хар тăраççĕ. КС. Харах сиксе ӳккĕрĕ. Набросился с руганью, стал пробирать, так и накинулся. N. Унччен те пулмарĕ, курăк ăшĕнчен пĕр хĕрлĕ йытă сикрĕ тухрĕ те, харах илчĕ мана. Буинск. Ларчĕ, ларчĕ, эпĕ пĕр сиккеленмесĕр тăратăп, сиккеленсенех йытă харах илет. || N. † Калпакне пăхса хар пулса, килейĕччин савнă тус пулса. || Согласие. Ст. Чек. Миккуль арăмĕ хар килчĕ.

хыт-хуралăх

место, поросшее травой хыт-хура. Бел. Гора. Çав хыт-хуралăхпа кăшт кайсассăн, ман хăлхама тем кăшкăрнă сасă илтĕнчĕ.

хирĕç

(_хи_рэ̆с’), против. Регули 1304. Эп старика хирĕç лартăм. Ib. 1303. Çиле хирĕç килтĕмĕр. Вăл мана хирĕç килчĕ. N. Сăмсапа сăмса хирĕçех тăмалли çĕре лекрĕмĕр. || По направлению к. Альш. Çухрăм çурă çав яла хирĕç килтĕмĕр. || В (предлог). К.-Кушки. † Тăва хирĕç килтĕмĕр, çавăнпа утсем ывăнчĕç. Альш. Пĕчĕкçĕ лаша — тур лаша, тăва хирĕç туртĕ-и-ха? || Лицом к. Юрк. Тӳртĕн ан вырт, хирĕç вырт. Ой-к. † Арăм та хитре тесе, хирĕç пăхса кулас мар. N. † Хирĕç пăхса авăтать. Кукует, обратившись к ним головой (противоп. тӳртĕн пăхса). Чураль-к. † Хирĕç пăхса кулакан пирĕн варлисем мар-и çав? N. † Тури касăн хĕрĕсем качча хирĕç тăраççĕ, пирĕн касăн хĕрĕсем качча тӳртĕн тăраççĕ. || В сравнении. Рак. Ăна хирĕç нимĕн те тăмас вăл (не стоит). БАБ. Чӳк тавраш кĕллине çав старике хирĕç ăсти пирĕн ялта та çук. N. Начар сухаласан лайăх çĕр çинче те тырă начар пулать, уна хирĕç начар çĕрех лайăхрах тĕплерех сухаласа тырă аксассăн унта та тырă лайăх пулĕ. Юрк. Кĕсем вĕсене пăхнă çĕрте саманине хирĕç пит пысăк патшалăхпа пурăннă. || В ответ, в ответ на. N. Мĕншĕн эсир ырра хирĕç усал турăр? Альш. Унта ахăл-ахăл тăваççĕ. Вĕсене хирĕç вăрманĕ янраса тăрать сассисене илсе. N. Вара ăна хирĕç упăшки: эпĕ, терĕ, нимĕн те калама пĕлместĕп, терĕ. Юрк. Хирĕç (в ответ) çапма çук (т. е. дать сдачи), нимĕн тума хал çук. N. Мĕн пурне те хирĕç калать, хăйне курас çук. (Сасă). А.-п. й. 29. Мĕн мĕнле майпи-качки, тухăпăр та тарăпăр вăрмана. Эпĕр çуккине курсан, вĕсем хăйсемех хыпăнса ӳкĕç,— тет кăна хирĕç качака таки. Ib. 21. Тепри çаппа çăтăр-çăтăр хуç-каласа хирĕç калать: Эпĕ халь тин çичĕ кашкăр çирĕм те, сан валли юлчĕ-ши ара? — тет. Ib. Халь çавсене тытма каятăп,— тет кăна хирĕç утар хуçи. || Навстречу. Баран. 26. Хăй çавăнтах кашкăра хирĕç пĕр кĕтӳ йытă кăларса ярать. Ала 63. † Кĕтнĕ те хăнăр пулсассăн: килях та, тесе, чупса тух. Кĕтмен те хăнăр пулсассăн, пире те хирĕç чупса ан тух. Байгл. Часăрах хирĕç тухрăм та, мĕн пулнине каласа патăм. Имен. Аçуна кала, вăл мана хирĕç ан тохтăр. Ib. Тол çутăлма пуçласан, çынсам хирĕç пума ( = пыма) пуçларĕç. ГФФ. † Хирĕç тохма Натьок пор. Выйти (мне) навстречу — у меня есть Надя. А.-п. й. 9. Ăна хирĕç мулкач пырать. Ib. 16. Пĕр вар хĕрринчен куна хирĕç тем пысăкĕш кăвак кашкăр сиксе тухрĕ. Ib. 11. Пырать кĕсене хирĕç упа. Регули 1303. Вăл мана хирĕç килчĕ. А.-п. й. 56. Кайсан-кайсан, Йăвана хирĕç пĕр хитре хăмăр тилĕ сиксе тухрĕ. || Наперекор, против. N. Нумайĕшĕ ăна хирĕç пыраççĕ. Сунт. Эпĕ мĕн, эпĕ хирĕç мар. || Баран. 124. Упа лăпкă пурнăçа юратать... Хăйне пит хĕсĕк киле пуçласан тин хирĕç тапăнать. || N. Малалла ăшша хирĕç мар, сивве хирĕç. || N. Шăматкуна хирĕç эрнекун. Якейк. Эрнекона хирĕç карăмăр. Поехали в четверг вечером. N. Шăматкуна хирĕç каç. || На. N. Вăл мана хирĕç сиксе тăчĕ. || Изамб. Т. Хирĕç йывăç çурăлмасть. || Вредный, приносящий вред, зло. N. Пур тĕрлĕ хирĕç хаяра та сирсе яр. || Упрямый, назойливый. N. Унăн ачи хирĕç. Его мальчик упрям, назойлив. Ib. Хирĕç çын. N. Хирĕç = кутăн. N. Хирĕçрех çынсем, неуживчивые люди. || Упрямство. N. Хирĕçĕ пур унăн. Упрямство у него есть. || Близкий, кровный (о родстве). N. А хирĕç брак не разрешался и в очень дальних степенях родства.

хура

хора, черный. См. йĕпкĕн-хура, хуп. N. Мамăк тушек сарса, чаршав карса, кăчăк туртса юлчĕ хура куç. N. Хура куçлă хĕр, черноглазая девица. КВИ. Хура куçлă хĕр инçе, хăйĕн хитре пӳртĕнче. Черноокая далеко в пышном тереме своем. N. Хура çилхеллĕ лаша, черногривый конь. ГФФ. † Пирĕн поç çинче хора калпак. У нас на голове черная шапка. Якейк. † Пуçăм толли хора калпак, пуçа тăхăнса çӳремесĕр хора халăхран уйăрлтăм. ГФФ. † Татьян сăхмань хора сăхман, Иван тĕлне çитсессĕн арки вăр-вăр туса пырать, Иван тохтăр, тет, корнать. Полы Татьянина черного кафтана, как дойдет она (Татьяна) до Иванова дома, начинают раздуваться, как бы говорят: выходи, Иван! ГФФ. † Хора тăлăппе мохтанать. Хвастается (своим) тулупом черной дубки. ГФФ. † Пирĕн алăра хора алстой ( = алсатуль). У нас на руках черные голицы. ГФФ. † Пирĕн орара хора кĕççат. У нас на ногах черные валенки. Сет-к. † Хора çăккăр çийиччен шор колачах çиер-хе. Шишкин. † Эсир ăма пит хора? — Хора çăкăр çинĕрен. Сĕт-к. † Авоç килет ман тантăш кăвак лашине выльятса, хора çонине янтратса. Т. Григорьева. Хура ĕне сĕчĕ тутла, теççĕ. А.-п. й. 70. Тухать, тет, пуян арамĕ хура ĕнине сумашкăн. N. Хура халăхпа, хĕрĕ-хĕрарăмĕпе, ачи-пăчипе, çак хура вăкăрпа асăнатпăр, тав тăватпăр сана, учук турри. А.-п. й. 5. Ĕлĕк пĕр карчăкпа старикĕн пĕр пысăк хура кушак пулнă. Оп. ис. ч. II. † Хура сăсар йĕрне йĕрлес мар, атте-анне ятне ярас мар. Не надо (мне) искать по следу черную куницу, не надо (мне) позорить имени отца-матери ГФФ. † Хора йос çи тирĕнчен те ялккас калпак çĕлетрĕм. Из шкурки черного горностая сшила шапочку. N. Саманисем йывăр, чунăм айван, авкаланап хура пăлан пек, тесе юрлатчĕç авал. Оп. ис. ч. II. † Хура чĕкеç ларнă çирĕк çине, ик çунатне янă ирĕке: юратнă тăванăм килнĕ чухне, ярам-и кăмăлăма ирĕке? Опустилася на ольху ласточка черненька, распустила свои оба крылышка вольненько; как приехал мой родимый, развернуться что ли? Дать свободу ретивому, дать сердечку воли? В. С. Разум. КЧП. † Хура-хура кушакăн çăнĕ ( = çăмĕ) йăл-йăл курнатĕ. Чаду-к. Çав вăхăтра Иван хура туя илнĕ те çĕлен патшине çапнă. Бигильд. † Хусан варринче хура юпа, мĕн ырлăхпе (для какой пользы) лартнă-ши? Бюрг. † Çамкасене çырнă хура çыру, сĕтпе çуса ярсах пулмасть-çке. Ск. и пред. чув. 73. Кĕтӳ хыççăн урампа хура тусан хăпарать. N. Мăн çол çинчи хора тосанне хора-тор лаши хоскатрĕ. Орау. Пĕтĕм яла хура пĕлĕт хупласа илчĕ. Ск. и пред. чув. 69. Икĕ куçĕ хуп-хура, икĕ хура шăрçа пек. И. Тукт. † Хура шăрçа хушшине те йĕпкĕн мерчен ан тирĕр. НР. † Пахчи, пахчи, çĕмĕрт пахчи, çĕмĕрт çисе ӳсрĕмĕр, эх, ӳсрĕмĕр,— çампа хура пултăмăр. Сады, сады, черемуховые сады! Питаясь черемухой выросли мы, потому, видно, черными мы стали. Регули 716. Çав хорараххи çирĕпрех. Альш. † Хура Атăл урлă каçмарăм, Шурă тинĕс шывне ĕçмерĕм.|| Темный. ГФФ. † Хора та вăрман варĕнче çутă та кулли пор, теççĕ. Среди темного леса, говорят, есть светлое озеро || Вороной. См. йĕпкĕн-хура, хуп. ГФФ. † Йăван лаши хора лаша... Ивана вороная лошадь... НР. † Хура лаша çилхине йĕс турапа турарăм. Вороного коня гриву медным гребнем расчесала я. ГФФ. † Веçа килет пирĕн йысна хора лашине сиктерсе. Вот едет наш зятек. Его вороная лошадь весется вскачь. А.-п. й. 71. Кӳмине виç пар маттур хура ут кӳлнĕ, тет. Пазух. † Хура кăна лаша, катра çилке, килĕшет хура çул çийĕнче. Юрк. Хура лаша вăрлакан шĕшкĕ айĕнче тăракан, пуйăн хĕрне вăрлакан пĕр пус укçасăр хăтăлакан. Кума-к. Тухсассăн (вылезши оттуда), хура лаша çуни çине вотă нумай тиерĕм, тет || Нечто черное, чернота. Артюшк. Ача калат: ав лере пĕр хура курăнат (что-то черное виднеется). Собр. Ирхине тăтăм та тула тухрăм, тулта хура-хура курăнать, хура мар-çке, хуралтă. || Çиç. çиçрĕ кĕм. 75. Вăхăт та ĕнтĕ хура кĕре сулăнчĕ. N. Пирĕн хура кĕртенех çимелли пулман, выçă тарăхнă. О сохр. здор. П. Эпир сивĕрен хăраса хура кĕрпех кĕрĕк тăхăнса çӳресен, нихçан та çара уран çӳресе курмасан, вара чăнах та хамăра хамăр ачашлаттарса яратпăр. || Виçĕ пус. 6. Пусса акмасăр хура хăварса кантараççĕ. С. И. Иванов. Хурана шуратса хăварсан, чипер шăтса тикĕсленме пар, тикĕсленсе çитсен шăркана чипер лайăх ларма пар. (Из моленья). N. Ман анасене хура вырттарса ан хăварăр. || Редко. Бес. о земл. Пĕр тĕлте йывă, тепĕр тĕлте хура (сайра) ан пултăрччĕ тесе чухлас пулать. || Черное место. Альш. Ниçта пĕр хура курăнмас. Нигде не видно черного места (где бы не выросла трава). Каша. Хура вăрманта хура çук, хура сăрху лашусене кӳлсе пыр. || Бесснежный (дорога). К.-Кушки. Хура çул, бесснежная дорога. N. Утсем ырхан пулчĕç, çулсем хура пулчĕç: çитеймерĕмĕр вăхăта. Чăв. й. пур. 10. Хура çĕрте унăн лаши туртайман (весною). Бес. чув. 1. Ялсенче тĕл-тĕл хура курăна пуçларĕ, кĕперсем, тусем ытларах та хуралса карĕç. || Поздний (об осени). СТИК. Хура кĕркунне, поздняя осень (октябрь и начало ноября). N. Хура кĕркуннеччен, до поздней осени. Хăр. Паль. З. Акă пирĕн Пальля мăнкунтан хура кĕркуннеччен чавса шыççипе тата çăпанпа асапланать. || Глухой (о ночи). Якейк. Сăпаççипă атия: хора çĕрле çӳреме хора лаша исе пач. Собр. Хусантан илтĕм хура лаша хура çĕрле çӳремешкĕн. Якейк. Пирĕн мочийăн хора лаши хора çĕрле (в глухую ночь) тăрсассăн йĕвенсĕрех тыттарать. N. Ялта та хура çĕрте сасă-чĕвĕ пулмĕччĕ. N. Пирĕн пиччен хура лаши хура çĕрлерен кĕçенет. Сред. Юм. Хôра çĕртенех (в конце или середине осени) пĕррĕ кайса корнăччĕ те, çавăнтанпа такки кайман-ха. || Черная кайма. Альш. Атьăр тутăр кумар-и, варрине хура хурар-и? || Чернила. ЧП. Хурапала çырнă хутсем çинче аттепе анне ячĕ пур. Ib. Тăвансем патне хурапала салам çырса яма юрарĕ. N. Хот çине хора пĕр кĕрсен каймасть. || Грязный. Ст. Чек. Хура арăм-çке ку, кĕпине те çума пĕлмес (грязная). N. Хора кĕпе, грязная рубаха. Цив. Пурте тухаççĕ: ачисем те, ашшĕ-амăшĕ те, пурте хура кĕпи-йĕмĕпех пыраççĕ. С. Тим. Хура ура сырмарăм (не обулась в грязные онучи), урам урлă каçмарăм (не перешла). Кама 59. Питна-куçна çу малтан, хăвăнтан хура тар юхать. Ачана варалан! Бес. чув. 5. Унта вăл малтан хурарах таварсем: кăраççын, тикĕт сутнă. Юрк. Алă-шăллине хурине патăн-çке, çук-и çавăнта тасараххи. || Грязь. Шурăм-п. Юрпа çăвăнсан çич çул кайман хура каять. Тогач. Пĕве çитрĕм, çира хура каймарĕ. (Кăмака çамки). Трхбл. Шурă кĕпе час хуралат, хĕрли çапах хурине çĕклет (т. е. не так скоро марается). || В переносном значении. КС. Ят пăсăлнă çыннăн халăх çинче хура витмест (не имеет влияния на народ). Ib. Унăн ашшĕ-амăш пуян та, хурине витерет, тетчĕç авал чух. Орау. Хура витмест. Его слова не имеют веса (при брани), так как он себя замазал чем-то дурным. М. Ăнтавăш. Унăн нимĕн хури те çук. Он — беззащитное, безответное существо. Собр. Хурапа шурра паллакан пулăр. Будете разбираться в вещах. || Черный = некрасивый. ГФФ. † Сăнăм хора, ăсăм кĕске... Сам я черный (некрасивый), ума немного... || Черномазый. ГФФ. † Çампа хора полнă эпир. Потому (видно) я уродился (таким) черномазым. || Смуглый. Сред. Юм. Хôра хĕр = смуглолицая девица. Актай. † Ай ухман Степан, суйламасăр хĕр илчĕ, сарри-хури тиркемер. СПВВ. ПВ. Хурарах-су сăнлăскер. Юрк. Атте ывăлĕ сарă ывăл, ыталаса вĕл çывăрат. Анненĕн ывăлĕ хура ывăл, кунне виççĕ хĕнемесĕр кун каçмас. Шел. II. 16. Хут çийĕнче анчах тăрса юлĕ... хура тĕссĕм... салху мĕлкеçĕм. N. † Айта, тантăш, киле кас, сана сарри кĕтет поль, мана хори кĕтет поль. (Свад. п.). N. † Сарри сăмавар лартнă поль, хори хоран çакнă поль, çмарта пĕçерсе хонă поль. (Свад. п.). Н. Лебеж. Ялтан яла эпĕ çӳрерĕм хуньăм хура хĕрĕ ӳсиччен; тыт куркăна, хуньăм, лар вырăнна, тайлайса тăрăп умăнта. Собр. Хуннĕм пачĕ хура хĕрне хура çĕртен чупмашкăн. || Чужой, чужак. Кильд. Çичĕ ют хура чăвашсем атте килне пухăннă. Хура выражает чужое, не близкое тебе. N. Хура çын ĕçне пурне те пĕлсе çитерейместĕп. || Большой. Самар. Хура вăрман айĕ такăр пулсан хăтăлаймĕ тилĕ пур пулсан. Когда в большом лесу станет гладко, лисице, если она будет, не уйти целой. Тайба-Т. † Хура вăрман хĕррине капкăн хутăм юртса пыран хĕрлĕ тилĕшĕн. || Много, Сред. Юм. Хôра вăрман пик нăмай (очень много). Турх. Эп çуралнă шывçĕрте хура-хура вăрман пур. Ала 55°. Çул çинче хуп-хура халăх (тьма тьмущая) ман хыçран чупаççĕ. || Резкий (о ветре). N. † Вăш-вăш вĕрет хура çил, мăкăнь çеçкине çавă тăкать. N. Вăш-вăш вĕрен хура çил, тăвăр ăрамсене типĕтет. || Горький (о слезах). Янш.-Норв. Пусмисем умăнче кĕтсе те килмесен, хура куççулĕсем тухнă пулĕ. Ала 99. Хура куçшульпе макăрать. Горько плачет. Якейк. † Ирех тăтăм ирĕксĕр, хура кушшульпе пит çурăм. (Солд. п.). || Мрачный (о думах). Полтава 40. Кетмăн хура шухăшне хĕр юратни тартас çук. || Сильный (о заморозках в мае). ЧП. Сатри улма чечекне хура тăм ӳксе пĕтерчĕ. || Г. А. Отрыв. † Эпĕ савнипе уйăрлнă кун пĕлĕтлĕ кун пулайрĕ, хура çăмăр çăвайрĕ. N. Хурăн тăрри хумханать, хура çăмăр кĕтет пуль. N. Сирĕн пӳрт çине тренче витнĕ, хура çумăр çуса хуратнă, çавăнпа тимĕрĕн курăнать вăл. Чăв.-к. Çĕр çĕклейми пӳртсем ларттартăм, хура çумăр килчĕ хуратрĕ, хура чусли тесе ыйтаççĕ. || Злой (враг). Юрк. Урама тухма халăм çук: курăна тăрат хура тăшман. У меня нет возможности выйти на улицу: (как не посмотришь, все) злой враг стоит перед моими глазами. Ст. Шаймурз. † Ĕнтĕех те çинçе пӳçĕм авкаланать хура çын аллинче. Янш.-Норв. † Хура çăварлă халăхсем, евчĕ килне кĕменни атте килне сырса илнĕ. (Хĕр йĕрри). Чăв.-к. Кив Улхаш чăваш — хура чăваш, мана илме килнĕ пулĕ. (Хĕр йĕрри). Бур. Кĕмĕлех те çĕрĕ ахах куç, хур пулминччĕ хура çын аллинче. || Горный берег (?). N. Эсир вутă йăлăмра туни, хурара туса-и? || Назв. болезни (о глазах). Кан. Хура карнă куç кастарнă хыççăн куракан пулнă. || Назв. растения. В. Олг. Хура, былинка, чернобыль (?). Шибач. Хура = сухая полынь. Бур. † Çил вĕрмесĕр хурасем хумхансан, тупăлха-тăр тетĕп эп ăна. Альш. † Çил вĕрмесĕр хура (т. е. хытхура = хура эрĕм) тапрансан, тупăлха-тăр тетĕп эп ăна. Тайба Т. † Çил вĕрмесĕр хура (мăян е эрĕм) ай тапранат, тупăлха-тăр тетĕп эп ăна. N. Хура = хăвра.

хӳллен

то же, что хуллен. Кан. Çĕр тĕпĕнчен хӳллĕн темĕнле тискер сасă илтĕнчĕ.

хăшăлтат

тяжело дышать. N. Хăшăлтатса чупса пычĕ (запыхавшись). СТИК. Ватă ĕнтĕ. Аран хăшăлтатат (= питĕ йывăр сывлат). Ал. цв. 21. Унтан хăрушă, нихăçан илтмен хытă сасă хăрăлтатса, хăшăлтатса илтĕнсе каять. Сред. Юм. Кăкăрсăр çын пăртак хăвăртрах ôтсанах хăшăлтатакан пôлат. КС. Кăккăрсăр çын хăшăлтатать (несвободное дыхание). || Часто дышать. Тюрл. Йытă чĕлхине кăларса янă, хăшăлтата тăрать, ăшăпалан аптранă. || Скрипеть. Сред. Юм. Сĕрмен ôрапа хăшăлтатса пырать (звук при трении оси).

хăшкаçла

точить. N. Ялта çын сахал пирки çава хăшкаçланă (авçава хăйранă) сасă анчах илтĕнет.

хăшкăл

мочь. N. Йыта хăшкăлĕпе, пушă пичкерен сасă епле тухать, çавăн пек вĕре пуçланă.

коштăр

куштăр, подр. шороху. Шорк. Улăм ури тăрăнчен коштăр! (если длительнее, то коштăрр!?) шуса анчĕ. ЧП. Куштăр, куштăр куршанак куштан пулас сасă пур. || Подр. очерствению. Хорачка. Коштăр! типсе карĕ.

кăлтăртат

(кы̆лды̆рдат), гл., показывающий подр. стуку некоторых вращающихся предметов. СТИК. Урапа кăлтăртатса пырат. (Печĕкçĕ урапа тикĕс çĕрте кусса пырат пусан, унăн сасси питех шултăра пулмаст, пĕр еррипен кăна кусса, кăлтăртатса пырат. Пысăк урапа тикĕс çĕртен хытă кусса пырат пусан, тата вăл урапи питех тĕреклех мар пусан, е çулĕ пит хытă пусан, кăлтăртатса пырат пулат) КС. Укçа кăлтартатса кусса карĕ (покатилась); то же и в Сред. Юм. Епир çур. çĕршыв. 18. Ункă (назв. реки) çинче арман пĕвисем пур; пĕвисем патĕнче армансем кăлтăртатса авăраççĕ. || Греметь. Ал. цв. Вăрманта аслати кăлтăртатнă пек, ахăлтатса кулнă сасă илтĕнсе каять. Изамб Т. Аслати кăлтăртатат. Хăр. Паль. 32. Кăлтăртатнă сасă илтĕнет. Альш. Акă çичĕ-сакăр лав умлă-хыçлă кăлтăртатса килеççĕ. || Ворковать (голубь). Изамб. Т. Кăвакарчăн кăлтăртатат. АПП. † Кăвакарчăн кăлтăртатат, симĕсĕн-кăвакăн курăнат. || Кулдыкать (об индюке). Якейк. Пыркка аçи кил хошшинче кăлтăртатса (кы̆лды̆рдатса) анчах çӳрет.

кăлтăртик

(-δи^ык), подр. звуку колеса с переломленным в одном месте ободом. СТИК. Начар урапа, унăн тукунĕ (= тукăнĕ) пĕр тĕлтен татăлнă пусан, кăлтăртик-кăлтăртик! туса уксакласа кусса пырат. Калтăртик-калтăртик! туса кусса пыни те çавах та, анчах ку сасă шултăрарах.

кăмăр

(кы̆мы̆р), подр. хрустенью гороха на зубах. СТИК. Пăрçа çинĕ чухне кăмăр, кăмăр! сасă пулат.

кăмăрт-кăмăрт

(кы̆мы̆рт-), подр. особым звукам, получающийся иногда у бегущей лошади. ГТТ. Хăш лашан чупнă чухне кăмăрт! кăмăрт! туса пырать, ăна хăшĕ çиленнипе сули ӳснипе çапла пулать, теççĕ; хăшĕ тата чарари ашлăхра (мускулы) çапла сасă пулать, теççĕ. || Подр. хрустенью. Сред. Юм. Ыраша çăвара хыпса, малти шăлпа çыртсан, типпипе типĕ марри паллă: типпи кăмăрт-кăмăрт тăвать, типпи марри (кă)мăртатмас. Икково. Лаша кăмăрт-кăмăрт тутарса вутă (= утă) çать (= çиет). Лошадь жует сено с особым звуком. СТИК. Витере лашасем кăмăрт-кăмăрт тăваççĕ (= çиеççĕ). Ib. Сахăра кăмăрт-кăмăрт! çиет. (Этот звук получается после того, как откусишь, когда ешь с закрытым ртом; звук — глухой).

кăшăр

(кы̆жы̆р), подр. резкому шуму. Собр. Ирте кăшăр-кăшăр, каç та кăшăр-кăшăр. (Ура сырни). Вотлан. Ир те, каç та кăшăр-кăшăр. (Ура сырни). СТИК. Тулта лаша, ĕне пӳрт кĕтессине пырса хыçалансан (чешется), пӳртре ларакана кăшăр-кăшăр тунă сасă илтĕнет. То же и в Сред. Юм. Орау. Йытти алăк патне пычĕ те, хăмăшран туса урайне сарнăскере ( о цыновку ), кăшăр-кăшăр! тутарчĕ (поскреблась лапами).

кăшăрт

(кы̆жы̆рт), подр. оборванному шороху. МПП. Кĕлетре кăшăрт! тунă сасă илтĕнсе кайнă. КС. Пирускă (папироса) тултарнă чухне кăшăрт! кăшăрт! тăвать (кăшăртатать). Орау. Кăмака тăрĕнче кăшăрт та кăшăрт! тăвать. Эпĕ: ку мĕн? теп. Хĕр-сурт пулĕ, тесе. Вăл типĕтме кӳртсе пăрахнă сава турпасси (стружки), типсе пĕрĕнсе, пĕр-пĕринчен ĕçерĕннĕ сасă мĕн! || Неожиданно, сразу. Орау. Эпир калаçнине итлесе тăнă темскер; эпир ун çинчен калаçса пĕтерсенех алакран кăшăрт пырса кĕчĕ. Унтан мĕн эпĕ тухса киличченех нимле мар пек (как ни в чем не бывало) ларчĕ. Ib. Тăрансан, тутарĕ пуçĕнчи кеппеçне (тюбетейку) каялла кăшăртах тĕксе (легко толкнув) ӳкерчĕ, тет. Вăл (она) тумланса кĕче, тет те, Иван çумне: кăшăрт! пырса тăчĕ, тет (быстро, неожиданно; звук от одежды или от шагов, а также и от того, что она сразу остановилась). N. Вун тенкĕ кăшăрт кăларса тыттарать (вручает тотчас, быстро). П. Патт. 15. Хаяр çын кăшăрт пырса кĕчĕ. Ашшĕ амăшне. Çапла Лисахвие пĕр сасăсăрах, кăшăрт çеç (незаметно) качча, парса янă. См. МКП 95; кăштăрт.

кăшт

(кы̆шт, кŏшт), немного. N. Хĕлип сасă паллисене (буквы) пĕлнĕ, вулама та кăшт пĕлнĕ. Сред. Юм. Тепăртак кăшт çиç (= кĕлччиç) пар-ха! Дай-ка еще немножечко! ЧС. Кăшт тăрсан (немного погодя), хайхи çумăр çитрĕ те (подоспел), аслати пушшех пит хытă авăта пуçларĕ (гром стал греметь еще сильнее). Ир. Сывл. 32. Йывăç çинчи шăрчăк çеç кăшт чăрманма ӳркенмест. N. Ати каланипе кăшт чĕре лăпланчĕ. N. Çын арăмĕпе пĕрле кăшт та ан лар, тет. Кан. Кăçал вăхăтра çăмăр пулманнипе тырăсем кăшт начар пулчĕç. Емельк. Кăшт сăлтăкĕ (изьян) пур (напр. о лошади, о человеке). Çĕнтерчĕ 21. Кăшт пурăнсан, Тĕрлемес стантсине те шуррисем çунтарса ячĕç. Орау. Кăшт шăнтнипех ура шăвакан пулчĕ: ӳксе, сăмсана çĕмĕрессĕнех туйăнать (весьма краткое «ă»). Только немножко подморозило, а уж стало скользко: того и гляди упадешь и расквасишь себе нос. || Тихонько, слегка, чуть-чуть. Юрк. Кăшт чуп туса илет. Целует (его) слегка. Ib. Пурте пухăнсан, хай хатĕрлесе хунă лашсем (= лашасем) çине ларса тухса, хĕрĕ ăçта тухса тăма пулнă çĕре кăшт (быстро, незаметно) вăрттăн кайса тăраççĕ. (Самокрутка). Микушк. Вăл пуçне кăшт кăларма (высунуть) тăрсан, ача ăна касать-пăрахать. || Как раз. Юрк. Вăл хăçан накăратсем илнине килтисем пĕлсе тăрса, çав вăхăтра кĕсем кăшт Чĕмпĕре пырса çитеççĕ. Ib. Эпир çитес уммĕн кăна, пĕр пăрахут кăшт пырса чарăнчĕ (подошел к пристани). Альш. Вăл тухнă çĕре, инçе те мар, тет, тăватă вăрă кăшт пĕр майра хĕрне кăшкăртса (ее тащили, а она кричала) киле параççĕ, тет. Ib. Ку вăрă ачи вăл вăхăтра кăшт итлесе тăрат, тет. См. Paas. 70.

кĕмсĕртет

(-_дэ_т), грохотать, громыхать; греметь. Paas. Кĕпер кĕмсĕртетет (гремит). Челкаш 9. Тимĕр листисем чул çине таçтан кĕмсĕртетсе ахăрса анни... Ib. IЗ. Кавăнь (гавань) хапхинчен тиеннĕ лавсем кĕмсĕртетсе тухнă. Ib. Çурчĕ (здание) темĕн пек кĕмсĕртетет. Ст. Шаймурз. Эсĕ мĕшĕн çĕрле пит кĕмсĕртетсе çӳрерĕн? КС. Ӳссĕр çын пусма картлашки çинчен (со ступенек) кĕмсĕртетсе (или: кĕмсĕртеттерсе) ӳкрĕ. Ib. Кĕпер урлă урапа кĕмсĕртетсе каçать («стук»). Изамб. Т. Шетнике (кадушку) кустарса кайнă чухне (когда катят), шетник кĕмсĕртетет (гремит). N. Çак кăшкăрнă вăхăтрах (когда я кричал), манăн хурама та (в дупле которого я был) кĕмсĕртетсе кайса ӳкрĕ (повалился.) N. Сасартăках пĕлĕт çинче, темĕн пек хăрушшăн кĕмсĕртетсе, аслати авăтса янă. Якейк. Мăнаçи кĕмсĕртетнĕ сасă илтĕнет. Слышны отдаленные раскаты грома. Янорус. Кĕпери урлă каçнă чух, кĕперĕ питĕ хытă кĕмсĕртетсе юлчĕ.

кĕт

подр. звукам, издаваемым петухом, скликающим кур на еду. Сунт. Кĕт-кĕт-ĕт-ĕт-ĕт-кĕт-кĕ-ĕ-т! автан чăххисене тем çиме йăхăрнă сасă.

кĕтес

(_кэ̆_тэ_с), угол (с русск. кутец?) Орау. Хăмана пĕр кĕтесрен тепĕр кĕтессе (с угла на угол) хирĕнтерсе (если туго, тĕкĕнтерсе — если не плотно, чуть-чуть) хунă. Ib. Эп кĕтесселле шăвап, кунта сире çывăрма памăп, кашăртатса. N. Кĕтес картни, рубка углов. Синьял. Пурçăн тутăр кĕтессине пирĕн ят ӳкмен, мĕн тăвас? Толст. Урисенчен ярса тытаççĕ (хватают), тет те, кĕтессине (об угол) çĕкле-çĕкле çапаççĕ (parvulos), тет. СПВВ. Тĕпел кĕтесси, кăмака кĕтесси, алăк кĕтесси, турă кĕтесси. ЧС. Эпĕ вара, анне сăмахне итлесе, пĕр кĕтессе (в угол) кайса лартăм. Сред. Юм. Кĕт, кĕт, кĕтес, мана кĕтес кам парать? Пуран кашни кĕтессине пĕрер çын тăраççĕ те, пĕри çапла каласа пура варĕнче çӳрет; ыттисем вырăнтан куçнă чôхне вара ô кăшин (= хăшин) вырне (= вырăнне) те пôлса кĕрсе тăрать; кĕрсе тăма ĕлкĕреймесен, калах тепĕр вырăн ôлштараччен варĕнче тăрат. (Игра). Альш. Кĕтесрен пăрăнчĕ, кĕтесрен тухрĕ. Повернул за угол, вышел из-за угла. Чартакан. † Сарă пурçăн кĕтесне пирĕн ятсем ӳкмен пуль, хура пурçăн кĕтесне пирĕн ятсем ӳкнĕ пуль. N. Юлашки хут тăкма тухсан (поминальные яства), сасă кăларакан арăм, тула тухса, кашни пӳрт кĕтессине пырса, «сасă кăларать». (Пумилкке). Сред. Юм. Кĕтесе (-_зэ) пырама (рубить) канçăр (трудно) ôна. Ib. Кĕтесĕн (-_зэ̆н') мăкне вырнаçтарасси пит канçăр. Ib. Кĕтессĕн мĕнех пôр вара ôн пит, пыра (= пура, срубить, рубить) пĕлмелле марри? Какую особенную трудность представляет рубка углов (избы и пр.?). Ст. Чек. Авланнă çын кĕтессе ларса çисен, арăмĕ вилет, тет. Ib. Авланман çын кĕтессе ларса çисен, кăлава хĕрне илет, тет. (Старая поговорка). || Межа. Пшкрт: _кэ̆_дӓ_с. Хорачка: ана _к̚дэ_зэ̆ — межа. СПВВ. Кĕтес = ана йăранĕ. Козм. Б. Яныши. Тăваттăмĕш тунката патне çитсен, мишавай кĕтес виçнĕ чух эпир улттăн та улăха çырла пуçтарма кайрăмăр.

кваккаккак

(кваккаккак), подр. кваканью лягушек. Якейк. Ку эрне хошшинче çырмара; кваккаккак! кваккаккак! тенĕ сасă анчах илтĕнет.

тĕл

определенное место. Баран. 121. Хирсенче хура тĕлсем нумайланнăçем нумайланса пыраççĕ. N. Ялан вырăнтан вырăна куçса çӳретпĕр, татах тĕлĕ çук. N. Хветĕрĕн хăйĕн атрĕс çырма тĕлĕ çук. Ст. Чек. Кайсан-кайсан кайнă тĕле çитеççĕ. Скотолеч. 15. Хăш чухне пĕр тĕлте анчах, хăш чухне ик-виç тĕлте шыçать. Шыçнă тĕлти вĕриленсе тăнăçемĕн пысăкланса пырать. Регули 1200. Çавă тĕле (çавăн тĕлне) кил. Ib. 744. Пĕр тĕлтех çавăрăнса вĕçсе çӳрерĕç. Сред. Юм. Тохса çӳрес-ха çола, килте ларса полмас пĕрмай, эрне кăçта каймаллин тĕлĕ çок та, топимăпа шырасан кăçта та полса майлă вырн. Чăв. й. пур. 35. Икĕ ывăлĕ икĕ тĕлте уйрăм пурăнаççĕ. Скотолеч. 23. Тавăрăнса кайнă тĕлтине çивĕчĕ çĕçĕпе касса пăрахас пулать. Изамб. Т. Пирĕн çарансем пур тĕлти те аван. Юрк. Ик-виç тĕлте имени пулнă, темиçешер çĕр теçетине çĕр пулнă. Чебокс. Урăх тĕлелле каяр. N. Виçсĕмĕр виç тĕлте çӳретпĕр. Календ. 1904. Укçа янă тĕле çитсен çав купона укçа илекен çынна касса параççĕ. Кан. Анӳ тĕлне пĕлетĕн-и вара? Нюш-к. Пăшала персе ярсассăн хайхи çын тĕлĕ тĕтĕм пек пулса куçран çĕтет. N. Тислĕк купи тĕлĕнче (тырă) лайăх пулать, ытти тĕлте начар пулать. Скотолеч. 21. Суран (рана) тĕлне пăр е юр хурас пулать. Вишн. 73. Тата хăш-хăш çĕрте тăм чумлексем ӳпĕнтерсе хураççĕ; вара хăшин ăшĕ ытларах йĕпенет, çавăн тĕлне пусă алтаççĕ вара. Б. Яуши. Пирĕн тĕле пĕлмесессĕн, анат касра кĕтесре, улма сатне пăхса пыр. Хурамал. Вăл сасă салтак пурăнакан тĕле çитсен чарăннă. О сохр. здор. Хăш чухне лаша тăлхарса кăларсан е ĕçнĕ чух шыва юлсан, çав манка çыннăн ӳтне суран тĕлне лекет те, çын та вара çав чирпех чирлет. N. Эсĕ çул тĕлне пĕлетĕн-и? Пиччу хăни тĕлне пĕлетĕн-и? Ала 81. Кăтартăр-ха мана унăн тĕлне (где он живет). Холера З. Каснă тĕлĕнче ыратни, пăртак вĕриленни, вăйсăрлăх часах иртсе каять (при прививке). Изамб. Т. Ют ялтан ывăнса килнисем ларнă тĕлтех çывăрса каяççĕ. Нюш-к. Ашшĕ курнă укçа тĕлĕ кăçта у тесе ыйтрăм (где видел его отец деньги). N. Ик-виç çеккунт та иртмен-тĕр, шыв юхăмĕ ăна çирĕм чалăш тарăнăш тĕлне юхтарса илсе кайнă. N. Эпир çапла пĕр тарăн тĕлте пысăк пулă тытрăмăр. Скотолеч. 12. Шыçнă тĕле тутăр татăкне ăшăтса е ăшă шывпа йĕпетсе çыхас пулать. Ib. Тачка ӳт тĕлне сĕрме юрамасть, хул çумĕнчи аяк пĕрчисем тĕлне сĕрес пулать. Дик. леб 30. Çав пӳрт тĕлĕнчен иртсе пынă чух, çурăм-пуç тин шуралса килнĕ. Ядр. Сасартăк манăн пĕр чĕпĕ пĕр шăтăк тĕлне пулчĕ те анчĕ кайрĕ. N. Вилсен ăна масара пытарнă. Вăл масара чăваш масарĕ теççĕ. Унăн шăтăкĕ тĕлĕ халĕ те пур. Кан. Вĕсем ялти кулаксем тĕлне пĕлмен çынсем. || Иногда переводится как дом. ГФФ. † Йăван лаши хора лаша, Татьян тĕлне çитсессĕн... Ивана вороная лошадь как поверстается с домом Татьяны... ГФФ. † Татьян сăхмань хора сăхман Йăван тĕлне çитсессĕн... Полы Татьянина черного кафтана, как дойдет она (Татьяна) до Иванова дома... ГФФ. † Йăш-яшти яш ачи, олах тĕлне пĕлмесĕр, пӳрт кĕтессинче çĕр каçнă. Пригожий парень, не найдя дома, где были посиделки, провел ночь за углом избы. А.-п. й. 89. Улпут тĕлне çитсессĕн, ларчĕ пĕрене çине. || Местность. Ала 14. Нимĕн тĕлне те пĕлмен вăл (не знала местности), каç та пулма пуçланă. || Случай. N. Ĕмĕр тăршшинче ĕçес килнĕ çынсене шыв парса ăшне кантарса ярас тĕл сахал килет. Регули 1478. Пирĕн çок полчĕ, лапкара та пĕтнĕ тĕл полчĕ. N. Икшер-виçшер кун çăкăр курман тĕлсем те пулчĕç. Баран. 127. Пĕтес тĕл килсен, упа тем пек хаярланса çитет. || N. Сиртен мана çыру илме тĕлĕ çук. || Толк. Орау. Эпĕ уйăхсем çинчен пайтах çынтан ыйткаларăм та, çапах та тĕлнех тупимарăмăр. N. Çывăрни тĕлли çук: пĕр куç хупăнса выртать, тепри уçăлса тăрать тенĕ пек анчах вырткаласа тăратпăр. Юрк. Ыттисем вĕрентем тĕлĕ пулмарĕ. N. Ним тĕлне пĕлместĕп. N. Çапла эпир нимĕн тĕлне пĕлмесĕр шухăша вылятса тăратпăр. Сборн. по мед. Кирек епле ĕçе те тĕлне пĕлсе шухăшласа тума кирлĕ. N. Ĕçе тĕлне пĕлсе ĕçле. || Специальность. Альш. Пĕлетне мĕн эсĕ вăл тĕле. Разве ты знаешь и это дело, и эту специальность. || Признак. N. Мир полас тĕлĕ çок халĕ. || Время. N. Пĕр тĕлте, одно время. Баран. 167. Хĕлле тайкара хăрушă сивĕсем, кутсăр-пуçсăр тăмансем пулаççĕ. Çул кайма тухнă тĕл килсен, вилмесĕр юлакан нит сахал. || Цель. N. Çавăрса хур пĕр сăмах та пулсан, тен тĕле килĕ! Изрыгни что-нибудь, авось в цель попадешь. N. Тĕл тиверт, попадать. ЧК. Тĕл пеме вĕренес килет. Ib. Шкулти тĕл перекенсен кружокне (стрелковый кружок) Михайлов юлташ ертсе пырать. || Ашшĕ амăшне. Ăна вара çывăрнă тĕллипех (сонного) тăлăпсемпе, чаппансемпе лайăх хупăрласа çуна çине вырттарнă та, Лисахви килне илсе тавăрăннă. || Во-время. N. Сасартăк килсе эсир çывăрнă тĕле ан пултăр. Урож. год. Апат тĕлнех пултăмăр. || Как раз. Кан. 1929. Хăш-пĕр чухне чăхăмçă этемсемпе те тĕлех килсе тухаççĕ. N. Эпĕ çавăнпа сан пата пиçмо ятăм: эсĕ унтан кайнă тĕлех пулнă. К.-Кушка. Çатан урлă сикрĕм те, ура пылчăк çине тĕлех пулчĕ. Перепрыгнул через забор и попал ногой в грязь. Кан. Унта пĕр питĕ тĕлех кăларакан карчăк пур тет те... Панклеи. Ялта пĕр пӳрте кĕрет те, олах тĕлнех полать (попадает как раз на посиделки). N. Пирĕн тĕлех пулчĕ. || В отношении. N. Эпĕ ку авланнă тĕлтен тата телейлĕрех пулмаллаччĕ-ши? Юрк. Эсĕ пур япала çинчен те пĕлетĕн? Çавна мана çынсем умĕнче каласа парсам. Эпĕ сана çав тĕлтен пулăшăп. Альш. Кунта харпĕр килне ăрасна касмăк-пичĕке çук. Ӳретниксем пире вăл тĕле хĕсмеççĕ. || Около (места). Ярмушка-к. Кункал виçĕ шыт çӳлĕшĕ, сарлакăшĕ хырăмĕ тĕлĕнчепе 7 вершук пур пач тӳрĕ (в диаметре), тĕпĕ пенчинче сарлакăшĕ — пăймаклинче 5 вершук анчах (в диаметре). N. Çич çул юппи тĕлĕнче тăват аршăн юр çунă. Кан. Çу савăчĕ тĕлĕпе Етĕрненелле мăн çул анса каять. Регули 1163. Эп çол çинче вăлсам ялĕ тĕлĕнче топрăм. Ib. 1159. Вĕç çав йăвăç тĕлĕнче тăракан çын. Ib. 1162. Пирĕн тĕлте хыçалта тăчĕ. Эпир. çур. çĕршыв. 11. Улçа юпи тĕлĕнче, кăмака ани патĕнче, вучах пур. Ск. и пред. чув. 64. Кăкăрĕ çинче, чĕри тĕлĕнче сенĕкпе чикнĕ вырăн çара юн. Якейк. Чӳркӳ тĕлĕнчен айăккала пăрăнса каймалла. Капк. Ваçуксене: эсĕр пирĕн тĕлти мулкачсем, тесе хăлхинчен туртса хăратнă. N. Пĕр-кун сана вăйлă вăрçă çук пирĕн тĕлте тесе çырнăччĕ. Кан. Пăшалпа хырăм тĕлĕнчен перет. Альш. Тимĕрçĕ хытăрах итлет те, ача сасси тĕлне сирсе пăхат, тет. Кан. Канавне тата карта тĕлĕнченех ямалла тунă. Скотолеч. 26. Улма е чĕкĕнтĕр тавăрашĕ хăш чухне карланкине ларат, хăш чухне кăкăрĕ тĕлне ларать (застревает). || Около, приблизительно (во времени). N. Эпĕ праçник тĕлĕнче польнитьсара выртрăм ик эрне. Кан. Ачана кăнтăрла иртсен пĕр сехет тĕлне çуратса пăрахрĕç. Ib. Шупашкара каç пулттипе пĕр пилĕк сехет тĕлнелле çитеççĕ. Ib. Хут пĕлменнисемпе сахал вĕреннисене шкулта улт сехет тĕлнелле ямалла. N. Улттăмĕш сехет тĕлĕнче. N. Иван! Пыр ман патна паян пĕр виç сехет тĕлнелле. N. Ыран воник сахат тĕлĕнче килеп. Хот илмелле. N. Кăнтăрла иртсен, пĕр виç сехет тĕлĕнче. Ачач 23. Çимĕк тĕлĕнче вăрманта çуралнă тесен, Тимуш ялан хавасланнă пек пулнă. Ск. и пред. чув. 19. Чи çурçĕрĕн тĕлĕнче çичĕ юлан тухаççĕ, Хура шăрчăк уйĕнче каллĕ-маллĕ чупаççĕ. || Напротив. Çутт. 82. Ăна эпĕ куç тĕлне турăм. Пирĕн ял. Ламппă çути тĕлне шăп килмелле кăшкара çăмартаран пĕчĕкрех шăтарса шăтăк тăваççĕ. ДФФ. Вăрăм сак тĕлне çӳлерех пĕрене çумне пĕр пуччушши çапса çыпăçтаратчĕç. Шибач. Çав вăрман виттĕр виç кĕтеслĕ пӳрт тĕлнех полмалла полчĕ. Мăн çол. || Дик. леб З2. Эсĕ унăн чĕри тĕлне лар: вăл усал кăмăллă пултăр та, çавăнпа асаплантăр. || По. Юрк. Вăл тĕлтен вулăр. По этому предмету читайте. || По направленню. Орау. Çурт тĕлнелле пăхсан çăмăр çуни лайăхах курăнать. Регули 1160. Çав йăвăç тĕлĕпе пăх. || К. Кан. Октяпĕр револютси вунă çул тултарнă тĕле пулас çурт; каснă лартнă тепĕр уяв — Чăваш автономи вунă çул тултарнă тĕле тăватчĕç. ЧК. Паян кун тĕлне районĕпе 200 кектар çинче çĕрулми лартнă. Конст. чăв. Унтан хулара çӳренĕ чухне вăл вырăн тĕлне çитсен эпĕ: кунта пĕр Мирса Салих Керимов ятла хуçа пур, эсĕ çав хуçана тупса парайрăна мана? терĕм. Регули 1339. Той тĕлнех килчĕ. N. Ку енчи ял тĕлне илсе пыр. Кума-к. Кил тĕлне çитсессĕн (когда подьехали к дому), пысăк алăкпа кĕреймарĕ (муха). Кан. Советăн 5-мĕш çурчĕ тĕлне çитнĕ. Ib. Вăл каç пулнă тĕле вилсе те кайнă. ТХКА 53. Вăрманял тĕлне çитиччен хамах лартса кайăп сире, тет нăврашсем. А.-п. й. 71. Хай хуçа кашкăр тĕлне çитет те, ямшăкне лашисене чарма хушать. Çутт. 71. Кĕсре кашкăр тĕлнелле çите пуçласанах хăр-харт туса илчĕ. N. Кайсан-кайсан çак пĕр тырă акакан çын тĕлне çитрĕ, тет. СПВВ. Çак сăмах тĕлнех килсе кĕчĕ. N. Эпĕ хам хурланă тĕле пултăм та, çампа çампек çыртăм. N. Пирĕн сăмахсене итлемесĕр пурăнса çамрăк пуçупала таçта кайса, темĕн тĕлне пулса темĕн çапса вĕлерес, темĕн персе вĕлерес. Урож. год. Çын куç тĕлне пулнăран шыва кĕме пăрахнă. || До. НР. † Шопашкар тĕлне çитсессĕн... Как дошел до Чебоксар. Ib. † Хĕрсен тĕлне çитсессĕн... Как дошел до девушек... || Над. Изамб. Т. Пăр пуçне килсе çапсан, вăл вара карттусне пуç тĕлĕнче çӳлерех тытса тăнă. N. Туттăрĕ çине, çамки тĕлне виçĕ кĕмĕл укçа çĕлесе хураççĕ (покойнице). N. Малалла чупса пынă чух ялан пуç тĕлне кĕреçе тытса чупăр. Дик. леб 39—40. Вăл хăйĕн пуçĕ тĕлĕнчен вĕçсе пырса, ăна хĕвел çуттинчен сарлака çуначĕсемпе хӳтĕлесе пыраканни те çав кĕçĕн пиччĕшех пулнине пĕлнĕ. Она догадалась, что это он летел над ней и защищал ее от солнца своими крыльями. Орау. Çӳлте, ял тĕлĕнчех, тусем кĕç-вĕç йăтăнса анас пек ял çинелле тайăлса усăнса тăраççĕ. N. Сĕтел тĕлĕнче ламппă çакăнса тăрать. 93 çул 15. Çӳлте штик тăррисем тĕлĕнче кайăксем юрланă. ЧС. Çавăнпа вырăн тĕлне пиçихе çыхса хучĕç; тăрас пулсан çав пиçихие тытса ларатчĕ. Ск. и пред. чув. 10. Çӳлĕ тăвăн тĕлĕпе çăхан карать çăварне. || Под (прикрытием). ЧП. Йăвăç тĕлĕпелен вăл сулхăн. Собр. Выртнă упана йăвăç тăрĕнчен пăхса тăратимăн, йăвăç тĕллипе хуллен пырсан тытăн теççĕ. Толст. Хăйсем йывăç тĕлĕпе ачисенчен вăрттăн тара пачĕç, тет. Н. Якушк. Ырă аппаçăм (ятне кала), санан тĕлӳпе хумханатпăр. (Свад. п.). Полтава. Халăх пуçĕ тĕлĕнче хĕпĕртесе силлерĕ. N. Мăшăр витре йăтрăм та, шыва антăм, тăван шу пуç тĕлĕнче ай пыратчĕ. 93 çул 78. Çав виç кĕтеслĕ япала (предмет) ирхи кăвак пĕлĕт тĕлĕнче хуран курăннă. || За. Регули 1161. Эп йăвăç тĕлне тăтăм, çавăнпа вăл мана коримарĕ. Янтик. Сан тĕлӳпе мана ним те курăнмас, кай унтан (из-за тебя мне ничего не видно). N. Паян çăмăр пĕлĕчĕ тĕллипе хĕвел çутти курăнмасть. Сред. Юм. Тĕттĕм лавка хӳтипе, пурçăн хăмаç çутипе, пурçăн тутăр тĕллипе çиçпе ачи куç хыврĕ. N. † Вуник кашкăр иртнĕ чух юман тĕлне тăрса юлайрăм. || При. N. Словарь çырнă тĕлте сире эпĕ кирлĕ мар-и? || Ст. Юрк. Малашне авланас тĕлтен турă сыхлатăр ĕнтĕ (говорит один вдовец). || Для. N. Ку япала пирĕн тĕлĕмĕртен килсе тухрĕ. N. Ман тĕлтен ялта сар хĕр пулмарĕ куран. Чув. календ. 1911. Çапла тусан, русско-чувашский словарь вырăс чĕлхине вĕренес тĕлтен пире пит нумай усă парĕ. Ст. Чек. Ун тĕлĕнчен унăн пур, ман тĕлĕмрен çук. Для него он готов сделать все, а для меня ничего. Б. Олг. Тепĕр молкачă кортăм ора, карсак, тĕллерех пертĕм, ман тĕлне полимерĕ, тытимерĕм. Утăм. Ырлăх иртет ак часах ун тĕлтен. N. Унта вилнĕ çынăн кил йышĕсем калатчĕç: эй турă, мĕшĕн ялан пирĕн тĕле кăна пулать-ши, мĕшĕн пире ялан хурланса хурлăхпа пурăнмалла тунă-ши ку турă. N. Пирĕн тĕлтен пурне те пуçтарнă. Сред. Юм. Он тĕлĕнчен тем те топнать. У него всегда бывает несчастье. Ему всегда попадаются дешевые вещи хорошего качества. || О, об. КАЯ. Атте-анне уратех ĕнтĕ (сестра) тесе пит хуйхăра пуçларĕç; эпĕ, ухмахскер, хуйхăрас тĕлне пĕлместĕмч. Юрк. Янă çырăвăнта вăл тĕлтен нимĕн те асăнмастăн. || С. N. Скиф патши ывăлĕсем ашшĕ хушнине те итленĕ, те итлемен, эпир пĕлместпĕр. Çапах кил-çуртра килĕшӳ çукки усал иккенне эпир тепĕр тĕлтен куратпăр. N. Токмак тĕлне пол, встретиться с волком. А.-п. й. 40. Ула-таккапа тилĕ, çаксем тĕлне çитсен, темĕн пăшăлтатса илчĕç те, чарăнчĕç. || Иногда не переводится. ГФФ. † Кăтик-кăтик сар чăххи, кашти тĕлне пĕлмесĕр, посма çинче çĕр каçнă. Желтая курочка, не найдя своего насеста, ночевала под крыльцом.

чашлаттар

понуд. ф. от гл. чашлат. ЧС. Пĕр хитре хура тумтирлĕ çын насус пырши вĕçĕнчи кĕпçерен тытнă та, пушар çинелле чашлаттарать анчах. Ал. цв. 27. Çӳлелле чашлаттарса тăракан шывсем чарăннă. Якейк. Чӳкле выльлянă чох пĕр-пĕрне шупа чашлаттараç анчах. Ib. Прик-виççĕ чашлаттар-ха, ăшă пĕре те çок (прик-виç корка ăшă пар-ха). || КС. Хулăпа чашлаттарчĕ. Сред. Юм. Йорпа уткаласа тăракан ачасĕне çона çинчен анса пĕр-иккĕ чашлаттарчĕ те, ачасĕм таçта тарса пĕтрĕç. || КС. Йĕтеме, урайне шăппăрпа чашлаттарса шăлаççĕ. || КС. Ĕне пăрланнă шыва чĕлхипе чашлаттарса çулать. || КС. Эпĕ пĕр паккус чашлаттарса тухрăм. Сред. Юм. Пахчара пăртак ĕнер çăлса пĕтерейменни утă порччĕ те, çавна тохса чашлаттарса пăрахрăм (выкосил). || КС. Пăчкăпа чашлаттарнă сасă илтĕнет. Слышится (издали) шум пиления. || N. Мĕскĕн выльăх-чĕрлĕхсем, ĕнесемпе сурăхсем чашлаттарса çиеççĕ. || Малт. ик. вĕр. фиç. 113. Пĕлĕтрен чашлаттарса çăмăр çăвать. КС. Çăмăр чашлаттарса çăвать (шуршание с шипением). Шурăм-п. Çумăр хытăран хытă чашлаттара пуçларĕ. Н. Тойдеряк. Шыв ăсаççĕ те кама курнă ăна чашлатараççĕ. КС. Пĕр ывăç сĕлĕ илчĕ те, мана питрен чашлаттарчĕ. Ах ыраттăрĕ-çке! || КС. Сӳсе чашлаттарса шăртлаççĕ. Кудель чешут щеткой, при чем слышится своеобразный шум. || О санях по мягкому снегу. Paas. || Валять (т. е. писать на скорую руку разл. вещи).

чир

болезнь, хворь, недуг, нездоровье. Изамб. Т. Санăн упăшку мĕнле чирпе вилчĕ? Вишн. 74. Çав чирсемпе пирĕн хушăмăрта пĕри-пĕри чирлесен, пирĕн шыва вĕретсе ĕçес пулать. N. Темле чир килсе кĕчĕ те, тухса кая пĕлмерĕ. Курм. Чир тивсен, когда постигнет болезнь. Туперккульос 17. Чăнах та, чирĕшĕн пулсан (в отношении болезни) пит çăмăл. N. Шупашкар пульнитсинче кашни чирпе уйрăм тухтăрсем ĕçлеççĕ. Слакбаш. Чир тумтиртен те ерме пултарать. N. Унта усал чир нумай, усал чир ан ерт. N. Ах эсĕ мĕнле оçлăн-ши вăл чиртен вара? Капк. Вăл вара, кăмăлĕ хуçăлнипе, чире ернĕ. Изамб. Т. Виçĕм кун чирĕпе (вследствии хвори) хирте çĕр каçнă, тет. || Якейк. Ха сан тоту çине кĕçĕр чир сыснă-çке (= тотая пĕчĕк хăмпуллăскерсем сап-сарă чир тохса ларать). || Беда, несчастье. КАЯ. Мĕн пулнă тата? – Чир пулнă-ха, кунта ав аккуна урнă йăтă тулланă. || Заблуждение (?). Юрк. Вăл шухăш вĕсенĕн пĕлмен чирĕ анчах. || Язва. || Эпидемия. || Употребляется в чувашизмах. Хурамал. Пĕрер кăчкăрнă сасă илтсессĕн, калаççĕ: хăшĕ чирĕ кăчкăрать унта, теççĕ. Б. Олг. Кам чирĕ онта кăчкăрат, тохса пăхмасăр, тет. Ib. Ман кам чирĕ каяс-ха! Поскилте çын çок-и мансăр пуçне? Халь çынсам килте, топма полат урăх çына. Васильев. Тем чир, манăн ĕç ăнмас. Якейк. Чир ту хăть, каламасть. Хоть его зарежь, ни за что не скажет. N. Кам конне чир тивет (смирного). Кан. Ах тур, мĕн чир шăмми ку? Что это за кость. || Юрк. Ырă ялĕ хамăр ял, йăлăм вырăнне йăмри пур, Атăл вырăнне кӳлĕ пур, чул çурт вырăнне чирĕ пур.

чура

встр. в сочетании: сасă-чура, голос, известие.

чĕвĕ

голос, звук, в большинстве случаев употребляется в сочетании: сасă-чĕвĕ.

сасă-чĕвĕ

, сас-чĕвĕ, шум вообще, слух, весть. КВИ. Сасă-чĕвĕ илтĕнмест. Ал. цв. 27. Хирĕç чĕну те, пурăнăç çинчен ыйту та нимĕн те çук, нимĕн сас-чĕвĕ те илтĕнмест. См. сасă-чĕвĕ (вып. ХI, стр. 79).

чĕрĕ чун

живое существо. Ск. и пред. чув. 28. Пирĕн çĕр çинчи чĕрĕ чунсем çинче ылттăнăн çутатать паян хĕвел. Ал. цв. 6. Мĕн пур чĕрĕ чун пурте ун тавра вилнĕ пек пулса пĕр сасă кăлармасăр выртать. Дик. леб. 49. Пĕр чĕрĕ чун та Елиса хутне кĕмен. Ib. З6. Тинĕс хĕрринче пĕр чĕрĕ чун таврашĕ те пулман.

шаклаттар

понуд. ф. от шаклат.; стучать, щелкать. N. Эп она порнепелен сăмсинчен шаклаттартăм. Çутт. 69. Шăлсене шаклаттарса пырать. N. Шаклаттарса илчĕ атти кĕллине. Эльбарус. Патаксемпе шаклаттарса йомана порте харс çапаттăмăр. N. Ху шаклаттарса утнипе сасă ан ту. 93 çул. З5. Лаша чĕрни чула шаклаттарса илет. Ib. 70. Унтан сылтăм аллине тăратса пӳрнисене шаклаттарнă. КС. Пӳрнисене шаклаттарчĕ. Ib. Пӳрнипе сĕтеле шаклаттарчĕ. Ib. Патакпа сĕтеле шаклаттарчĕ (тонкою палкою и пр.). Ib. Çав ача паян кунĕпех мăйăр шаклаттарса çӳрерĕ. Шурăм-п. № 2З. Хăйсем кам миçе хут шаклаттарнине шутлаççĕ. Ib. Кĕртсен (если попадет в кон), хăй шаклаттараканни пулать; кĕртмесен, патак ывăтаканнинчех юлать. || Переносно — пить. Яргуньк. Шаклаттарать анчах. Пьет (водку) стакан за стаканом. N. Шаклаттарса яр, выпять (напр., вина).

шартлаттар

понуд. ф. от шартлат; хлопать, щелкать, хлестать (бичом, кнутом). N. Мархва алăкне шартлаттарса хупнă та, нимĕн каламасăрах кĕрсе кайнă. Ст. Чен. Шартлаттарса хупнă = хыта сасă: шарт! тутарттарнă. Чĕлкаш. 12. Алă пӳрнисене вăл темĕншĕн шартлаттарнă. КС. Кашкăр шăлне шартлаттарса ларать. Ib. Вăл шăлне кашкăр пек (гневно) шартлаттарать. Б. Яныши. Пĕр ачи мана хырăмран вăрăм пушăпа шартлаттарса та ярчĕ. Сред. Юм. Чăпăркка шартлаттарсан, таçта çитиччин çорса каять. Ib. Кĕтӳ чăпăрккине шартлаттарсан, кайран та чăпăркка сасси çырмасенче илтĕнсен: çорса кайрĕ, теççĕ. || Шаркнуть. Чĕлкаш. 46. Пăшалпа та шартлаттарма ӳркенмĕç. Пожалуй, и из ружья шаркнут. || Пинать, лягать. ЧС. Шартлаттарса тапса яратчĕ. N. Шартлаттарса тапса ячĕ. КС. Лаша урипе шартлаттарса ячĕ. Шорк. Ан пыр лаша котне, пĕрре шартлаттарса ярсан. А.-п. й. 52. Кашкăра пĕрех шартлаттарса тапса ярать (кĕсре). Ib. 70. Хура ĕне пуян арăмне пĕрех шартлаттарса тапса ярать. Чиганары. Качака чопса пырчĕ те, шăлĕнчен шартлаттарса ярчĕ те, кашкăр çавăнтах йăваланса карĕ, тет. || Баран. 49. Сасартăк çиçĕм çап-çутă çиçсе, шартлаттарса аçа çапнă. || А.-п. й. 30. Тытăнчĕç хайхисем хире-хирĕç мăйракисемпе шартлаттарса вут чĕртмешкĕн. || N. Малтан пĕр урине шартлаттарса хуçса илет, кайран тепĕр урине те. || В переносн. знач. Кан. Хут хыççăн хут, приккас хыççăн приккас шартлаттарать (издает приказ за приказом). Ib. Татах пуять те, Çĕпĕре тухса шартлаттарма хатĕрленет (готовится отправиться в Сибирь).

шатăртат

(-дат), трещать. N. Вутă шатăртатса çунать. Дрова в печке горят с треском. Орау. Кăмака шатăртатса çуннă майĕпе çывăрса карăм. Сл. Кузьм. 13З. Вут тухрĕ! тесе кăшкăраççĕ. Типсе тăнă улăм шатăртата пуçлать. Альш. Улăм ури шатăртатса çунать. А.-п. й. 45. Пĕтĕм улăм шатăртатса çунма тапратать. Ib. Улăм мĕн чухлĕ шатăртатнăçемĕн кашкăрĕ шаларах чыхăнса кĕрет. Чем больше солома трещит, тем глубже волк в солому лезет. N. Алли те çок, ори те çок, шатăртатса вотти çонать. Хăр. Палля 27. Аякра аслати сасси шатăртатни илтĕнет. N. Ероплан сасси шатăртатать. Хурамал. Çăра вăрмана выльăх кĕрсе кайсан, çапăпа шатăртатса çӳрет. КС. Йăвăç çилпе шатăртатса кайса ӳккĕр. Хора-к. Юман çурăлса шатăртатса карĕ. N. Нассус кĕпçинчен шыв шатăртатса сирпĕтет. N. Пăр шатăртатать. Лед трещит. Букв. 1904. Асту, нумайрах лар; шатăртата пуçласан, тата шаларах чик, унсăрăн пулă тытаймăн. КАХ. Хай сăхмана пуç çинчен сирсе яратăп та, хăлхана йĕке шатăртатнă сасă (звук при вертении веретена) кĕрех кайрĕ. N. Сунар. Çуртра тиркĕ-çăпала шатăртатмасăр пулмасть. КС. Вăл çыннăн шăн-шакки шатăртатать (трещит). Ib. Шывран час тухмасан, шăл шатăртатакан пулать. Чув. прим. о пог. 93. Тырă вырнă чух тырă пит шатăртатса типсе ĕнсе кайсассăн, çав каçах çăмăр пулать. Когда жнут хлеб, если жниво спалится и очень трещит, будет в этот же вечер дождь. Орау. Тырри ытла шатăртатса карĕ, тытма та çук (слишком высох. Говорят, когда жнут хлеб). Сред. Юм. Тыр пит шатăртатса кайнă та (типсе кайнă), тăкăнма хытланать. Ib. Ыраш шатăртата пуçланă (пит вĕрипе тăкăнма та пуçлать). || Хрустеть. Çутт. 17. Пăхать — ыраш пĕрчи хуралнă, çыртса пăхать — шатăртатать. Пухтел. Шатăртатать (хрустит, о подмерзнувшем снеге). Баран. 94. Ура айĕнче юр шатăртатса пырать. || Шуметь. Альш. Çынсем тин тапрана-тапрана тухаççĕ-ха: кăшкăраççĕ, шатăртатаççĕ, пĕр-пĕрне вăратаççĕ.

шуйтан

шойтан, чорт, дьявол, нечистый дух. См. шуйттан. N. Чĕрĕ шуйтан çав. Настоящий чорт. N. Чăн малтан шуйтан çурисем тухрĕç, тет те, çисе карĕç, тет. Яргуньк. Хăйсен ачисем шыва кĕреççĕ те, ишме пĕлмесĕр шывах путаççĕ. Кайран хĕрарăмсем пыраççĕ те: шуйтан туртса кĕртрĕ пуль, тесе калаççĕ вара. Альш. В общем шуйтансем шывра пуранаççĕ. Тип çĕрте сахалтарах, но за то вăл хаяртарах. (Авалхи çынсем çапла тĕшмĕшленнĕ). Коракыш. Сикĕн, сикĕн, шуйтан пак, симĕс курăк сухан пак. (Кантăр). Н. Лебеж. Чиркӳ тăрăллă, шуйтан чĕрнеллĕ. (Пяçен). || Брань. Орау. Шуйтан! — так обзывают человека. N. Шуйтан çуратнăскер! Чĕлкаш 13. Шуйтан патне кай! — терĕ. N. Шуйтан аслашшĕ, шуйтан хунешшĕ, шуйтан кинемĕш, шуйтан хунемĕш! (бранные выражения). N. Шуйтан питеки! Ваçăхакансем 27. Тата мĕн шуйтан пуçĕ çитмест сире! Н. Чукалы. Илсе пырсан, Якурка пит савăннипе кăшкăрать: Эй, арăм, шуйтан пуçĕ тутлă пулас, кас халĕ часрах. Ачач 77. Хĕрарăм-манах вăрă пулнă епнин. Ах, шуйтанĕ! тесе çухăрса ярать çĕвĕ сасă. Ib. Мĕн шуйтанне вăл териех пысăк çылăх тунă пулĕ эпĕр? Юрк. Ун чухне те пĕр шуйтанĕ хĕтĕртнипе анчах авланса ямарăм-и! Регули 1323. Шойтанран илес çок! Хорачка. Е, шойтан! Шу шойтанĕ!

шăкăртат

журчать (о речке, о воде). Н. Карм. Шыв шăкăртатса выртать (журчит). Баран. 164. Пăр ирĕлсе пырать, айĕнчен пĕчĕккĕ çырмасем шăкăртатса тухаççĕ. Шибач. Шăкăртатса йохать (из ведра, с лавки). N. Шăкăр-шăкăр тăвать тенинех шăкăртатать теççĕ. || Стучать, шуметь. КС. Итле-ха, урапа (телега) шăкăртатса килнĕ сасă илтĕнет. Ib. Лаша хуллен чупсан, урапа шăкăртатса пырать. Б. Олг. Ача патакпала шалча карта çомне шăкăртатса килет. КС. Деревянная побрякушка, „шăкăртатать“, а металическая „шăнкăртатать“. Сред. Юм. Шăкăртатаканни, игрушка для детей (побрякушка с ручкой). П. Патт. 13. Акă, хапха шашшулкки шăкăртатса кайрĕ. Ст. Чек. Темĕскер шăкăртатнине илтет (шум, напр., от мышей). || Шел. П. 68. Вырман ыраш хушшинчи тĕл-тĕл ĕшне пек вырнă вырăнсенче сурăх кĕтĕвĕ пек кĕлтесем шăкăртатса выртаççĕ. || Шелестеть. Полтава 48. Тирек йăвăç çулçисем кĕмĕл майлă çуталса, хуллен-хуллен чĕтресе шăкăртатса лараççĕ. Чуть трепещут серебристых тополей листы. || Пир. Ял. Пурте пĕрлех шăкăртатса ĕçлеççĕ. П. Федотов. Ырă пĕлĕшĕмсемпе тантăшăмсемпе шăкăртатса выляса кулса ĕçме пар. (Из моленья).

шăнкăрт-шанкăрт

подр. короткому и звонкому грохоту железных вещей. См. МКП 44. N. Чукун çул урлă урапапа каçса кайнă чухне шăнкăрт-шанкăрт тутарнăн сасă илтĕнет (звук телегн). ГТТ. Пӳртри тимĕр япаласене урамалла чӳречерен шăнкарт-шанкăрт ывăтрĕç. Железные вещи, бывшие в избе, вышвырнули со звоном на улицу.

шăп

подр. тишине, подр. утиханию; тихо. N. Пирĕн тĕлте нимĕçсем шăп тăраççĕ. Ашшĕ-амăшне. Шăп çеç тăраççĕ. ЧС. Пĕр чĕнмесĕр шăп кăна тăрăр. N. Хуçи тухса кайсан пӳртре шăпах пулаççĕ (затихают). N. Йăлтартатса çутатса шăпах ларать мăнастир. N. Унтан вăл икĕ минут шăп пулнă. Дик. леб 34. Унта пит шăп пулнă, Елиса хăй утнине хăй те илтсе пынă. Йӳç. такăнт. 52. Шăп пул! Изамб. Т. Ул сасă, салтаксем тухса кайсан, шăп çеç пулат. Утăм. Шăп пул... мальччет! N. Порте шăп полчĕ. Все стало тихо. Туперккулёс 7. Анчах иртсе кайсан, шăпах пулаççĕ — кайран пĕр çын та чирлемест. Полтава. Шăп чарăнчĕç. Смолкло все. || Тихий. Ск. и пред. чув. 17. Сиктереççĕ сиккипе шăп сывлăша янăратса. N. Кил часрах, мĕн унта шăп карăк пек пăхса тăратăн. || Ровно. N. Шап çулталăк çитрĕ. Янтик. Шăп кăнтăрла çитрĕм. Пришел ровно в полдень. N. Çук çул пĕтни шăп çирĕм çул, ун сăмахи ланах çитсе ларчĕ. N. Пырсассăнах çырмаран ăса-ăса улăхса хĕрĕх витре шăп яраççĕ. (Питĕркке шăтăкĕ). Ск. и пред. чув. 20. Шăмăш автанĕ авăтать, шăп çур-çĕре пĕлтерет. N. Шăп çур-çĕрте килчĕ. Ачач. 99. Хĕвелтухăç еннелле пăхса, умне шăп пĕр хут хĕрес хурса илет те çиме тытăнать. || Как раз, в самый раз. Скотолеч. 5. Пур чунлĕ япалан та юнĕ шăп хăйне кирлĕ таран анчах пур. Букв. 1900. Шăп ыраш вырса пĕтнĕ вăхăтра пирĕн Марук сасартăк чирлерĕ те, йăлт тĕсĕнчен ӳкрĕ. N. Эпĕ ана чулпа шăп çамкинчен лектертĕм. Пазух. Улт уралă капан шăп варинче пĕр сыпăксăр кĕпçе ӳстертĕм. N. Уйăрлатпăр, тăван, уйăрлатпăр, шăп çурмаран çурнă улма пек. N. Воевотăн тусĕсем ун сăмахне илтсен, çĕрĕç урхан шăммисем пĕрре алла шăп лексен. Дик. леб 5. Шăп çав вăхăтра. N. Чăвашсем тырă шăп пулса çитиччен вырмаççĕ. N. Иосиф тĕрмере хĕн пурăнăçра шăп ӳссе çитĕнсе пысăк çын ăсĕ кĕричченех ларнă. Толст. Сире йытăсем шăп хуса çитсе тытас чух, эсир хӳрĕре пĕр енелле пăратăр та, йытă та сирĕн хӳрĕр хыççăн пăрăнать. Хăр. Палля. 4. Кайран пĕрерĕн-икшерĕн кĕрсех халăх шăп тулчĕ. N. Шăп (яр) çутăлкчченех. Утăм. Куштан алли, хаяр кӳсек ăна лексен, шăп ăнсăрлатнă. КС. Шăп чунĕ тухичченех. N. Шăп чĕрĕлсе çитичченех. || Очень. М. Тув. Ыраш çулĕн майракай шăп шулака çитĕнет, пирĕн, ялăн хĕрĕсем шăп шулака çитĕнеç. N. Эпĕ мар, пур çынсем те шăп тĕлĕнетчĕç вăл çапла чупса çӳренинчен. Малт. шк. вĕр. фиç. 92. Пур фоккус та шăп юнашар выртнăран, шур хут çинчи кĕлетке татăкăн-татăкăн ӳкмест — илемлĕн тикĕс ӳкет. || Все, всё. Б. Олг. Ну, тет, сан ачасем шăпах пор-и (все ли на лицо)? — тет. Эп калатăп: шăпах пор. Регули 241. Тытманни çок, шăпах тытнă. Истор. 127. Шăп вилсе пĕтичченех. Кан. Анчах халĕ пĕр пус та çук, шăпах тавар çинче тăрать.

шăпăрт

подр. плескапью воды. N. Ачи аллине витре çине чиксе янă та, шыва шăпăрт, шăпăрт тутарать (плещет.) || Подр. утиханию сложного звука. См. МКП 97. || Тихо. Чăв. юм. 1919, 19. Шăпăрт. Пĕр сасă-чĕвĕ те çук. Сам. 56. Тепĕр енче, сăртламара, шăпăрт ларать пысăк ял. N. Вĕсене ялан: мĕн хушаççĕ, çавна ту, шăпăрт пул, хушнинчен нимĕн те ытла ан ту, теççĕ. КС. Шăпăртах пултăмăр (замолкли), çĕр сăмаха çитрĕмĕр пулĕ. N. Чăвашсем, çĕр çинчен калас тенине илтсен, пурте шăпăрт пулса тăнласа тăнă. Юрк. Тĕттĕм пулсан, шăпăрт кăна пулса пурте выртса çывăраççĕ. || Совсем, совершенно, окончательно. Тюрл. КС. Çăнăх шăпăртах пĕтсе çитрĕ, ыран темрен пĕçерес çăккăр. Кан. Вĕсен чăн çиелти, тырпулла кирлĕ сийĕ шăпăртах çырма шывĕсемпе кайса пĕтет. N. Ман япаласене шăпăрт аннене кайса паратчĕ. Кан. Пуçне чикнĕ те, шăпăрт сас та кăлармасть.

шăппăр

то же, что шăпăр, пузырь. Б. Олг. Шăппăр кĕпçи тăхлантан шăратса туаччă. Йӳçрен лотă туаччă, шăппăр лотты. Пилĕк карт картат, порняпа посмаллы. Каран пуçне каккăрне лартат, сасă тумалли (мырак, ĕне мыракки). Чĕлĕх туат хомăшран, виççĕ порня тăшшă. Çа вара калат чĕлĕхĕ. Онтан ĕне хăмпуйĕ. Ĕне хăмпуне лартат хор шăнни вĕрмешкĕн, шульăш кĕрмешкĕн. Хăмпу шне шăппăрне чиксе лартат, вара калат ло-ло-ло! ты-ло тĕкĕн-текĕн-тĕкĕн-ло, ло, ло. Орау. Кĕрӳ туйĕнче шăппăр калаканăн (шăппăрçăн) лашине тепри хăй лаши çумне тытса çавăтса пырать, ăна шăппăр çавăтакан тиççĕ, шăппăрçă лашине çавăтнăшăн ăна качча кайнă хĕр парне парать. Питушк. Шăппăр чĕлĕх (хăмăшран); вулли (тăхлантаи) каккăр (мăйракаран); хăмпă. Шибач. Шăппăр — хорăн хоппи каккăр (рог пузыря). Хурамал. Шĕппăр каккăри, ĕне мăйракинчен тунă япала. Чертаг. Шаппăр какри — (мăйракаран), шăппăр какри çине хорăн çĕленĕ. Торп-к. Шăппăр каккăр. Чертаг. Шăппăр волли (тăхлантан янă). Питушк. Серте шăппăри.

шăтăрт-шатăрт

подр. неодинаковому треску. СТИК. Вăрманта ура айĕнче ялан шăтăрт-шатăрт сасси. Ib. Харăк, типĕ çатаркасем çине пуссан, шăтăрт тунă сасă илтĕнет; утса пынă чухне пĕрре шăтăрт, тепре шатăрт илтĕнсе пырат, тӳрех каласан: шăтăрт-шатăрт тăват.

Шĕнер киремечĕ

назв. керемети. В. Михайлов. Шĕнер киремечĕ çĕнĕ çĕре кайни çинчен çакăн пек халлап çӳрет. Шопашкар уесĕнче Апаш ятлă ял пур. Çав ялтан çур Çĕрелле тухсан, уй пур. Вăл уя Шĕнер уйĕ теççĕ. Çак уйăн хĕрринче юхса выртакан çырма пур. Вăл çырма Шĕнер ятлă. Шĕнер леш енче вăрман пур. Вăрманĕ „Шĕнерпоç-саккас“ ятлă. Вăрман хушшинче типĕ çырма пур. Типĕ çырман лаппинче хырсем лараççĕ. Хырсем патĕнче пысăк чулсем выртаççĕ. Çав чулсене киремет пӳрчĕн никĕсĕ пулнă теççĕ. Апашра пĕр Микка ятлă ватă старик пурччĕ. Вăл старик хăватлă вĕрӳçĕччĕ. Выльăх-чĕрлĕх е ача-пăча чирлесен, ун патне суртма каятчĕç. Вăл ирхине апат çияччен сурса панă шыва ĕçтерсен, выльăх-чĕрлĕх чăнах та сывалатчĕ. 1860 çулсенче ака уйăхинче çак Микка Шĕнер уйне тырă акма кайнă. Вăл чылай çĕрлерехех уя тухнă. Уйра нимĕн сасă-чӳ те пулман. Тырă акма ытла тĕттĕмрен, çак Микка лашине тăварса утă панă та, хăй урапа патне ларнă. Вăл урапа аяккинче ларнă чух, темĕн çутти курăна пуçланă. Мĕн-ши ку? тесе, вăл сиксе тăнă та, Шĕнерпоç-саккас енелле çавăрăнса пăхнă. Çав Саккас çырминче ĕлĕкренех киремет пулнă. Вăл киремет таврари киреметсенчен чăн асли пулнă. Вăл киремете чăвашсем Шĕнер киремечĕ теççĕ. Ăна турă ывăлĕ тесе хисепленĕ. Микка çав киремет енелле тинкерсе пăхса тăнă. Малтан киремет пурăннă хыр кутĕнчен уйăх çавраки пек çутă çичĕ хут йăлтлатса тухрĕ, тет. Унтан пĕтĕм вăрман çуна пуçларĕ, тет. Вăрмантан хура тумтирлĕ çынсем тухрĕç, тет. Кӳммелĕ урапасем курăна пуçларĕç, тет. Ураписем, туртисем, пĕккисем ылттăнтан тунă, тет. Кашни кӳммине ултшар урхамах кӳлнĕ, тет. Урхамахĕсем йăпкăн-хура, тет. Çыннисем тем çинчен хытă сасăпа кăшкăрашса калаçаççĕ, тет. Киремечĕ пӳртĕнчен чаплă улпут пек тухрĕ, тет. Ун патне икĕ çын пĕр кӳммелĕ урапа çавăртса пычĕç, тет. Хай шавлакан çынсем, киремете курсан, шăп пулчĕç, тет те, хыпаланса урапасем çине ларма пуçларĕç, тет. Вара киремечĕ: „Каяпăр ку çĕртен!“ тесе хыта сасăпа каларĕ, тет. Çĕр чĕтресе кайрĕ, тет. Пĕтĕм вăрмана шотăртаттарса çĕмĕрсе, вут-хĕм каларса мал енелле тухса кайрĕç, тет. Киреметĕн пĕр тарçи урапа çине ларма ĕлкĕреймесĕр çавăнтах тăрса юлчĕ, тет. Паянхи кунчченех çав Шĕнер киремечĕ пурăннă вырăнта унăн тарçи хуралçă пек анчах пурăнать, теççĕ ваттисем.

параппан

(параппан), барабан. СПВВ. НАК. Параппанĕсене çапса. Якейк. Параппан çакки; параппан топачи (палка). Баран. 20. Параппансем çапнă сасă пире килсе илтĕнчĕ. || Так назыв. в некоторых местах верх особо устраиваемой на масленице повозки. || Часть обдирки. Ст. Чек. Параппан (ун ăшĕнче вĕркĕчĕ, йĕки, çуначĕсем). Вута-б. Параппан, барабан (на шерстобойке).

пашар

(пажар), пожар. Хурамал. Пашар лаççи, пожарная сторожка в деревне. Бугурусл. Пашар! тенĕ сасă илтĕнех карĕ.

пыр

итти, ходить. С. Тим. † Пыраттăм, пыраттăм çулпала, вуникĕ кашкăр тĕл пултăм. Чăв. й. пур. Прухха та ун патне пыма пăрахнă вара (ходить перестал к нему). Абыз. Ай ман хыçран такам пырать. СТИК. Çулпа 20 салтак пырат (но: çулпа салтаксем çирĕмĕн пыраççĕ; еще: пӳртрен виçĕ ача сиксе тухрĕç те, сиккелесе выля пуçларĕç). Якейк. Эс пырсан, эп каймалла та, эс пырасса пĕлместĕп. Я поехал бы, но не знаю, согласен ли ты на это. Кан. Пыр та çыпăç ун патне! т. е. он теперь важное лицо. N. Манăн та пырас-и? И мне итти с вами? — Ан пыр (или: пымасан та юрĕ). Юрк. Пырах та, пыр, пырах та, пыр, тенĕрен улпучĕ те: юрĕ, юрĕ, пырăп, пырăп, тет (улпучĕ, пит варлă чĕннĕрен). Ib. Миçе кун пыннине (ехали до города, где сейчас идет беседа), епле çитнине каласа кăтартаççĕ. Ib. Пĕрин аллинче нимĕч чĕлхипе (нимечле. Орау.) çырнă кĕнеке. Пырсан-пырсан, иккĕш те çав кĕнекене вуласа пăхсан, тĕлĕнсе калаçса пыра пуçлаççĕ. Орау. Кĕперпе пынă чухне. Когда я шел (сюда или туда) по мосту. Ib. Тинĕс хĕрринчи ялсене карапсемпе пырса тупăсемпе пере-пере кайнă (или: пыра-пыра персе кайнă). Ib. Пырсан-пырсан, малта таçта хăй çути курна-курна каять. Сёт-к. Самай кĕтӳвĕ тохса кайнă чохне хамăр ĕнесене пырса ертсе ятăм. Ст. Чек. Кăмака умнелле те пыра пуçларĕ (стала стряпать). Т. VII. Çук, çук пымастăп (с тобою). Ib. Ик çын вăрманта пыраççĕ, тет: пĕри кайра, тепри малта, тет. ППТ. Айтăр, эсир пыратра? эпир каятпăр. N. Пырсан-пырсан, пĕр шыв хĕррине çитрĕ, тет (в другом месте: кайсан-кайсан, пĕр шыв хĕррине çитрĕ, тет). Сред. Юм. Пырса та ан шăршлан. И не подходи, все равно не получишь. Регули 1429. Пымассеренех вăл мана паратчĕ. Ib. 309. Эп пыраттăмччĕ те, ерĕçмерĕм. Ib. 137. Вăл пынине пĕлес çок эс. Ib. 84. Вăл пырасса пĕлес çок. Ib. 344. Эп корса, эс пыриччен тытса. Ib. 322. Эп пырсаттăмччĕ он чох, сирĕн никам та, килте çокчĕ. Ib. 593. Пыракан (пырса) онта çынсам темче хут. Ib. 399. Эп онта пырса паян. Абаш. Лаша пит аван пырать. Орау. Лаша тĕпре пит лайăх пырать (идет). Юрк. Пыр — ступай. Ib. Мана çырса ларакан çын кирлĕ, çывăрса ларакан çын кирлĕ мар. Пыр, ман патăмран тух та кай, тет. Хурамал. Пырсан-пырсан, вăл пĕр хулана пырса кĕнĕ. Ib. Пĕри калат: пыр, эсĕ кĕр хĕр илме. N. Пыр-ха çавăнта хăвăртрах, чуп = кай-ха çавăнта хăвăртрах, чуп. Чăв. й. пур. 14. Эсĕ пыр, таврăн киле. Альш. Пыр-ха, ман сумккана исе кил-ха, тет. N. Эсĕ ман патма пыратна? Ты идешь ко мне? (Спросит человек, идущий к себе домой, знакомого, если предполагает, что тот идет к нему. Если повышение голоса не на послелоге, то это значит: «ты придешь ко мне?»). N. Нимĕçсем пирĕн çине çĕрле пычĕç (подошли к нам). N. Ну, тарçăм, виçĕ апатна та эсĕ пĕр тапхăр çирĕн, пыр ĕнтĕ, тула тухса, хытăрах ĕçле, тесе каларĕ, тет. N. Эпир унта ялпа (не ялĕпе) пытамăр. N. Пынă çемĕн пырас килет. N. Пырах сӳреççĕ. Юрк. 18. Пыр халĕ, лешне пĕр савăт илсе кил, кĕрешес уммĕн пăртак ĕçсе пăхам! (эрех илме хушат). Ib. Ку улпучĕ нумай та шухăшласа туса тăмаст: пуçа çăмăл пулат пулсан, пыр халĕ, пĕрер савăтне кӳрсе пар, тет. Кан. Ăна алăран алла çӳретеççĕ, пыни пĕр эрне çитес умĕн, вăл «Капкăн» мунчалах пулса каять вара. N. Тĕтĕм сан çинелле пырать-çке. || Поступать (о деньгах). N. Унтан ку çын патне кашни кун темĕн чухлĕ укçа пыма пуçларĕ, тет. (Из сказки). N. Çырма та ал пымас ман халĕ топă сассипе. || Находиться в том или ином возрасте. Юрк. Асли, ывăл ачам, чупса çӳрекен пулчĕ, 2 çулта та 4 уйăхра пырат. || Годиться. N. Сӳрене тиха пырат. КС. Суха-пуç пымаст (плохо пашет). N. Пыман суха-пуç пек. Беседа. Навус хырма тытăнать, кĕреçи хырнă çĕре пымасть. || Итти замуж. N. Эсĕ мана ху юратса тухса пытăн. Лашм. † Хамăр ялăн ачисем сар ача, ан авланăр — хамăр пырăпăр. ЧП. Хĕр пырать те, хăй илмес. N. Хĕрсем пымĕç (за меня). Пазух. Ют ял ачи куç хĕсет, мана пырать, тет, пулĕ; пымăп çавă эп сана, манăн савни ялта пур. ТХКА. 87. Наçтаç аки пур, суя ятне илтес çукчĕ, пырап тени хупларĕ. || Лезть. К.-Кушки. Кушак çурисем амăш патне пĕр-пĕринчен ăмăртмалла пыраççĕ. Котята наперерыв лезут к матери. Орау. Выльăхсем епле те пулсан шыв хĕрнеллех пырасшăн. Скотина лезет к воде. || Сопровождать. Бес. чув. 10. Хăш чух тата çынсен мулла хыççăн «эллах – эк-пер, эллах — эк-пер», тесе пынă сасă илтĕнкеленĕ.|| Размножаться; водиться. Орау. Хурăн хуллипе выльăха çаптарма хушмаççĕ; выльăх пымаçть, тиççĕ. Выльăх пыманни (ĕрчеменни) кил вырăнĕнчен те килет, тиççĕ. Ib. Вăсен выльăх пымаçть. Альш. Кил-çурта чавка илешсен, выльăх чĕрлĕх пырать, теççĕ. ЧС. Аттепе пĕр тăван пиче уйăрăлнăранпа пирĕн лаша пыми пулчĕ (не стали водиться лошади, падали). || Существовать, длиться, продолжаться. N. Вĕсен тĕрлĕ кирлĕ мар йăлисем халичченех пыраççĕ. ЧС. Çын çилли çакăнсан, тепĕр тавлăксăр каймасть, хăш-хăш чух виçĕ тавлăка та пырать, теççĕ. Кан. Çунасси вăтамран 80 минута пырать. Вопр. Смоленск. Уçă, çăмăл, нӳрлĕ çил вĕрсессĕн, йĕпе вăрăма пырать. Чума. Хăсса чарăнсанах, çын çăмăланнă пек пулать, анчах нумая пымасть. || Баран. 40. Хуппи (деревьев) мăкланса каять, вĕсем çинче курăк ӳсе пуçлать, çапах та йывăç кĕлетки нумайччен пырать. N. Халь пурнăç пырать. || Доставать, хватать. Изамб. Т. Пĕрре илсен, ун темиçе çула пырат. N. Çирĕп тусан, нумая пырать (надолго хватит). N. † Çаккăнта ĕçни-çини атте-анне çуртне пыминччĕ, çамрăк пуçа хĕсӳ килминччĕ. Ib. Ку укçа нуммая пымас (çитмес). N. Паян тытни (рыба) пырсан пĕр çур çула пырĕ, малашне мĕн тăвăпăр? Т. IV. Эрне кун çĕнĕ çăпата сырсан, çăпата пĕр эрнене анчах пырат, теççĕ. || Стоить, значить. N. Ах, ырă çыннăм, эсĕ апла калатăн, пирĕншен пыр иртни те тем пыратьçке. Кан. Ларса юлни пырах та пырать те, тульккĕш вăл чăвашсемпе калаçма пĕлмест... || Употребляется в качестве вспомогательного глагола. Ой-к. Сенре (= сентере) тăрăнчен шуçса пынă чух (при передвижении) алла темĕскер перĕнчĕ те, тӳнчĕ карĕ. СТИК. Тарса пынă чухне ярса илчĕç. Ib. Чупса пынă чух такăнтăм ӳкрĕм. Ib. Тарса пынă çĕртен тытнă (указывается на то, при каких именно обстоятельствах пойман). Ib. Тарса пынă çĕрте çăкăнса (= тирĕнсе, тăрăнса) аннă. Ib. Чупса пынă чухне такăнтăм та, лач! ӳкрĕм. Бес. чув. 5. Ăна пурăнăç хăех вĕрентнĕ; мĕн тăвассине, мĕнле пурăнассине пурнăç хăех кăтартса пынă. Изамб. Т. Ул хăй хытă килет, хăнчен вут тăкăнса пырат (огненное явление). Альш. † Эпир кайса пыратпăр, курса юлăр куç тулли. Н. Якушк. † Сирĕн савнă тăванăр кайса пырат, пит инçе кайиччен курса юлăр. Букв. 1908. Шывĕ тăп-тăрă пулнă. Хурсен урисем курăнса пынă. 1904. Çапла чупса пынă çемĕн эпĕ хам умра мĕн пуррине курман та, шыв лупашкине лап! кĕтĕм ӳкрĕм. Регули 9. Вире (в гору, в знач. возраста) пырать, ватăла пырать. N. Вилнĕ çынна пытарсан, пӳрт урайне, сакăсене алăк патĕнчен пуçласа тĕпелелле çуса пыраççĕ. Кожар. Эпир вăрласа кайман ăна, пирĕн пичей вăрласа пынă (украл) ăна, калама килтĕмĕр, тенĕ. N. Ун та вăл териех сарлака юхмас (вода), навуспалан пĕвелесе пынă ике енчен те (запружено). N. Шыв тумламне яка çĕрте пӳрнепе ăçталла илсе пыран, çавăнта пырать. О земл. Çав майпах çĕр ĕçĕ те ăстаран ăстана кайса пырать (все улучшается). N. Акă çуркунне сывăхарса пырать (приближается). N. Вĕсем тухни виçе уйăх иртсе пынă, анчах ниăçта та пĕр çĕр татăкĕ те çук. Пазух. Эпирех те кунтан кайса пырсан, шăпăртатса юхĕç куççульсем. Ир. Сывл. 26. Ытарма май çук кунсем таçта юлса пыраççĕ. Ib. Пĕчĕкçеççĕ кимĕсем... юлса пыраç пирĕнтен. Юрк. † Каяс вăхăтăм çитсе пырать (приближается). Ib. † Урампа маюр иртсе пырат (проходит), çта пырассине пĕлмес. N. Кайран, пурна-киле, çав Çумак шурĕнчи çĕр типсе пынă (высыхало). Торган. Рамри юр кайсах пырать (снег сходит), шывĕ те вăйлăланса пырать. Орау. Ачасем ӳссе пынă çемĕнĕн пурнăç каялла каять. (Напис. в 1907 г.). Б. Олг. Эс ман патра порăн, ойăхне виç тенкĕ тӳлесе пырăп; ман патра ан (= авăн) çапса порăн, ан пĕтериччен, виç тенкĕ хоратăп сана хак. Хурамал. Вăл салтак мĕн пур тупнă укçине ялан ĕçсе пĕтерсе пынă, тет. ЧС. Хай пирĕн тете кунсерен йывăрланса пычĕ... (все более и более расхварывался).

-ах

(-ах), particula definitiya, quae proprie quidem ean-dem vim habuisse videtur, atque adverbia Latina modof tan-tummodo, nunc vero hoc modo adhibetur. Ограничительная частица, которая первоначально, повидамому, имела значение русского наречия только, теперь же ставится в следующих значениях. Ad augendum ponitur et cumulandum. Выражает усиление. Ст. Чек. Кунтах вĕт, ста каятăн тата шырама? Ведь (это) здесь (а не в другом каком-либо месте), куда же ты идешь искать? N. Çăл хĕррипе танах (прямо вровень) ларать. Регули 1343. Утсам-сăрах йолчĕ вăл. Кĕнекесĕрех пĕлет. Остался совсем без лошадей. Без книги знает. Ib. 1346. Эп она арăмăнах илем. Пусть она вдова, я ее все равно возьму. Çавăнпа утăнах корнать. Кажется точь-в-точь как лошадь. Скотолеч. 20. Кирек мĕнле суран пулсан та, малтан юн тухать, хăш чухне хытах (совсем сильно) юхать. Шурăм-п. № 4. Çакна Митюк амăшĕ вилнĕ те, хăй ачишĕн хăрасах кайнă (сильно испугалась): çăпан ан тохтăрах! (как бы, сохрани бог, чирей не выскочил). Альш. Никамах та палласах каймастăп-ха эпĕ ял çыннисенчен, Пăрăнтăксенчен. Я еще в сущности не знаю никого из деревенских, бурундуковских. Орау. Хĕрĕ тарсах каймаçть (т. е. не совсем противится ухаживанию). Регули 1361. Ватах мар. Не очень стар. Ib. Париш нумай илтни? Пат те нумаях илмерĕм. Много ли взял барыша? Не очень много. Ib. 1356. Çичĕ орапа полĕ-и? Он чолах çок (или: полимĕ те). Будет ли семь телег? — Столько не будет. Ib. 1359. Хăнча-та-полсан тытăп-тытăпах. Когда-нибудь непременно поймаю. Ib. 1342. Çăвашлах пит пĕлмест. По-чувашски он не очень то знает. Ib. 1340. Çолтан-çолах ватăлах пырать (поянланах) пырать. Контан конах çăмăлăн (çăмăлтарахăн) тойăнать (çăмăлланах пырать). Из года в год все старится (все богатеет). Из дня в день все становится легче и легче. Ib. 1506. Тытасах (тытас) мар полсан, тытмăпăр. Каймаллах мар пулсан, каймăпăр. Сред. Юм. Пит каясах тесен (если уж очень хотите итти), кайăр эппин. Регули. 1452. Эп она ачаннах корса. Я его видел еще ребенком. Орау. Питĕ вайлă тунă-пш? — Хытах хĕненĕ, тит. Очень здорово (сильно) отделали его (били)? — Говорят, что совсем здорово отколотили. Капк. 1929, № 1З, 6. Кунта паçăртанпах тăракансем пур. Здесь есть люди, которые пришли сюда давно («еще с давешних пор»). Регули. 1452. Эс каясшăнччĕ, каях. Он каяс килет полсан, кайтăр вăл. Ты хотел идти, так уж иди. Если ему хочется идти, пусть он идет. Орау. Тур куртăрах сана! Пусть же тебя бог накажет! Ib. Йытă çытăрах сана! Пусть же сьест тебя собака! Ib. Кашкăр тыттăрах ку чĕмерене! Пусть волк поймает эту дрянь! Якейк. Кĕрсе выртăрах, анчах пирĕн çималли çок. Ночуйте, но только у нас нет ничего съестного. (См. Оп. иссл. чув. синт. II, 144). || Aut ad definiendum diligentius. Уточнение. Якейк. Копайăнах (по копне) торттарса пĕтертĕм. Ib. Копипех тияçа килтĕм. Я привез сразу всю копну. Ала 4. Хопаха кĕчĕ, тет, лашине толах кăкарса хăварч, тет (т. е. не въезжая во двор). Регули. 1347. Эп сана окçанах памăп, таварăн парăп. Уж я тебе деньгами-то не дам, а товаром дам. N. Ман хулана ыранах (завтра же) тухса каймалла. Собр. 212. † Ирхине тăтăм, хура вăрман çинче сасă илтрĕм. Вăл сасă сасах пулмарĕ, курайман тăшман сивĕтрĕ. || Praeterea ponitur, ubi de eadem re aliud quippiam praedicatur. Тождество. Регули 1334. Ĕнер килекенĕ çав çынах. Çав çынах исе кайрĕ. Ib. 1ЗЗЗ. Çак кĕнеке çакăнтах выртать. Ст. Чек. Çак лашах кĕрсе таптарĕ-и? Ib. Çак лашах çамрăк чухне хĕрĕхшер пăтпа çӳретчĕ. Вот эта же самая лошадь, когда она была молодая, возила по 40 п. клади. || N. Тунă тунах, лайăхрах тăвас пулнă. Если уж делать, то надо было сделать получше. Çырнă çырнах, лайăх сăмах çырас. Изванк. Пирĕн каларĕç: пĕр тутарнă тутарнах, луччĕ аван тĕплĕрех тутарас, терĕç (= лучше заставить лучше сделать, если уж раз мы заставляли сделать, т. е. моление). || Ad confirmandum quoque adhibetur. Или утверждение. Янтик. Каланах ĕнтĕ эсĕ ăна аçуна, чăтаймастăн нимпе те! Ты непременно скажешь это отцу, никак не утерпишь! N. Тарçă тарçах вăл, çавăнпа сурăхсене пăрахса тарать вăл. Якейк. Пор порах, çок çоках. Достаток, так достаток и есть, а бедность, так уж бедность и есть (богатству нельзя сравняться е бедностью). Орау. Те ку япаласене шухăшласа кăларса çырнă, те ун пек ухмах пулнах та вара. Неизвестно, выдумка ли это («утка»), или же подобвый дурак существовал в действительности. Якейк. Каймастнах поч, ача! Нет уж, видно, ты не пойдешь! Альш. Патша калат тилле: тилĕ, сан каччу аванах иккен, тет. Царь говорит лисице: «Лиса, предлагаемый тобою жених действительно, кажется, хорош.» || Aut ad eligendum. Или выделение. N. Çырмасăр хăварас мар; ытлашши çырсан та, çырниях аван. Непременно надо написать; хоть и лишнее напишешь, а все-таки лучше написать. N. Кайниех аван. (Все-таки) лучше пойти, чем не пойти. || Aut ad modum rel constituendum. Или ограничение. О сохр. зд. Ерекен чир тумтирсенчен патакпа хулласах каймасть (одним выбиванием). N. Мана укçа кирлĕ мар, эп çак çăмарташăнах (только ради этого яйца) килтĕм. Якейк. Çак килтен паришах пин тенкĕ илет вăл (одного чистого дохода). Ib. Паянах мар, ыран та килĕп. Ib. Он çортсам Хосантах мар, Москавра та пор. Ib. Вăл вырслах мар, тотарла та пĕлет. Регули 1362. Пĕр çынах мар пырса онта. Не один только человек приходил туда. Ib. Маннах мар çохалнă. Не у меня одного пропало. Ib. 1364. Вот татмах кайри (= кайрĕ-и) вăл онта? Он пошел туда только для рубки дров? Ib. 1335. Çавăншăнах çиленчĕ вăл. Он рассердился только из-за этого. К.-Кушки. Вăл кĕнекене эпĕ икĕ тенкех илтĕм. Я купил эту книгу только за два рубля. Регули 1491. Эпĕрех мар (эпĕр анчах мар) корса, вăлсам та корса. Вăл вырăслах мар, тотарла та поплет. Изванк. Кашни чӳклемесерен урăх кĕлĕсемпе кĕл-тăваççĕ, пĕр кĕлĕпех кĕл-тумаççĕ (а не одною только). || Nonnumquam significat simulac, simulaique. Иногда значит как только. N. Эпĕ, татсассăнах, ыратнине пĕлмерĕм. К.-Кушки. Пырсассăнах каларăм. Я сказал об этом тотчас по приходе. Регули 234. Йор çусанах (çусассăнах) ирĕлсе каять. || Praeterea ponitur in sermone desperantis aut, quid agat, nescientis. Иногда выражает растерянность или отчаяние. Якейк. Коланай пама окçа штан топасах? Положительпо не знаю, где взять денег для уплаты податей! Ib. Шта ларасах ар? Йăлтах ăвăнса çитрĕм! (положительно не знаю, где сесть). Ib. Мĕн тăвасах? Мана тытма килеç, тет! Что делать? говорят, идут меня арестовать! || Alia, quae hue pertinent, exempla v. in. — ех. Другие относящиеся сюда примеры см. в статье — ех.

путишлĕ

то же, что путишле. N. Сасă-чĕвĕ çук пулсан та, унта та е сайра-пĕре кăçалхи çамрăк автансем хăйсенĕн уçăлайман сассисемпе пĕр путишлĕ авăткаласа илеççĕ.

пăруççи

так манят телят. Шурăм-п. Вăхăтăн-вăхăтăн пăруççи! тенĕ сасă илтĕнет.

пăрт-парт

подр. быстрому повертыванию. N. Пăрт-парт тукаласа çӳрет (шăмарса çӳрет). || Подр. неодинаковым звукам при испускании ветров из живота. СТИК. Каçпа вăрансан мĕн, илтен сасă: пăрт та парт. (Указывает на неодинаковые звуки). Атту хăшĕ латаат тутарат.

пăш

подр. утиханию, притиханию. Орау. Амăшĕ килсе кĕрсенех, ачисем пăшах пулаççĕ (притихают). || Подр. ожогу (детск. выраж.). Шорк. Пăш пулать (по-детски, по отношению к огню и к горячей воде). || Подр. пыхтению. || Подр. вспышке пороха. Сунчел. Пăртак тар илсе тивертсе ярсан, пăш! тунă сасă илтĕнет.

пĕлтĕр

подр. звуку вертящегося веретена. Сред. Юм. Пĕлтĕр-пĕлтĕр! Арлама тин пуçланă чохне йĕке пĕтĕрнĕ сасă çапла илтĕнет.

пĕр

(_пэ̆_р), один. Сёт-к. Пĕр пукане хĕрĕх хут кĕпе тăхăнать. (Купăста). N. Пĕр кун каймалăх çĕр пулсан, çичĕ кунлăх çăкăр ил, тенĕ. (Послов.). Икково. Мана çак пĕр сорăха (эту одну овцу) пачĕç. КС. Пĕр çăварти çăккăра çиса пурăнтăмăр. (Так говорят о дружной жизни). Орау. Вăсам пĕр çăвартан çăккăр çиса пурăнаççĕ (живут дружно), тиççĕ. Альш. Пĕр вырăнта тăра пĕлмен çын, бойкий, непоседа. Регули 603. Пĕр сăхман поставран ĕçленине (тунине) патăм. IЬ. 916. Пĕр румккă (þумккă эреке) патăм она. Образцы. Пĕрчĕ-пĕрчĕ мерченне пĕр пус парса суйларăм: Изамб. Т. Акă тырă пулманни пĕр хĕн (одна беда), вăрман инçи тата хĕн (опять беда). В. С. Разум. КЧП. Эпĕ пĕр пашалу илсе тухрăм. Я вынес одну лепешку. Альш. † Вуникĕ хĕр, пĕр купăс (скрипка), янăра-çке пĕр сасă (в один голос). Сред. Юм. Пĕр çăварлăх çăкăр, маленький кусок хлеба. IЬ. Пĕр ала (сито, решето) алларăм тессине: пĕр аллăм алларăм, теççĕ. || Один (а не несколько). Собр. Тырă вырса пĕтерсен, ват карчăксем пур çурлана пĕр çĕре тытса, пуç урлă утаççĕ. N. † Вăрмана кайрăм — каç турăм, вуникĕ çулçа пĕр турăм. Орау. Симун вăл Куçмипе пĕр амаранни (от одной матери) вăт. Ст. Шаймурз. † Çырайĕ-ши турă, çыраймĕ-ши, пĕр минтер çине пуçа хумашкăн. N. Ку кĕллисене пĕтерсессĕн, вара пур кĕллине те пĕр çĕре тăваççĕ, вăсене вара кăвакалпа тăваççĕ. N. Пĕр кутăм, пĕр пуçăм. Я одинок (мне тужить не о чем). Сред. Юм. Пĕр пуç, пĕр кот, ниçта кайсан та никам канçĕрлемес. Одинок, куда ни пойду, никто не помешает. N. Пĕр вуннăшне парăр. Дайте мне одну десятишницу (10 руб.). Другой смысл: дайте мне рублей десять, рублей с десять. N. Ултă утăмран пĕр, на каждых пяти саженях. || Один из двух. N. Пĕр çтенаран тепĕр çтенана çитичченех хăма хунă, хăми пуçĕсем кĕмелĕх ыра тунă. || Одна вещь. Календ. 1904. Вăл пĕр пур — хамăр ĕçлеме пĕлменни, пурăнма пĕлменни – тепĕре. Это одно, а... || Один раз, разок. Альш. † Пĕр çӳле пăх, çĕре пăх: савсан пирĕн çие пăх. N. Пĕр çапăп та, пĕр ӳкерĕп. Дам раз и сразу сшибу с ног! (Угроза). N. Ача ку карчăка каланă: мĕн ĕçлен мăн акка? тет. Ку карчăк калат: апла каламан пулсан, пĕр хыпăтăм, пĕр çăтăтăм (сразу схватила бы ртом и сразу бы проглотила), тет. N. Е салам-аликĕм, асанне, темен пулсан, пĕр çăтăтăм, пĕр хыпăтăм (говорит старуха). N. Эсĕ мана авантарах хулă пар-ха, эпĕ ăна пĕр хĕртем (постегаю). N. † Атьăр, тăвансем, эпир те аллăмăра хут тытар та, хут вулар, çанталăк çуттине пĕр (разок, хоть немножко) курар. Пазух. † Шĕшкĕ вутти хутар-и, пĕр (еще разок) ăшăнса ларар-и? (Вставка; приглашает погреться: с удовольствием погреемся). Рак. † Хĕрлĕ чие ларат хĕрелсе, каçса пĕр татăттăм (разок), каçми çук. || Некий (иногда соответствует неопред. члену). Рак. Çав пӳртре пĕр чипер. (Турăш). В этой избе нечто красивое. (Икона). Собр. Пĕр япала (некая вещь) пĕтĕм япалана тиркемест, пĕр шĕвĕ япалана тиркет. (Кăвар). Урмой. Ивансем киле тавăраннă чух, пĕр хăйă çути курăнат, тет (увидали свет в избе). Изамб. Т. Пĕр вырсарникун, однажды, в воскресный день. Орау. Пур пирн пĕр ял йытти, çавна çиса ларап-ха, ĕнертенпе те киле килмер ĕнт (говорит жена о муже). IЬ. Пĕр мурĕ (один чорт, напр. жена ругает мужа) паян киле те килсе пернмерĕ ĕнт. || Выражает противоположность. Якейк. Пĕри пĕр япалая (один любит одно), тепри тепĕр япалая йоратать. || Раз (союз). Орау. Пĕр çынтан тепĕр çынна ленксен, час тупаймастăн вăл япалана, пĕр парса ярсан. N. Вилнĕ çыннăн, хăй пĕр лăпланнăскерĕн (раз он умер), асăмлăхĕ те лăплантăр. N. Пĕр килнĕ чухне курса тухас. Раз пришел, так уж кстати надо зайти и повидаться. Юрк. Санăн ĕçме кирлĕ марччĕ, пăрахас пулатчĕ. Ачу-пăчусем нумай, арăму пур, пĕр шухăшласан (если серьезно обдумать), манăн ăсăмпа пулсан, эсĕ кăлăхах эçетĕн. N. Пĕр вĕреннĕ япала хăй енеллех туртать. К чему (раз) привык, к тому и тянет. Кильд. Эпир час килес çук пĕр кайсассăн. Раз пойдешь, так придешь нескоро. Значенне чув. «пĕр» с русск. «раз» одинаковое. Мусир. † Çинçе çырма, юхăм шыв, сиксе каçса пулмарĕ, пĕр турă-ях çырнинчен иртсе кайса пулмарĕ. (Здесь возможно двоякое толкование: или «пĕр» песенная вставка, или же оно употреблено в смысле «раз»). Орау. Лашана пĕр куçран çухатсан (если уж потеряешь), тупаймастăн вара унта. АПП. † Çӳренĕ пĕр чухне (пока гуляешь) юрласа çӳре. || Случайно. Шурăм-п. Пĕр ăçтан та пулин укçа тупсассăн, ана ĕçсе пĕтермесĕр лăпланмаççĕ. | Целый. Орау. Ман кумпек (= кун пек) юрăсем пĕр тетрать. У меня этаких песен целая тетрадь. IЬ. Сĕт нуммай, пĕр чӳлмек. Пĕр чӳлмек сĕт исе килчĕ. Икĕ чӳлмек сĕт (целых две крынки молока) исе килчĕ. Сёт-к. † Ĕлĕкхи тантăш çор çона, эпĕр хамăр пĕр çона. (Çăварни юрри). СТИК. Пĕр арпус пуçтарса хутăм-ха. Съел один арбуз (в др. гов. — «съел целый арбуз»). N. Пĕр ĕмĕр порнчĕ. Пробыл где-нибудь очень долго, хотя обещал скоро вернуться. N. Çак пĕр уйăх хушшинче ерçӳсĕр пулса нимпе те писме (= çыру) çыраймарăм. Çутт. 81. Ниçта пусма вырăн çукчĕ. Ура пĕр шит (на целую четверть) путатчĕ. || Единый. Т. V. 29. || Единодушный, согласный. Ст. Ганьк. † Ик килĕнтеш пĕр пусан, кил илемне çав кӳрет. (Пĕр пусан = килĕшӳлĕ, вăрçмасăр пурăнсан). || Один только, единственный (каких больше нет), самый первейший. Юрк. Хăйсем ялĕнче пĕр пуян пулса пурăннă (единственный, первейший богач). N. Тата калаççĕ: пĕр ĕнее те каснана илеççĕ, тесе. N. Тата хăшĕ-хăшĕ чăпăркка-туясем илчĕç те, суха-пуçне тавăрса пĕр аçапа амаран пĕрех хĕр çуралнă хĕре тыттарчĕç. N. Тата пĕр ывăлсана хуса карĕç. Орау. Пĕр ывăл ачаш пулать вăл. Собр. † Плуштух кленчи халь аллăмра, савнă пĕр тăванăм умăмра. Ст. Шаймурз. † Ĕнтĕ пĕр тăванăмсем, пĕр чунăмсем, сирĕнпеле пĕрле пурăннине ĕмĕр манмăп тенĕ çĕрсем пур. Алших. Пĕр пуçран икĕ пуçлă тăвас, терĕ, икĕ куçран тăватă куç тăвас, терĕ (вздумал жениться). N. † Ялта пĕр (первейшая) хĕр пулăттăм, ăратнерен тухмăттăм (все время была бы в кругу своих родных). Сред. Юм. Уçса пăхать, тет, виççĕ-мĕш пӳлĕмне — ларать, тет, тĕнчере пĕр илемлĕ хĕр сăнчăрта. Ск. и пред. 13. Унăн ашшĕ Уланки ял пуçĕ те, пĕр пуян, паттăрăн пек кĕлетки çӳренĕ, тет, пĕр капан (как целый стог). N. † Сар кăшăллă витре — пĕр витре (первейшее ведро): кĕтейĕ-ши пире пĕр хитре? N. Алăксене тапрăм — уçăлчĕ, шыв çинчи пĕр (количество) чечек (единственный, или же песенная вставка) çутăлчĕ. Кан. Пĕчĕкçĕ пĕр кантăксене пăрахса, алăк пек пысăк кантăксем касаççĕ. Перестали делать в избах по одному оконцу, начали вырубать большие окна, величиною с дверь. Шарбаш. Ай, пичи Михали, пĕр арăмпе мухтанать! (хвалится одной женой, кроме которой у него ничего нет; по другому толкованию — постоянно хвалится). N. Пĕр ывăла (единственного сына) та илмелле (в солдаты). Рак. И эпирччĕ, эпирччĕ, эпир вуниккĕн пĕр хĕрччĕ; пĕр хăма çине пухăнтăмăр, çутăличчен салантăмăр. (Çăлтăр. Одни объясняют: «нас было двенадцать, и все мы были девицы»; другие понимают в смысле: «нас было двенадцать, и все мы составляли созвездие». Послед. толкование сомн.). Ала 95°. Пĕр кăшкар-ути çисен те (хотя питался лишь одним щавелем)... || Единственно (только). Сред. Юм. Ыттисем — ывăлсĕм, хĕр пĕр эп çиç. Остальные все братья, и одна лишь я — сестра. Ала 95°. Хирте вара вăл пĕр пăрçа çикелесе вăхăтне иртеркелесе анчах çӳренĕ. Альш. Кĕвĕсене каланă чух, сăмахĕсене кашни çĕрех пĕр пĕлнисене калаççĕ: хăшĕ аса килет, хăшне вăхăтне кура калама меллĕ, çавна. || В этом смысле иногда соединяется с наречием анчах. Истор. Вырăссем тутарсенчен пĕр парнесем парса анчах хăтăлайман, тата вĕсене çуллен куланай тӳлесе тăмалла пулнă. ППТ. Атьăр часрах! Вĕçсе кайăттăм та пĕр анчах (так!), çунат çук! || Один и тот же. Собр. Çулла та пĕр, хĕлле те пĕр. (Чăрăш). Артюшк. Эпир унпа пĕр ваконта карăмăр (килтĕмĕр). Баран. 192. Шухăшсем пурийĕн те пĕре килнĕ. || То (—то). N. Хăй хăранипе пĕр малалла, пĕр каялла пăхкаласа пырат, тет. Микушк. Пĕр пуççапат, пĕр тăрат. (Тараса). N. Вĕсем çак тĕлĕнмелле ĕçрен пĕр хăраса, пĕр савăнса çав çĕре иккĕшĕ пĕрле ирттернĕ: N. † Шурă хĕлĕхрен вĕрен яваççĕ: ĕнтĕ пĕр яваççĕ, пĕр сӳтеççĕ. Сборн. по мед. Вăл чир ерри-еррипе арасланать: пĕр йывăрланса, пĕр çăмăлланса темиçе çула пырать. Ёрдово. † Пиçнĕ çырла сăнăм пор: пĕр хоралать-и, пĕр шоралать-и, той илемне çав кӳрет. || Приблизительно. N. Пĕр вунулт-вунçич çулхи хĕрачесем, арçын ачасем... Юрк. Мĕн пурĕ пĕр аллă кĕнеке ытла. N. Ăна уншăн пĕр çирĕм пилĕк çăмарта параççĕ. Ст. Айб. Тата пĕр çĕр тенкĕ пар-ха тырă илме. N. Хăйсене пĕр вунăшар е çирĕмшер пус парсан, тин чармаççĕ. N. Вĕсем каллех çапла пĕрер вунăшар е çирĕмшер пус илсен, часах салтса параççĕ (веревку). О сохр. здор. Пĕр виç кун хушши, в течение трех дней. || Настоящий. N. Çуртра пĕр арçын анчах, вăл та пулин хулара тарçăра пурăнать. Çиме çитменни пĕр инкек. || Одинаковый; одинаково. N. Çынпа çын пĕр мар. Ст. Шаймурз. Манăн пӳрт пур, унăн кĕтессисем пĕр мар. (Вăл пулĕ алă пурнисем). Ст. Айб. Ĕмĕр пĕр килмест, теççĕ. Жизнь течет не гладко. (Послов.). Образцы. Ай-хай уйăх та пĕр, хĕвел те пĕр, вĕсен çутти мĕншĕн тĕрлĕ-ши? IЬ. Тăван эсĕ те пĕр, эпĕ те пĕр (мы с тобой одинаковы), пирĕн телей мĕншĕн тĕрлĕ-ши? IЬ. Улăм ури улт ура, улттăшĕ те пĕр ура (одинаковые). IЬ. Икĕшин сасси пĕр килет. Оба (журавль и журавлиха) кричат враз. Кама 52. Пуринчен те пĕр илме май килмест, мĕншĕн тесен пурин те пурлăхĕ пĕр пек мар. N. Саншăн пур çын та пĕрех. Для тебя все люди одинаковы. N. Кам чунĕ сан чунпа пĕр килет. || Каждый. N. Илтекенĕ пĕр ырăлатчĕ мана, кураканĕ пĕр мухтатчĕ. Юрк. Ăна курнă пĕр çын: ун пек ачасем пурăнмаççĕ, теççĕ. Ст. Чек. Кама хисеп (счёт) çитнине пĕр çапаççĕ. СВТ. Пĕчĕк ачасем, хулĕсене касман пулсан, шатра чирĕпе чирлесессĕн, чирлени пĕр (каждый, кто) вилеççĕ. IЬ. Хулне кассассăн кайран ачанăн кĕпине кунне пĕр (ежедневно) улăштарма кирлĕ. Альш. † Калаçнă пĕр сăмахсем вырăнлă пулсан, шет (может быть) калаçса пулмĕ-ши сăмах-сене? Бур. Ай-хай, тăванăмсем, пĕр чунăмсем, сирĕн пĕр сăмахăрсем (каждое ваше слово) пин ылттăн. Истор. Мĕн куçа курăнакан çынна пĕр чиксе пăрахнă. Туй. Хĕрĕ (невеста) те кама хирĕç пулать, кураканне пĕр асăнса йĕрет. Кого ни увидит, того и называет по имени и плачет. || Всё. N. Лаша пĕртте çăтмас, янине пĕр (все влитое) юхтарса кăларать (лекарство). || В одинаковом количестве. Эпир. çур. çĕршыв 23. Арçынпа хĕрарăм пирĕн вулăсра пĕр йышлах (в равном количестве). || Постоянно. N. Çап-çутă хĕвел пăхать: ăшă парса савăнса, йăл-йăл кулса пĕр тăрать. Ст. Шаймурз. † Çак тăвансемпе пĕр тăрсан, сисмĕп эп ĕмĕр иртнине. || Никакой. N. Санăн патшалăхунта пĕр сылăм та, пĕр çăмăр та çумĕ. Ашшĕ-амăшĕ. Кил-çурта пăхса тăма пĕр вăй та çук ĕнтĕ (совсем нет сил). Никит. Выльăхсем валли пĕр апат та (никакого корма) юлмарĕ (в засуху). || В отрицат. оборотах: ничего не ..., вовсе не ..., совершенно не... N. Урапа çинчен тепле аннă, хам пĕр (ничего) пĕлместĕп, тет. N. Асран пĕр кайми хĕрсем. N. Пĕр йор та çок. N. Авă саранча, шăрчăк, хăш-хăш çул тырра пĕр хăвармиччен çисе ярать. СТИК. Пĕр сасă-чĕвĕсĕрех епле каян унта. Как пойдешь без зову (на свадьбу). N. † Пĕр çук çĕртен (без всякого основания) çын çисен, çав çунтарать чĕрене. N. † Пичен йăмăк полаччен, хăрăк тонката полас мĕн, пĕр чĕнмесĕр (молча, без звука) ларас мĕн. (Хĕр йĕрри). Пахча çим. 3. Унта пĕр çил çуккипе хĕвелпе пахча çимĕçĕ пĕтсе ларать (погибают). Юрк. Леш, çывăрса лараканскер, ку мĕн каланине илтмесĕр, пĕр чĕнмесĕр çывăрса ларат. Толст. Çапла йытă пĕр нимĕнсĕрех тăрса юлчĕ (осталась ни с чем), тет. ХЛБ. Анчах ĕçе пит тĕплĕ, пĕр васкамасăр (нисколько не торопясь) тăвас пулать. Дик. леб. 34. Унăн сăнĕ, ĕлĕк илемлĕскер, халĕ хуп-хура, пĕр илемсĕр. Кильд. † Пĕр (ни разу) анмăтăм эпĕ шыв хĕрне, юрататăп шывăн сассине. Баран. 122. Пĕр кирлĕ мар чух, когда нет никакой надобности. || Какой-то. Ск. и пред. 46. Çурса пĕтернĕ кĕпи вырăнне пĕр хураскерне тăхăнса та янă. Якейк., Хора-к. † Пирн Йăванĕ туракĕ ял ятне те каламаþ, хĕр ятне те каламар, вырăс ялĕ поль тесе, маþа хĕрĕ поль тесе, пĕр хораскер-лотраскер, çак ял хăтне ярнăскер, пирн ял хăтне кӳрес çок. Орау. Пĕр тутаþ (т. е. тутарĕ) тем хăтланать унта, пăх-ха. IЬ. Пĕр мурĕ кунта епретсе хăварнă (испражнился жидким). || Какой-нибудь. Орау. Пĕр усалĕ çаклатса туртин (турδи^ын')!.. А вдруг, если какой-нибудь негодяй зацепит и отдернет задвижку!.. N. Килте пĕр япалине пăхсан та савăнмалли çук. || Во-первых. Ашшĕ-амăшĕ. Пĕр, вăл ĕнер, вырăнсăр сăмахсем калаçнăшăн, ӳкĕннĕ, ытларах тата Лисахвине вăл (он) хĕрĕнкĕ чухне чĕрене çемçетмелле сăмахсем каламаншĕн çиленнĕ. || С одной стороны. Изамб. Т. Çитменни пĕр хуплат, тата кин: ĕçлеместĕн, тесе, пĕр вăрçат. || Иногда употребл. в смысле «замечательно». Орау. || Иногда является как бы вставкой и не переводится. П. Пинерь. † Вăрман хĕрри каюлă, пĕр ярса утсем транас çук. Кильд. † Пĕр çавăрса илсе пĕр юрлăтăм. Н. Карм. † Кăçалхи пĕр ута, ай, çуласси; çулассинчен питĕрех пухасси. Çак тăвансене пĕр курасси; курассинчен питĕрех уйрăласси. Шибач. † Лаши пĕр йортать, поçне пĕр утать, вăрăм пĕр çолне çитесшĕн. N. † Ах, аннеçĕм, анне, пĕр çуратрăн, ӳстертĕн, пама вырăн тупмарăн. Турх. Ăшра мĕн пуррине каласассăн, пĕр хурланнă чунăм пĕр ĕсĕклĕ (будет всхлипывать). АПП. Ямшăксенĕн пуши — вăрăм пушă, пĕр çавăрса çапасси час пулмасть. Баран. 54. Çитнĕ ялта пĕр Тарас çавăн пек пумилкке туса хăварнă. IЬ. 130. Хăш та хăш чул ытла та нумай пулать; пĕр хăйсенченех тусем, сăртсем пулса тăраççĕ. Абыз. † Килях та пĕр, ывлăм, темерĕ (дуб). N. † Вуник пĕр юман пĕр кутра, турачсемĕр хăй майлă, çулчисемĕр çил майлă. Сунчел. † Кашăк аврисене сăрлама вуниккĕ пĕр мăскал сăр кирлĕ. N. Кĕмĕлтен çĕрĕ хывтартăм, вуникĕ пĕр кĕмĕл укçаран. Образцы 59. Курки аврисене сăр сарлама вуникĕ пĕр тĕслĕ сăр кирлĕ (12 разных красок). N. † Хурăн пĕр айĕнче ик сулă: пĕри ылттăн, пĕри кĕмĕл. Альш. Хамăр пуçа шухăшсем ӳксессĕн, авăнтăмăр хура çĕлен пек, хуçăлтăмăр çĕмĕрт пĕр туя пек. IЬ. Аврăлă куркан аври ылттăн, çавра пĕр куркан тĕпĕ ылттăн. (Здесь можно понять и в см. «единственный»). N. Вуникĕ чĕкеç пĕр кашта (заняли весь шест), юрласа пĕр юрри пĕтмерĕ. Пазух. Сĕтелĕрсем çинчи сĕтел çитти, утмăл та пĕр çитмĕл те, ай, çӳçи пур. Шел. 7. Ылттăнăм та çук ман, кĕмĕлĕм çук, пĕр Мускавран килнĕ те мулăм çук. (Можно понять и в смысле: «ни одного»). Юрк. † Эпир çак тăвансемпе пĕрле пусан, калаçса пĕр сăмахăмсем пĕтме-çке. Альш. † Сатраях та çырла пиçет-çке, тĕрлĕрен пĕр курăкпа варшăнса. Собр. † Ларсам, ларсам, тиеççĕ. Хăш-пĕр енчен ларам-ши? (Здесь можно понимать и как «хăш-хăш», который). || Альш. Пĕр шӳтле вăл (одна комедия), хĕри-пăраç ĕçки. || Выражает любовное отношение. С. Тим. † Икĕ пӳртçĕм, пĕр пӳртçĕм, йĕри-тавра тĕкмеçĕм. Тайба-Т. † Ĕнтĕ хирте тăман çăвать-ĕçке, ял хушшисем те пĕр епле-ши? Янтик. Çаранăн та пуçĕ çырлалăх, çырлалăх, лартăр пĕр Питрав çитиччен: Ачач 110. Килте пĕр аннене каласа парап ĕнтĕ, тесе малтанах шутласа хурать. || Вплоть до. N. † Мамăк минтер, тĕк тӳшек: пĕччен ан вырт, иккĕн вырт. Пĕрех пĕччен (в одиночку) выртсассăн, пĕр вилеччен ӳкĕнĕн.

пĕт

(_пэ̆_т), кончиться, закончиться. Шел. 108. Каласа пĕтет-и халĕ, пичче? Регули 1224. Ку эрне пĕтнĕ çĕре килет. Приедет к концу этой недели. Кан. Сăра савăчĕ октябĕр уйăхĕ пĕтнĕ çĕрелле ĕçлеме те пуçлать. Юрк. Ирхи çилпелен, каçхи сулхăнпалан тунă-пĕтнĕ çĕршыва çитесчĕ. N. Чернушка пĕтес çĕрте пĕр арман пĕви пур. || Приходить к концу N. Ĕçме-çиме пĕтсе килет ĕнтĕ. Изамб. Т. Ыраш çиме пĕтсен, эпĕ Илчене ыраш кайса шырама хушрăм. N. † Улăхрăм çӳлĕ ту çине, çапрăм-салатрăм чăн мерчен, пуçтартăм-пуçтартăм-пĕтмерĕ, çип çине тиртĕм — çитмерĕ. || Выходить, выйти в расход. Альш. Ара хай ватă шуйттан пĕççи пĕтнĕ-и мĕн сирĕн (разве уже вся вышла)? Якейк. Сакă яла килмесĕр сана валли хĕр пĕтни? Торай-к. † И, вупкăн кĕрӳшĕ, çак таранччен килмесен, сана вали хĕр пĕтри. Икково. † Манран савни сивĕнчĕ, сар ача пĕтнĕн тойăнчĕ. (Гов. девица). Чураль-к. Кăмака çинчи сарă çыв (= çăв) ирлимас-çке, пĕтимас-çке хамăр ялти сар варлийĕ мансăр пурнăç пурнимас-çке. || Высохнуть. N. Ĕç çинче Герасимовкă çыннисем пуссисенче шыв пĕтех пуçларĕ. || Очищаться. О сохр. здор. Тирĕнчен (шкура) чир кайран та час пĕтмест. IЬ. Кирек мĕнле ерекен чир те тумтир çумăнчен пĕтет вара. || Исчезнуть из вида, пропасть. N. Çаксем ачасене курсан, тăруках пĕтсе ларчĕç (исчезли из вида, пропали), тет. || Орау. Темскер сасă пĕтрĕ-ха. Кан. Анчах ярт-ярт вăййи пĕтмеллипех пĕтрĕ, тесе, кулянмалли çук. Ишек. Вара вăл çыннăн пӳрчĕ ахалех пĕтнĕ вара. || Погибнуть. Кан. Ку ача-пăчапа пĕтес пулать, тырă вырма та чарать. Баран. 47. Тата кăшт тăнă пулсан, пĕтнĕччĕ ĕнтĕ (я погиб бы). N. Палуми пĕтрĕ. Яблоки (цвет) погибли. N. Тĕнче, мĕншĕн пĕтми пек мăн кăмăллă тăратăн? Истор. Çывăхри халăх, Дон патĕнче вăрçнă чух, пит пĕтнĕ те, çавăнпа çывăхран пуçтарма туман. Альш. Эй, пĕтнĕ чун, çаплах вăрçасшăн. Шăна чир. сар. 22. Нумай хуласенче шăнасем пĕтĕмпех пĕтни те пур. Юрк. Ăна (лошадь): пĕттĕр, тесе, арăмĕ пĕр эрне çитермесĕр, ĕçтермесĕр тăнă. IЬ. Çӳллĕ çĕртен ӳкнĕскер çавăнтах пĕтет. N. Пĕтесскер, пĕтменскер, брань. N. Пĕтеттĕмĕр тăванăм! Мы чуть не погибли. Ст. Чек. Пĕтмест мĕнкĕ те. Не погибнет во век. || Разориться. Коракыш. Пĕр ялта арман пур, вăл арман хуçи чĕнсе (прося милостыню) çӳрет. Вăл арманне пĕвелесе пĕтнĕ (разорился). N. Анчах хресченсем çакна-ăна илмесĕр хăйсене хăйсем пĕтсе пурăнаççĕ. || Износиться. N. Чăн хăмаçран кĕпе çĕлетрĕм, арки-çанни, пĕтмес, мĕн тăвас? Изамб. Т. Ачасен çăпатисем пĕтнĕ-ха, акă пушăт илмелле. || Прийти в негодность. N. † Илтĕм скрипка аллăма, скрипка аври пĕтнĕ мĕн. Регули 746. Ку çĕçĕ пĕтнĕ. || Изводиться. Ст. Айб. † Шыв хĕрринче çӳçе ӳсет-çке, ун айĕнче çырла та, ай, пиçет-çке; ан йĕрсем-е, тантăш, ан пĕтсем-е, пиртен лайăх тата, ай, ӳсет-çке. || В качестве вспомог. глагола. Собр. Ман халăх ăçта кайса пĕтнĕ (куда делся)? Альш. Ахаль те ку енчи çынсем калаçма юратарах параççĕ, çынна курсан, тĕл пулсан, ыйтса, тĕпчесе пĕтеççĕ. П. N. Вĕсем çул çинче асапланса пĕтнĕ (измучились). Баран. 179. Кăмăлне килсех пĕтмен. Ему не совсем нравилась. N. Кĕтӳ хире саланса пĕтнĕ. Çăнăх урайне саланса пĕтнĕ. Çăнăх пĕтĕм урай талккăшĕпе саланса пĕтнĕ. ТХКА 123. Тăвăл хуçнă йăвăçла урлă-пирлĕ тăсăлса ӳксе пĕтнĕ урайне. N. Çук, май мар пире кунта, ку çын та манăн кăмăла кайсах пĕтмест. Собр. Çав арçури вара вăрмантах кăшкăрса пĕтнĕ, тет. КАХ. Пӳртре пурте çывăрса пĕтсен, çав хĕрт-сурт кăмака çинчен анат, тет. N. Кунта тăхăнса килнĕ тумтирĕмсем çĕтĕлсе, татăлса пĕтрĕç, тумтирсĕр темĕн чухлĕ шăнса пĕтеттĕм (мерзла), е шăрăхпа пиçсе пĕтеттĕм. ЧС. Старик апла каласанах, ачасем пурте кайса пĕтрĕç. Ск. и пред. 9. Тырă выраççĕ юрласа, пĕтрĕ карчăк ывăнса. Шурăм-п. Çынсем ирех кайса пĕтнĕ. М. Васильев. Пĕртак тăрсан, çăмăр çумасăрах çанталăк уяртса каять, вĕсен та ани сохаласа пĕтет. ППТ. Çапла вара мĕн тăвассисене пурне те туса хытланса пĕтеççĕ те (кончают. Сĕрен). IЬ. Хăш çулне шалт чараймаççĕ: выльăхсем пăркаланса пĕтеççĕ. М. Сунч. Çула мĕне кайсан, улма йăтса пыракан çынсенчен иртсе пĕтмелле марччĕ. N. Унтан, пурте çăвăнса пĕтсен, хываççĕ. Ал. цв. 5. Нихçан лашапа та, çуран та витĕр тухса пĕтмелле мар, хура вăрман тăрăх пĕр çаврăнса пăхмасăр пырать. ЧС. Тем тĕрлĕ асса пĕтрĕр пулĕ çав унта (вы там, чай, всячески озорничали, изозорничались), унта асма пĕрте юрамас вĕт: часах лăп-лап çакăнат. Артюшк. Ăна юр çинче йăвалантарнă та, вăл пĕтĕмпех юрланса пĕтнĕ. Шăна чир. сар. 7. Вĕсем çулласенче, шăрăх вăхăтра, этем пурăнакан таврашра вуншар-çĕршер пинĕн вĕçсе çӳреççĕ, пур çĕре те ларса пĕтеççĕ, нăйлатса çӳреççĕ. Истор. Темĕн чухлĕ çын пĕр айăпсăр йĕрсе, макăрса пĕтнĕ. N. Тутарсемпе юнашар пурăнаканнисем тутарсенĕн сăмахсене йышăнса пĕтнĕ. Альш. Пӳрчĕ туса пĕтнĕ-пĕтменех кивелчĕ. Шурăм-п. Халăх питех нумай таварсем кутне выртса пĕтнĕ.

калаçтар

понуд. ф. от гл. калаç. Сш. Айб. † Ан калаçар, тусăм, ăшăм çунать! Якейк. Ман хам çиран яланах калаçтарас килмест. Чăв. й. пур. 32. Ку Прухха вырăса калаçтара пуçланă. СТИК. Авăна калаçтарса кăна пыраççĕ, маттур ачисем (= йăнăштармасăр çапса пыраççĕ: авăн çапнă сасă пит илемлĕ илтĕнет). НАК. Вăл евĕчĕсем хăйсем тĕллĕнех çӳремеççĕ, вĕсене авланмалли ачасем хăйсем илес тенĕ хĕрсем çинчен ашшĕсене калаçтарма хăйсем хушаççĕ. Ильм. Арăм хĕре калаçтарма пуçлать. Калаçтарсан-калаçтарсан, хĕре çавăрат та, унтан пĕр-пĕр япалине илет: тухйи пулсан, тухйĕне (так!), тухйи пулмасан, сурпанне илет.

катăрт

подр. оборванному хрусту. СТИК. Йĕркелĕ шăллайман çурла вырнă чухне катăрт! тутарса касать. Унăн шăлĕсем шултăра, тикĕс мар пулаççĕ те, çавăнпа вăл тикĕс касаймас (катăрт! тутарса, сасă кăларса, касат). Ib. Сахăра (или: сухарие) катăрт, катăрт, тутарса çиет. (Ун чухне çавăн пек сасă илтĕнет).

качлаттар

ударять резко (лезвием тапора или ножа). КС. Пурттипе качлаттарат (резкий, сильный удар топором или ножом — («çивĕчĕшпе») Ib. Пуптăпа вартаççĕ, качлаттарса касаççĕ. Çутт. 80. Таçтан аякран темскер качлаттарнă сасă илтĕнет. || Об особом беге лошадей. Орау. Качлаттарса илсе пырат. Лошадь перебирает ногами сильно, поднимая их высоко, быстро бежа (или: чаклаттарса).

кун

кон (кун, кон), день. Б. 13. Пĕр-кун каяс тесессĕн, çичĕ кунлăх çăкăр ил, теççĕ. Хурамал. Кунтан кун ырри пар, çĕртен çĕр ырри пар. Пшкрт: ыр ҕон п̚олды̆р! (Говорят при входе в дом). Чуратч. Ц. Ваçкă: виçĕ куна сăрук пар (дай три дня сроку), тесе, каларĕ, тет. Шугур. Ватман кун та иртмесчĕ. Не проходило дня, чтобы не били. Ивановка. Вара уччиттĕл ман ята ыйтса çырчĕ те, çав кунех (в этот же день) молебĕн тунă çĕре пыма хушса, тухса кайрĕ. Чист. Праçник виç кун тесен (за три дня до п.), хатĕрленме тытăнаççĕ. СПВВ. Тепĕр кунчех (вместо «тепĕр кунах»); тепĕр кунче, тепĕр кун, тепĕр кунхине. Ib. Çапла туман кун иртмен. N. Хăш кун хăш-хăш çыннăн килĕшнĕ кунĕ пулат: юмăç калат: сан çав кун телейлĕ, çав кун телейсĕр, тет. Холера 2. Пĕрре касса пилĕк кун иртсен. Через 5 дней после первой прививки. Ала 9З°. Икĕ кун иртсессĕн, виçĕ кун çине кайсассăн, çавă кайранхи ама çори амăшин хĕрĕ пĕр татăк çăкăр ыттисем куриччен (тайком от других) панă. Моркар. Тата пĕр виç кон тапак пураккинче осранă полсан, Есрелĕ вилеччĕ, паян кон та пĕр çын вилмесчĕ. Собр. Юнкун, эрнекун, шамăткун — çăмăл кун, теççĕ. Якейк. Çоха тума, утă çолма тыр вырма тунтикон е йонкон тохаççĕ; ытти консам тохсах каймаççĕ. Кĕтӳ те тунтиконпа йонкон кăлараççĕ. Регули 1207. Ик кон иртсен, кил. Приходи через 2 дня. Альш. † Уйăх тури (= турĕ-и), кун (солнце?) тури, саланас кун тин тури. Саланас кун тăвиччен, пухăнас кун тăвас-мĕн. Пазух. Ăмăрт-кайăк вĕçет шыв тăрăх, çамрăк ĕмĕр иртет кун тăрăх. Скотолеч. 12. Ăна (это) кунне виççĕ (трижды) памалла. N. 9 кон вăрçă тăрчă, 9 коншăнче нимĕч кайăлла чакрĕ. N. Покрав кон (-к̚он) киле çитрĕм. Орау. Пĕр кун урлă, пĕр кун урлă (через день) киче-киле каятьчĕ. Ib. Виç кунтан (через каждые три дня) хурал тăраççĕ. Менча Ч. Пĕр-пĕр пушă кунĕ, е праçник кунĕ (в свободное время, или в праздник). ЧС. Çав кун (при погребении) пит ăшăччĕ, çавăнпа пирĕн аттене (умершего); аван çын, терĕç. Кун усал пулсан: усал çын вилнĕ пулĕ, теççĕ. Ib. Сĕрен кунĕ ачасем ирех хатĕрленеççĕ. Кан. Июнĕн 12-мĕш кунĕсенелле (приблизительно около 12 июня) хăмла пахчисене симĕс хурт ерчĕ. N. Уяр кунсам ероплансам кураппăр. N. Вăрмана кайсан, кашни кунах куратпăр эпĕр ăна. К.-Кушки. Вăл вилес кун ыран тесен, Чĕмпĕре тухса кайрăм. Я выехал накануне его смерти в Симбирск. ЧС . Вара вăл куна кунĕпех ĕçсе çирĕç. N. Пĕр кунтан тепĕр куна хăварса ан пыр. Не откладывай дела в долгий ящик. Карсун. Эпĕ ялта пурăннă чухне, хир ӳчӳкĕ тепĕр кунĕ тесен (накануне полевого моленья), мана асанне каларĕ... В. Олг. При входе в дом (в будни обыкн.) говорят: «Манăн килес, ыр кон полтар!» Отвечают: «Килех конталла, торă полăштăр! Юрк. Çăв уйăхийĕн пилĕккĕш хунĕнче (5-го мая). N. Çапла вăл ана çинче ирхи куна каçчен пуçтарса çӳренĕ (колосья). N. Пĕр кунччен, икĕ кунччен хăй тайăнĕпе макăр уншăн (об умершем). Юрк. Авă çав тĕпне пирĕн чăвашсем çак куна çитернĕ. Ib. Хĕлле кун таврăнат, çула çĕр. N. Вăл ĕç пулни ĕнтĕ паян виççĕмĕш кун. Регули 391. Ик контан холара полăп. Орау. Кунĕсем пăрмаях вăрăмланса пыраççĕ. N. † Атте-анне пире тупман пулсан, ăçтачĕ пире çутă кун. Ашшĕ-амăшне. Ак калаç ĕнтĕ пĕр иртсе кайнă япала çинчен. Иртнĕ кунăн çутти çук. Пазух. Вăрăмах ĕмĕре, кĕске куна, ырлăхпа иртерсе ярар-и? Ст. Яха-к. Çынсем мункун тепĕр кунне те ĕлĕкхи кун (накануне) пекех, ирех килĕнче апатсем çикаласан, пĕлĕштантăшĕсемпе пухăнса сăра ĕçме пуçлаççĕ. N. Пасар контанпа (со дня базара). Çутт. 153. Систермесĕр, тăхтамасăр иртрĕç карĕç çу кунсем, йăвăçсенĕн пĕр чăрлавсăр вĕçрĕç-пĕтрĕç çулçисем. Кан. Ах, те кунĕ килĕшмерĕ! — Характеристику дней недели см. Магн. М. 23, 21. || Погода. N. Кун (çанталăк) ăшăтса карĕ, кун сивĕтсе карĕ. Хурамал. Тĕлĕкре пулă курсан, кун сивĕтет, теççĕ. Юрк. Хĕвел хĕрелсе тухсан, кун пăсăлат. Сред. Юм. Ко яхăнта пĕр те латлă кон полмарĕ. На этих днях хорошей погоды всё не было. Ib. Акнă чохне кон килĕшнĕ. (Пĕр тĕрлĕ тыр ытти çынсĕн аван полсан, пĕрин начар полсан, çапла калаççĕ). Изамб. Т. Эпир тухнă чухне кун аванччĕ. Эпир Елчĕк патне çитерехпе тăман туха пуçларĕ. Ib. Кун ларат. Погода проясняется. N. Эх, паян кун лайăх-çке! N. Ма каяс мар вăрмана, çурхи кунта савăнма? Орау. Çакăн пек кун эпĕр ĕлĕк çичĕ хут шыва кĕнĕ. || В некот. установившихся выражениях афф. З л. в этом сл. опускается: раштав кон, в д. рожд..; мăнкон кон, в первый д. п. || Время. N. Паян анчах мар, кун пур халь! Алла кĕрĕн (попадешься в руки) хăçан-та-пулсан! N. Эсĕ пулăшнипе çакă куна çитиччен аван пурăнтăм. N. † Çаранлăха çул хыврăм çулахи кун çӳреме. N. Ку куна çитрĕм ĕнтĕ, çапах та пĕр сасă-чĕвĕ те çук ун çинчен. Б. Олг. † Тавай каяс, киле каяс, ирхи кона каç турăмăр (= уже вечер) Тим-к. Çак ачан кĕтӳ пăхнă чух нимпе те кун иртермелле мар, тет (скучал, не зная, как провести время). N. Кирлĕ кунта эп те кирлĕ пулăп (когда нибудь и я пригожусь), тесе, калат, тет. || Жизнь, течение жизни. Т. IV. Эрнекун вилнĕ çынна: кунĕ пĕтсе вилнĕ, теççĕ. Изамб. Т. Кунĕ пĕтнĕ пуль çав. БАБ. Усалшăн та кун иртет, ырăшăн та иртет. N. Ыр кон корас. Альш. Çĕмĕрт пиçсен вара кун (наступает веселое житье) Елшелсен. СПВВ. Х. Çамрăк кунтан кун малалла, ватă кунтан кун каялла. (Послов.). N. † Аттĕ панче ырлăх нăмай, кун сахал. Ск. и пред. 5. Каях, каях, йӳтетмĕш, курăн-çке ху кунна! Ст. Чек. Унăн кунĕ те кунта-кăна. 1. Единственно только здесь может он жить. 2. Он только здесь и бывает. (Слово «кунĕ» употреблено здесь в смысле «жизнь»). Ст. Ганьк. Ыр кун пар, ырă çул пар. N. Пӳлĕх суса панă кун пĕтмесен, уйрăлаймăп, тăван, эп сиртен. || Счастье. N. † И, ялăмăр, ялăмăр, ялта пирĕн кунăмăр. Эпир ялтан тухса кайсан, ăçта ырă курăпăр? (Солд. п ). Альш. † Атте анне пиллĕх çитсессĕн, турăпа пӳлĕх пире кун парĕ. || Участь. Судьба. Мошков. † Пире атте-анне çуратнă ăрăскалсем пĕтнĕ вăхăтра, çавăнпалан çак кунсене куратпăр. Ib. † Эпир пĕр каятпăр пит аякка, пирĕн кунсем туртат килелле. N. Эпĕ ырă кон корас çок. N. Çакă куна (горе еtс) курассăн туйăниастьчĕ. Баран. 122. Çапах та çак куна куракан йывăç сахал. Однако лишь немногие деревья подвергаются этой участи.

ӳкĕн

(ӳ_гэ̆н, ӳг'э̆н), каяться, раскаиваться; досадовать, огорчаться, сожалеть, роптать(?). Ст. Чек. Ӳкĕнес — каяться. И. С. Степ. Ӳкĕнсен-ӳкĕнсен, турă та каçарать, тет. (Послов.). Юрк. Кашни чăваш, çапла кĕрĕве лармасăр авланни, хăй ĕмĕрĕнче ӳкенсе çӳрет: эпĕ чăваш пулса, çапла кĕрӳ вырăнне ларма тивĕçлĕ пулаймарăм, тет. Кĕвĕсем. 77°. Урамăртан иртсе пынă чухне кĕрсе хăна пултăм эпĕ сире; эпĕ хăна пулнăшăн эс ан ӳкĕн, хăрсамăрах пырăр асăнса. Лашман. † Эп хăна пулнăшĕн эс ан ӳкĕн, хăвăр пырса курăр асăнса. Собр. 218°. † Эпĕ хăна пулнă чухне, эсĕ ан ӳкĕн. Тур иртере патăр хурçăра. Н. Карм. Йытă çулла калать, тет: ай, хĕлле пăртан пӳрт туса хăварас-мĕн! тесе; хĕлле калать, тет: ма шăмăран çулла пӳрт туса хăвармарăм! тесе ӳкĕнет, тет. Юрк. Ӳкĕнетĕп, укçа çук пирки Хусана пырса кураймарăм (не пришлось съездить в Казань). Собр. Шухăшламасăр тунă ĕçе кайран ан ӳкĕн. Если что-нибудь сделаешь необдуманно, потом не кайся. N. Вуласа пăхрăм та, пит ӳкĕнтĕм; пит хурлантăм та, пит макăртăм. || В след. прим. значение этого слова неясно. Юрк. Эпĕ те ӳкĕнĕтĕм эсĕ илсессĕн, виç çул ялан мана асăнăтăн. Яргейк. Хумпуç (имя мужч.) арĕм патне çиттĕр (= çитрĕ), тет те, ытараймарĕ, тет; ӳкĕнчĕ, тет те, икĕш те макăрса ячĕç, тет. Алг. Эй турă, каçар! ӳкĕнтĕмĕр (роптали) пулĕ, йывăр хуйхăпала тем ытла сăмах калаçрăмăр пулĕ. Турă, каçар, çырлах! Амин. (После поминок). Курм. Христос ячĕпе торра кĕл-кĕлесе, пăтă çиятпăр, торă мочи каланипа ташлатпăр, хĕпĕртесе, ӳкĕнсе. (На пасхе). По объяснению П. И. Орлова (Уравăш), в последнем примере гл. ӳкĕн сохраняет свое основное значение. Срв. такой же оборот в след. фр. Сунтал 1929, № 1,22. Тата савăнăç хыççăн, питĕ хытă ӳкĕнсе, куллянса, хурлăхлă юрăсем юрланă — «сасă кăларнă» (гунны). || М. П. Петров. Ӳкен (так напис.), умолять. Сомн.

ăх

межд. Янш.-Норв. Эпир пĕр ыйхă çавăрнă пулĕ çав, манăн хăлхана; ăх, ăх! тенĕ сасă кĕрех кайрĕ. N. Пуп: ăх! тесе те сывлайман — вилсе те кайнă (его удавила старуха). Сам. 59. Вăл сысна пек, хĕсĕк куçлă:ăх!.. текелет, ăçта пынă.

янăра

(jаны̆ра), звенеть. Баран. 85. Кĕмĕл чанкăртатнă пек сасси (лебедя) янăраса тăрать. Чĕлкаш. 8. Якăр сăнчăрĕсем янăрани... Ст. Чек. † Мерчен куçлă куккук авăтнипе пĕтĕм хура вăрман, ай, янăрат (звенит). N. Янаракан сасă, звонкий голос. || Пустовать. СТИК. Сирĕн çĕнĕ пӳртĕрте кам пурăнат? — Вăл пирĕн янăраса ларат-ха. Кто живет в вашем новом доме? — Он у нас пока пустует. Богдашк. † Кукки (кукушка) вĕççе кайсассăн, йĕлме йывыçĕ янăрать. Когда кукушка улетит с ильмы, она пустует. См. кукă.

янкăлтат

, (jаҥгы̆лдат), говорить монотонным, медленным, тянущимся голосом; такой голос зовут: янкăлти сасă, янкăлти сас. КС. Янкăлтатса калаçать.

яшăл

подр. движению и шороху ползущей змеи или ящерицы. Сред. Юм. Çĕлен яшăлл тутарса ката (куст) ăшне кĕрсе кайрĕ. СТИК. Хам ура айĕнчех çĕлен яшăл турĕ (хускалчĕ, тăсăлчĕ, çаврăнчĕ те, яшăлл тенĕ пек сасă илтĕнчĕ). IЬ. Пит çинче темĕскер яшăлл турĕ те, сикрĕм-тăтăм; вăл иккен калта (это вызвало особое ощущение).

юпа

йопа, (jуба, jоба) столб. СТИК. Çак юпана вайкăнтар-ха. Свали-ка этот столб. Изамб. Т. Йăлт çунса кайнă, юпи те юлман. Каша. † Ылттăн юпа пулăттăм, вăйă варринчен тухмăттăм. Чув. прим. о пог. 48. Хĕвел юпа пек тухсан, çăмăр пулать (хĕлле сивĕ). Если солнце восходит столбом, будет дождь (зимою – мороз). Персирл. Тĕлекрам(-грам) йопи, тĕлеххон йопи. Пазух. Вăрман хĕрри юманлăх, çинчен икел суйлар-и те, тĕпне юпа тăвар-и? N. Вăл (моя невеста) вилсен, каллех шăннă юпа пек тăрса юлтăм. Юрк. Хапхаран кĕрсен (по возвращении с кладбища), урапа çинчен ансан, хапха хыçĕнчи юпа йĕри-тавра виçĕ хут çаврăнаççĕ. Сред. Юм. Чохăн çол çинчи правăка юпаран юпана (от столба к столбу) лектерсе пыраççĕ. || Столб, изображающий собою покойника. См. К. Прокоп., Похороны и поминки у чув. Макка 231. Чăн пирвай вĕсем юпа касма каяççĕ. Вил. йăл. Выльăх пуснă вăхăтрах юпа тума тытăнаççĕ. Юпине хырăран тăваççĕ. Авалхи чăвашсем чултан, тăваткал касса, тунă. Халĕ те хăшĕ чултан тăваççĕ. Чулне, хуларан илсе килçе, малтанах хатĕрлесе хураççĕ. Юпине çын евĕрлĕ тăваççĕ: сăмсине тăваççĕ, çăварне. Юпине непременно кутăн тăваççĕ. Макка 191. Унтан, масар çине çитсен, юпине лартсассăн, ун çине пĕр укçа çапса кӳртеççĕ, унтан тата ун çине пĕр çурта çутса лартаççĕ. Çав çапса кӳртнĕ укçине: кун çути пулать; çав укçа çуттипе вилнĕ çын леш тĕнчере çӳрет, теççĕ. Вил. йăл. Юпа çинче лармалли каç. N. Юпа çинче ларнă чух никама та йĕме хушмаççĕ. Тăванĕсем йĕнине курсан, вилнĕ çын та йĕрет, тет. Макка 212 и 215°. Унтан вара каçпа юпине хускатаççĕ; юпа хускатнă чухне купăс каласçĕ, юрлаççĕ, макăракан та пур, пурте пур. Унта тата ташлаççĕ, ташлакан çынни витрене укçа ярать, вăл укçи мĕн чӳлĕ пухăнать, пурте купăççа пулать. Çапла юпине те иртерсе яраççĕ. IЬ. 190°. Юпа, тесе, ак мĕне калаççĕ: йăвăçран этем манирлĕ тăваççĕ те, ăна вăрмантан вара исе килеççĕ; çавна, масар çине кайсан, лартса хăвараççĕ. || Поминки. Чхĕйп. Авал вилнĕ çына (sic!) юпа акă мĕле (sic!) тунă: вăлсам уна улт эрнерен тума пĕлмен, çимĕкре тунă, кĕркуне (sic!) тунă, тата çăварнира тунă. Ст. Чек. Юпи иртсен, ултă кунтан, ăрăтнипеле пухăнса, каçалапа хутăштараççĕ, пурне те ĕлĕк вилекен çынсене те пĕрле, çурта çутса, хутăштараççĕ. (На осенних поминках). Макка 190. Унтан вара, юпине çитиччен, кашни-эрне каç хываççĕ. IЬ. 192°. Унтан вара çутăлас еннеле (sic!) юпа иртерме каяççĕ. IЬ. 214°. Çулталăк иртсен, унăн юпине тăваççĕ. N. Унтан тата тăххăрĕмĕш, çирĕмĕш, хĕрĕхмĕш кунне. Татах çав кунсенче юпа тăваççĕ С. Йопи çинче пусни (на поминках). Беседы на м. г. Çын вилсен-тусан, пумилккине (юпине) чăвашла ирттерсе, вилнĕ çын чунне хуйхăрмалла тăваççĕ: пумилккере, купăс-кĕсле е шăпăр, сăрнай-мĕн каласа, ташлаççĕ, сикеççĕ; юрлаççĕ-кулаççĕ, шăнкравсем çакса, купăспа, сăрапа масар çине лашапа кайса, йĕркерен тухаççĕ: вут чĕртсе, ташласа, юрласа, ашкăнаççĕ; сăра чĕрессисене, куркисене, çапа-çапа çĕмĕрсе, масар çине пăрахса хăварса тавăрăнаççĕ. М. Сунчел. Çиччĕшне туса иртерсессĕн, хĕрĕх кун иртсен, хĕрĕх пĕрмĕш кун каçхине, асăнса, юпа тăваççĕ. Каçпала юпа тума выльăхсем пусса, çимĕççем пĕçерсе хураççĕ; пуянтараххи прик (= пĕр-ик) витре эрех илсе, хатĕрлесе хураççĕ. Пурне те хатĕрлесе пĕтерсен, вăрмана юпа касма каяççĕ. Малтан унта кайма сăрасем, эрехсем, хывма куймаксем хатĕрлесе хураççĕ. Пурне те хатĕрлесе пĕтерсен, лаша кӳлсе, шăнкрав çакаççĕ те, вăрмана юпа касма каяççĕ. Вĕсен хыçĕнчен пĕри юналутпа купăс каласа пырат. Вĕсем унта кайнă чухне çапла юрласа каяççĕ:\nХура пĕлĕт юха-çке,\nПирĕн ĕмĕр ирте-çке;\nХура пĕлĕт юхнă чух,\nХăçан çăмăр çуманни пур?\nПĕр вилнĕ çын юпа тунипе\nХăçан чĕрĕлни пур?\nВĕсем тата нуммай юрлаççĕ, анчах эпĕ пурне те пĕлместĕп. Вăсем, вăрмана çитсен, лашисене тăвараççĕ, вара вут чĕртсе яраççĕ те, вут кутне куймаксене, сăрисене, эрехсене вут кутне лартаççĕ. Вара, пĕр çăка касса илсе, пĕр вĕçне шӳретсе, çĕре çапса лартаççĕ, пĕр пуçне икĕ пуслăх укçа çурса хураççĕ. Тата: вилнĕ çынна çиме, тесе, тенкелсем, сĕтелсем, кĕперсем тăва-тăва хураççĕ. Вучĕ йĕри-тавра юрласа, купăс каласа, ташласа çаврăнаççĕ. Виçĕ хут вут йĕри-тавра ташласа, юрласа çаврăнсан, хываççĕ те, киле таврăнаççĕ. Киле таврăнсанах, сасă кăлармасăр ĕçме-çиме пуçламаççĕ. Пирвой виççĕн е тăваттăн, шыв хĕрне кайса, пĕшкĕнсе лараççĕ те, çапла каласа юрлаççĕ:\nХура чĕкеç чĕкĕлтетсе килет,\nПирĕн (вил. ят.) килет вăхăчĕпе.\nÇула пулмасăр нихçан та чĕкеç килмест,\nВăхăт çитмесĕр никам та вилмест. \nСасă кăларса килсен, пӳртрисем: ăçта кайрăр? тесе, ытаççĕ. Сасă кăларакансем калаççĕ: (вилнĕ çын ятне) чĕнме кайрăмăр, теççĕ. Çапла калаççан-тусан, юпана пуçласа яраççĕ. Вара çĕрĕпех ташласа юрласа ирттереççĕ. Çутăлсан, шыв хĕрне кайса, хывса килеççĕ; унта илсе кайнă савăтсене пĕрне те каялла илсе килмеççĕ, çавăлтех салатса хăвараççĕ. Чăвашсем юпана çапла ирттерсе яраççĕ вара. IЬ. Çав çын вăл каç çавсен юпине ирттерет иккен. Он делал в тот вечер по них поминки. IЬ. Пăртак хыврĕç те, юпа халăхсем Раман пичче патне кĕрсе кайрĕç. Шел. 22. Юр юрласа, ташласа, тăваччĕçĕ юпасем. В. Олг. Ашшĕ каласа хăварса улне: мана, тет, йопа çине лаша парăр, тет. Изванк. Аннене пытарса килсен, тепĕр кунчех каçхине (пумилккине) юпине иртерчĕç. Ун чух иртермен пулсан, ĕç пĕтмесĕр те иртерес мар тет-чĕç; тата унччен тиркесси, терĕç. Çын вилсен, юпине иртермесĕр ни кĕпе-йĕм, ни тăла тавраш çумаççĕ, ни кăмака шăлмаççĕ. Ват çын вилсен, кирек хăçан та майлă пулсан, тиркемесĕр хăвармаççĕ. Ача-пăча вилсен, аплах тиркемеççĕ, çинчех юпине иртереççĕ. Пирĕн патри çынсем, ват çын вилсен, вăл çамăрăк (sic!) мар, çавăнпа тиркес пулат, теççĕ. Çапла тиркенине вăсем вилнĕ çынна хĕсепленĕ (= хисепленĕ) вырăнне хураççĕ. Чертаг. Йȏпа — поминки (улт эрнерен). || Брань. Хорачка. Изамб. Т. Мĕн юпа пек тăратăн? Что ты стоишь как столб? (То же выраж. и у КС.). || Кол. В. Олг. Тораево. Тата амăшĕ икерчĕ пĕçерчĕ, тет те, карта юписем çине тире-тире çӳрерĕ, тет. Пшкрт. С^┐и_дэ_{т п}э̆_р карда jоβи п^┐атн'а. _мэ̆_н э̆с' _лэ_ксэ̆_р ты̆рады̆н? _т^┐э_тjоβаjа. (В зап.-козм. говорах столб, а также и мачта, называется тонката. У др. чув. посл. слово озн. пень). || Рубль. СТИК. Пĕр юпа парас-и, мĕн тăвас? (гов., когда секретничают, при продаже или покупке). || Юпа — король (в картах). К.-Кушки. См. чирку.

ланкăрт

(лаҥгы̆рт), подр, звучному глотанью. СТИК. Хăш-хăш çын шыва-мĕне ланкăрт! ланкăрт! тутарса ĕçет (темĕскерле ланкăрт сасă пулат). Капк. Ланкăрт-ланкăрт! çăтăнать сăри. Кан. Тăватă хутчен сурчăк ланкăрт! çăтать. Ск. и пред. 45. Ланкăрт та ланкăрт анчах çăтаççĕ. Сред. Юм. Пысăк çын шыва ланкăрт! ланкăрт! тутарса çăтать.

лапăрт

(лабы̆рт), подр. хлюпанью воды. КС. Атта шыв кĕрсен, лапăрт! тăвать (в Сред. Юм.— шыв пит нăмай кĕрсессĕн). СТИК. Лĕпĕркке, шĕвĕ япалана алăпа-и, япалапа-и пĕр майĕпелле кăна пăтратсан, т. е. аллăна пĕр майнелле хытă ярсан, унтан кăларан та, каллах тепĕр хĕрринчен чиксе ху патналла хытă туртса илен. Çапла тунă чухне лапăрт! лапăрт!.. тутаран пулат. (Питех шĕвĕ япала пулмасан урăхтарах сасă). См. лăпăрт. || Подр. локанью. Сред. Юм. Кошак шыва лапăртлапăрт! тутарса ĕçет. || Подр. полёту сороки. КС. Чакак лапăрт, лапăрт! туса (или: тутарса) вĕçет. См. лăст.

лăпăрт

(лы̆бы̆рт), подр. оборванному хлюпанью (напр., не очень жидкой глины). СТИК. Ытла лĕпĕркке шĕвĕ мар япала çине аллăна тĕпнелле чиксе ярса, чикнĕ чухне чăмăртасан-тусан, лăпăрт! сасă пулать; ăна: лăпăрт! лăпăрт! тутарат, теççĕ. Темле вăл чăнах та çавăн пек тухат (т. е. слышится), мĕшĕн тесен хăмпăсем тухаççĕ чăмăртанипе, тата япали те ытла шĕвех мар. Б. Олг. Шӳ тăм ăшне алă чикрĕм: лăпăрт (лŏбŏрт)! терĕ. || Подр. локанью. КС. Кушакпа йытă шыва лăпăрт-лăпăрт! (лы̆бы̆рт) тутарса ĕçеççĕ (или: лăпăртаттарса). || Подр. локанью собаки. Икково.

лăпăрт-лапăрт

(лы̆бы̆рт-лабы̆рт), то же, что лăпăрти-лопăрти. СТИК. Кăвас хунă чухне хĕрарăмсем кăвас калакĕпе лăпăрт-лапăрт! тутараççĕ. Ib. Салма çăрнă чухне аллисемпе лăпăрт-лапăрт! тутараççĕ салми чусти шĕвĕ чухне. Ib. Лĕпĕркке шĕвĕ япалана алăпа пăтратсан, вăл чăнах та лăпăрт-лапăрт! тăват. (Кунта темиçе сасă пĕр çĕрте: пĕрре лăпăрт! тепĕре лапăрт! Каллах — пĕрре лăпăрт! тепĕре лапăрт! — пăтратнă майĕпе).

лăпкăлан

утихать. Юрк. Пĕтĕм масар çийĕ тепле лапкăланнă, сасă-чĕвĕ çук.

манăн

род. пад. от мест, эпĕ. Регули 957. Манăн ĕнер ĕçлесчĕ мĕн кона. Мне надо бы сделать это вчера. Орау. Манăн сасă пĕтрĕ. Я охрип. N. † Йĕрки-йĕрки тантăшсем, манăн пекки пре те çок. (Хĕр йĕрни).

мăкăртат

(мŏгŏртат, мы̆гы̆ртат), ворчать, бормотать, роптать; шептаться, выражать недовольство. Дик. леб 51. Куратăр-и — епле вăл мăкăртатса пырать. СЧЧ. Мăкартатса калаçать. Невнятно говорит. Микушк. Мăкăртатса чарăнсан, ăмăрт-кайăк вĕçсе пырса каларĕ, тет. N. Епле-ха эпĕ ямшăка иртерех кайăпăр, тесе каламарăм, тесе хам тĕлĕшшĕн мăкăртататăп. СТИК. Каçпа çĕр-хута çывăраймарăм: ялан темле мăкăртатнă сасă илтĕнет пек туйăнат („невнятный ночной ропот“). Ст. Чек. Мăкăртатат, ворчит себе под нос. Ib. Амăшĕ тĕпелте мăкăртатат, тет. Чĕлкаш 24. Каччă хăйне хăй сăмса айĕнче мăкăртатса ларнă. Сред. Юм. Мăкăртатать — „1) ругается втайне, 2) распространяет дурную славу, 3) проклинает втайне“. Латыш. Карчăкки ачана пикелет те, çăкăр кĕреççи çине хурса, вĕри кăмакана çăкăр çине виçĕ хут чиксе кăларать, çапла мăкăртатса: çак ача кăмака нишне кайнă пусан, кăмака нишĕ (особая детская болезнь) тухтăр çак ачаран!

йăнк-янк

подр. неодинаковым зыблениям или качаниям. Е. Орлова. Йăнк-янк ярăнтарса пырать (пролётка). КС. Турат йăвăç çине ленкнĕ те, йăнк-янк силленсе тăрать (качается; то же и в Сред. Юм.). || Подр. звону в ушах. СТИК. Каçхине, пӳртре пĕр сасă-чĕвĕ те çук чухне, хăлха йăнк-янк туса тăрат.

йăнкăртат

(jы̆ҥгы̆рдат), звенеть (про лёд). N. Кĕр-кунне яка пар çине патак пăрахсан, йăнкăртатса (звук) шуççа каять. || Канючить (выражать недовольство). Альш. Уншăн-куншăн пуриншĕн те, ан йăнкăртат (не выражай недовольства). Ib. Ачам, мĕн ман хыçран тек йăнкăртатса çӳретĕн (вяньгаешь)? N. Йăнкăртатать ― неоднократно просит. СПВВ. Тек йăнкăртатать. Просит плаксиво (ребенок). Тюрл. Тек йăнкăртатать (надоедает); парсам çавна. СПВВ. МА. Вăт ача ашшĕне: атă илсе пар, тесе,. тек калат; çав ачана вара: йăнкăртатат, теççĕ. || Сплетничать. СПВВ. ИФ. Йăнкăртатас = çын çинчен, çисе, усал сăмахсем калаççа çӳрес. Сред. Юм. Мана çавна пар, тесе, тек йăнкăртатать (просит жалобно) çав; те парас çавна?.. Çутталла 46. Санюк, амăшĕ каланине итлесе, хăнана каяс тесе, йăнкăртатма чарăнчĕ. || О звуках молотилки. Кан. 1929. Хăлхана йăнкăртатнă сасă пырса кĕчĕ. || См. еще йăнкăркка.

йăпăрт

(jы̆бы̆рт), подр. моментальному действию. Яргейк. † Ах, аки Утатти, арчи тавра вăрт çаврăнат, икĕ а(л)лине шурт çапат, пуçне йăпăрт хыççа илет (Свад. Песня). Малт. шк. вĕр фиç. 122. Хĕлĕхе пăта çумне нумайтарах пусса тăрсан, вăрăм лини, йăпăрт пусса илсен, пăнчă туртать. Ib. 124. Тимĕр листа пит йăпăрт чĕтренсе, калла-малла сулкаланса, пире илтĕнекен сасă кăларать. Яргейк. Алăк уçса кăларсарчĕ, эпĕ каяла пăхрăм (посмотрел) та, йăпăрт куçне шăлса илчĕ (она). Б. Илгыши. Патне пыра пуçласан, шăши йăпăрт кăмака айне кĕрсе пытанать, тет (моментально убежала от него под печку). Ядр. Ик аллине шарт çапать, куçне йăпăрт шăлса илĕт. Б . Олг. Лакчаг-орлы jы̆бы̆рт анџах пос_рэ̆. Он живо перешагнул через (не широкую яму.) Шибач. Йăпăрт, скоро. Ib. Йăпăрт! кĕчĕ. Б. Олг. Корка йăпăрт илĕт те, той пуç стелĕ синчен, чикет кăсийине, тохат-каят орама. С. Йăпăртах кайса пăхам (тотчас). Якейк. Мишка петне (=патне) йăпăрт кайса килем-и? Я мигом схожу к Мишке. Можно? Шел. 153.. Йăпăрт-йăпăрт йăвана кĕре-кĕре пăхатăп. П. Патт. 26. Вĕсем йăпăрт та йăпăрт хулла пĕрне-пĕри тыттарнă. СТИК. Чĕрĕ пулă алăран йăпăрт тухса ӳкет. (Выражает слизкость рыбы, как она легко вырывается из рук»). || N. Йăпăрт! (не сильный дристок). || Пшкрт. jы̆βы̆рт, - тихо (синоним слова йăпăштăн). || Прозвище. Зап. ВНО. Йăпăрт Еххим.

йăпăш

(jы̆бы̆ш, jы̆βы̆ш), подр. тихо, незаметно. Урож. год. Пирĕн Иван, вăтанса, йăпăш шурĕ тулалла. Пшкрт. jы̆βы̆ш, тихо. Урмай. Ун йăпăш, кун йăпăш, Энтри пасарне кĕрех кайăп. (Урай шăлни). Бгтр. † Йăпăш-йăпăш тăвакан, çавă пулать (хĕр ятне асăнаççĕ). Окть. 21. Пĕр сас та (= сасă та) илтĕнмест, йăп-йăпăш тĕнчипе. Не слышно ни звука, во всём мире полная тишина. || Тишина. Окть. 21. Аван-ĕçке тĕнче кĕввине каçхи йăпăшра итлеме. Хорошо слушать в вечерней тишине мировую мелодию.

вăхăтăн

временами. Шурăм-п. № 19. Вăхăтăн-вăхăтăн: Çимен, Мари! тăрăрах! тенĕ сасă илтĕнет. Собр. Вăталăх ывăл — тимĕр шлепке вăхăтăн тăхăнать. (Пурнеске тăхăнни). Ib. Вăхăтăн-вăхăтăн тĕнчене шур пир саратăп. (Юр). Кан. 1927, № 219. Вăхăтăн-вăхăтăн уçă сывлăшра çӳретмелле (надо водить). Шарбаш. Вăхăтăн-вăхăтăн шилĕк çомĕнчен ăрама та тохаççĕ (ташласа).

йĕкĕр

(jэ̆_гэ̆_р, jэ̆г’э̆_р), раздвоенный, двойной; парный, смежный. М. П. Петр. Йĕкĕр сасă — парный звук. Йĕкĕр сăмах — парное слово. Собр. † Аслă улăха ут турăмăр, йĕкĕр (два рядом) капан хурса лартрăмăр. Ib. Йĕкĕр çăла кĕрнĕ ярать. (Сăмсана тапак туртни). Ib. Йĕкĕр çуллă лаша килте вилсессĕн, çичĕ çулччен шав лаша вилет, тет. Сред. Юм. † Утмăл та карта утине йĕкĕр те капан ут хыврăм. Йĕкĕр те капан хушшинче сыпăксăр кĕпçе ӳстертĕм. Б. Нигыши. † Симĕс пĕкĕ кăмăлне йĕкĕр шăнкăра çакрăмăр. Макка 108°. Çав хорăнтан айакра мар пĕр йĕкĕр (раздвоенный у корня), кутамас хорама (вяз) пор. Тюрл. Мăйăр йĕкĕр (двойнушка) полат. Ст. Сахча. Йĕкĕр мăйăр — носят вместе с крестом на шее от с глаза. Юрк. Йĕкĕр — двойнишки. Н. Седяк. Йĕкĕр шапа (dе coeuntibus ranis). Альш. † Мертлĕ çырми çич çырма, çич çырмара çич шапа; пĕри йĕкĕр тухсассăн: така, тесе, пусаççĕ. || Близна (при тканье). Шибач. Пир йĕкĕр полчĕ: пĕр çипсĕр пырать, пир, татăлса (т. е. одна нитка основы оборвана). Чертаг. Йĕкĕр пôлнă (çип татăлни, во время тканья). В. Олг. Пир йĕкĕр полат — с пропуском. Начерт. 210. Йĕкĕр — белизна (чит. близна) на холсте, чёт.

йĕл

(jэ̆_п), игла, иголочка. Никит. Хамăр питĕ йĕпентĕмĕр: йĕп чикме те шăтăк çук. Мы сами до того вымокли, что не осталось сухого места, куда можно бы было воткнуть кончик иголки. Кан. 1927, № 210. Йеп шыранă пекех шыранă. Искали как иголку (внимательно). Ст. Чек. Эп Ентрипе йывăр çын чухне тĕлĕкре çиплĕ йĕп илеттĕм – Ентри сывă юлчĕ; Сăпанипе йывăр çын чухне ялан тĕлĕкре çипсĕр йĕп илеттĕм — Сăпани, çуралсан, ик эрнеренех вилчĕ. Когда я была беременна Андреем, то во сне брала иголку с ниткой — Андрей остался жив; когда была беременна Степанидой — брала иголку без нитки — Степанида через две недели по рождении умерла. Т. М. Матв. Михĕре йĕп тăмасть. В мешке не удержится иголка («шила в мешке не утаишь»). Орау. Пирĕн чăлха çыхма, чăлха пуçсем çыхма йĕп вĕренереп, кăпчанкăран тăваççĕ. Вязальные иголки у нас делают из клена или из жимолости(?). Янтик. Пит тĕттĕм: куçа йĕп чиксен те, курăнмас, куçран тĕртсенте, курăнмас. Якейк. Онтан хăраса, порте йĕп тăрăнче çӳреççĕ (он всех держит в страхе). N. Аçу оринчен йĕн кăлартăн-и? Вынул ли ты из отцовской ноги иголку? N. Аçу оринчи йĕпе кăлартăн-и? Вытащил ли ты иголку, которая была в отцовской ноге? Сказки и пред. чув. 112. Йĕп чиксе те куç курмасть (хоть иголкой (глаз) выкоди ничего не видно). СТИК. † Йĕп чиксе курăнман. Ни зги не видно. Качал. Пирĕн мучин утмăл чалăш кил-карти; улттă пусса çитмесен, ура тупанне йĕн çапат. Красн. Горка. Йĕп пек вĕтĕ симĕс курăксем тухаççĕ. Чураль-к. Кăмакăра йĕп ташлĕ. (Вут çунни). В печке запляшет иголка. (Горение огня). † Панклеи. † Москавпа Питĕр хошшнче йĕпрен кĕпер хунă, тет. (Салтак юрри). Ч. С. Ял çап-çутă; йĕп пăрахсан, йĕп те палăрмалла (во время пожара). Ib. Урамра çап-çутă; йĕп ӳкерсен, эп те курăнмалла. Бюрганский. Часрах парса яр çакна (поскорее дай ему, что следует, и отпусти); тек сĕтĕрĕнсе çӳреççĕ, хăйсенчен йĕп чухлĕ (ни на грош) усă та çук. Т. Анчах шурă лаша пултăр, ниçта та йĕп вĕçĕ пек те хура тĕк ан пултăр... Чăвашсем 28. Унтан, икерчĕ пиçсен, хывса тăкаççĕ те, тупăк патне пырса, сасă кăлараççĕ: йĕп пек çĕр çурăлчĕ (маленькая трещина), йĕп тухрĕ, сан тĕлĕнтен кун пĕтрĕ, тесе (перед тем, как итти хоронить). Ст. Шаймурз. † Шурă-шурă, çăмарта, йĕп кĕме те вырăн çук. N. † Шурă-шурă çăмартин йĕп пусмалăх вырăн çук. Мусир. † Вĕренер çулĕ — çемçе çул, хăяккăн выртса килтĕмĕр; Мăн Çырма çулĕ — хыта çул, йĕп тăрăнче килтĕмĕр (приехали на кончике иголки (т. е. неспокойно). N. † Малалла ĕнтĕ мĕн турă парат: йĕп тăрăнче, шăллăм, тăратпăр. (Солд. п.). Турх. Ман çинче йĕппĕмрен çын ӳчĕ те çӳçенĕ. Юрк. Йĕппе пус чавнă пек (т. е. по пословице: овчинка не стоит выделки). Бюрг. Йĕппе пусă алтни. СТИК. Йĕп тăрринче ирттертĕм ку çĕре. Я провел эту ночь очень тревожно.

вырăн

место; местность. Ст. Айб. Выртсан, ут вырăнче: ларсан, черкке вырăнче. (Алăк). Яргуньк. Тăрсан, çăмарта вырăнĕ илĕп; выртсан, лаша вырăнĕ илет (sic! Кĕвенте). Альш. † Пĕкĕ те çук, ăсĕ те çук: ăс тăмалăх вырăн çук (у невесты). Т. П. Загадки. Тĕмĕн чухлă(= чухлĕ) вăрмана шăнăçмасть, пӳрт вырăнлĕх хире шăнăçать. (Сӳре). Истор. Халăх вырăнĕ-выранĕпе (местами) анчах пурăннă. Альш. † Вырăсла хапханăн вырăнĕ аслă, вырăспалан тутарсем кĕреймес. Пирĕн аттепелен анненĕн ячĕ аслă: пули-пулми çынсем кĕреймес. Кан. 1927, № 231. Кĕт сасă-чĕве пулсанах, чупса тухать: вырăнçех-и лаша? (на месте ли дошадь?). || Усаденное место. А. Альш. Ĕлĕкхи çынсен вырăнĕсем. Юрк. Ял вĕçне вырăн илсе, çурт ларттара пуçлат (строиться). Макка 209. Ие особенно мунчара пулать, тата вырăнта та пулать; вырăнта выльăх-чĕрлĕх хупакан çĕртре пулать. Могонин. Тепри уна хирĕç каларĕ: вот мĕн вăл киремет: помещик пак урăм çĕрте, вырăнпа пурнакан усал, терĕ. || Постель. Ст. Чек. Качча каяччен, унпа пĕр вырăн çине выртса пăхрĕç те, ним те тăваймарĕç. || Место службы, служба, должность. N. Оренбургра вĕренсе тухнă тăванĕ. Я çав хуларах гражд. гимназияна вырăна кĕчĕ. Юрк. Эсĕ çеминарире-вырăнта пурăннине эпĕ халичен те илтменчĕ. Истор. Хăй çапах та пысăк вырăна ӳкесшĕн тăрăшман. Юрк. Ку çулĕ (на этот раз) тата сана мĕшĕн вырăнтан кăларса ячĕç? || Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 13. Ĕмĕтленмен вырăнтан (неожиданно). || Польза. Сл. Кузьм. 91. Вăрланă укçа вырăна пымасть (не идет в пользу). || Основание. Юрк. Хурласа калаçмалăх (её) вырăн çук. Ib. Пĕртте усал сăмах калама та вырăн çук (нет основания). Ib. Ватă çынна хирĕçтерес мар, ун пек ырă çынна йăпатмалăх та вырăн пур. Ib. Вĕсем тĕлĕшĕнчен кăлăхах калаçма та вырăн çук (не стоит). || Место «на том свете». Ч. С. Турă сана аван вырăн патăр анчах (гов. умершему). N. Лайăх вырăн патăр. Макка 215. Ашшĕпе-амăшĕ калаççĕ: эй турă, пирĕн ывăлăмăра лайăх вырăн тупса парчĕ! теççĕ. || Домаш. ссоры до добра не дов. Санăн ăшу-чиккӳ вăркать, чĕрӳ хăй вырăнĕнче мар. Ты тоскуешь, у тебя сердце не на месте. || Гнездо (пчел). Торх. (Курм.). Хуртсем хăйсем вырăнне тасатаççĕ ама сысма.

вил

умирать; дохнуть. Чăвашсем. Чăвашсем, çын вилсен, тăвакан йăла. Чăвашсем çын вилсен: ача вилсен те, пысăк çын вилсен те, чунĕ тухсанах, часрах чĕрĕ çăмарта ывăтаççĕ, ăна хĕвел тухăçĕ енелле ывăтаççĕ. Вăл çăмартана ак мĕншĕн ывăтаççĕ: çăмартана, çĕмĕрлесрен хăраса, епле çепĕç тыткалаççĕ, çын чунĕ те çавăн пек çепĕç пурăнмалла çĕре кайтăр, теççĕ. Çав çăмарта пек числанса пурăнмалла пултăр, теççĕ. Унта(н) вара, çăмарта ывăтсан, вилнĕ çын кĕпине çурса кăлараççĕ; ăна ахаль, хывса илмеççĕ, умăнчен çурса, сăкман пек хываççĕ. Ăна: çынăн чунĕ пӳлĕнсе ан тăтăр, уçă çĕрте çӳретĕр, тесе, çапла хываççĕ. Унта(н) çынна çума шыв ăсма каяççĕ; унта виççĕн каяççĕ, пĕри малтан курка тытса пырат, тепĕри вăта çĕртен хуран тытса пырат, (тата) тепĕри кайран витре тытса пырат. Унтан вара çав курка çине те, хуран çине те, витре çине те, шыв тултарса килеççĕ. Вăл шыва хуранпа çакса ăшăтаççĕ те, вара çынна çума тытăнаççĕ. Ăна хăшĕ хăй çемйипех çăват, хăшĕ тытса çутараççĕ. Ăна çăваççĕ супăньпа, пĕри çуса тăрат, унти çынсем пурте пĕрерĕн-пĕрерĕн шыв яраççĕ; ăна, куркана тытса, тӳртĕн яраççĕ. Унтан, çуса пĕтерсен, вара тумлантарма тытăнаççĕ. Малтан тăхăнтараççĕ кĕпе-йĕм, унтан сăкман, пиçиххи çыхаççĕ, алса, калпак тăхăнтараççĕ те, вырттараççĕ вара; унтан пĕри тупăк тăват, пиллĕкĕн-улттăн алтма каяççĕ. Тупăк туса пĕтсен, ăна илсе кĕнĕ чух пӳртри çынсене пурне те тула кăлараççĕ, пӳрте пĕр çын та хăвармаççĕ. Тупăк хыççăн вара пурте кĕреççĕ. Вăл тупăка илсе кĕнĕ чух тула тухмасан, пӳрте юлакан вилет, тет, вара. Унта çынна тупăк çине вырттараççĕ; ăна вырттарнă чух, çынна тупăк тĕлне тытса, виççĕччен: ан хăра, ан хăра! тесе, суллаççĕ те, вырттараççĕ вара. Унтан, пупа илсе килсе, кĕл-тутараççĕ; пуп кĕл-туса кайсан, часрах вут хутаççĕ те, икерчĕ пĕçереççĕ, тата пĕр чăх пусаççĕ; унтан, икерчĕ пиçсен, хывса тăкаççĕ те, тупăк патне пырса, сасă кăлараççĕ: йĕп пек çĕр çурăлчĕ, йĕп тухрĕ, сан тĕлĕнчен кун пĕтрĕ, тесе. Çапла тусан, вара пытарма илсе каяççĕ; пытарма илсе тухиччен, кăмакара чул хĕртеççĕ, ăна вара хапхаран илсе тухсанах, çав хĕрнĕ чула вăсем хыçĕнçен ывăтаççĕ. Вăл чула: ырă усал сирĕлтĕр, кунта ан юлтăр, хăйпе пĕрлех кайтăр, тесе, ывăтаççĕ. Масар çинче, шăтăка янă чух, тупăка шăтăк тĕлне тытса, виççĕччен: ан хăра, ан хăра! тесе суллаççĕ те, вара шăтăка яраççĕ: ярсан малтан çĕр пуçланă чух хăпартса хунă тăприне: пил ту, пил ту, тесе пăрахаççĕ. Унтан вара тăпра ишеççĕ. Тăпра ишсе таптасан, çав шăтăк умне вут чĕртеççĕ, хăйсем пурте, умлă-хыçлă тăрса, шăтăк йĕри-тавра виçĕ хут çавăрăнаççĕ; çавăрăнса çитсен: эпир сана асăнах тăрар, эсĕ пире ан асăн, теççĕ те, вара, каналла пĕртте çавăрăнса пăхмасăр, утаççĕ. Унтан, киле çитсен, алăк умăнче çав пытарма пынисем пурте пичĕсене-куçĕсене çуса кĕреççĕ. Вăсем кĕнĕ тух, пӳртрисем пурте тула тухаççĕ, вара вăсем хыççăн кĕреççĕ. Унтан вара çав çĕр пуçлакана, тупăк тăвакана пĕрер тутăр параççĕ. Хĕр-арăм вилли пулсан, пурне те пĕрер тутăр параççĕ. Çапла парсан, вара икерчĕсем те, хай пуснă чăхха та хыва-хыва çиеççĕ. Çисе тăрансан вара: хуйхăр харам пултăр, тесе, тухса каяççĕ вара. Ун чух хыçалтан ăсатма тухмаççĕ вара. Унтан вара тепĕр каç: çиччĕшне тăватпăр, тесе, пĕр сурăх пусса, тата икерччĕ пĕçерсе хываççĕ. Тата та пумилкке тăвиччен, кашни эрне-каç хывса тăкаççĕ. Пумилкке тăвас уммĕн, эрне-каç, мунчна хутаççĕ те, пур ăратнесемпех мунча кĕреççĕ. Унта çав вилнĕ çынна тухса кăшкăраççĕ: мунча кĕме кил, тесе. Мунчаран ытти çынсем тухсан, пĕри кая юлат та: вилнĕ çынна мунча çапатăп, тесе, милкĕпе лапка çине çапат. Унтан: ак сан шыв, ак милкĕсем, тесе, лапка çине шывпа милкĕсем хурса хăварат. Киле таврăнсан вара, сурăх пусаççĕ, пĕр чăхă пусаççĕ те, тата икерчĕ пĕçереççĕ. Аш пиçсен, икерчĕ пиçсен вара: сан(а) юлашки эрне-каç тăватпăр, тесе, хыва-хыва çиеççĕ вара. Çапла тусан, шăмат-каç пумилкке тăваççĕ, е тунти-каç тăваççĕ. Чăвашсем тирпейсĕр вилнĕ çынна масара чиктермеççĕ; шыва кайса вилни, çакăнса, çапса пăрахни пулат-и унта, вăсене масара чиктермеççĕ, ун пеккисене масарă чиксен, çумăр та çумаст, тырă та пулмаст, теççĕ. Ăнсăртран масара чикнĕ пулсан та, ăна вăрттăн кăларттараççĕ. Пĕлтĕр кукша Кĕркурийĕ çакăнса вилнĕ, тет; ăна çемйисем, çынна систермесĕр, пупа кĕл-тутарттарнă, тет те, масарах çикнĕ, тет. Ăна вара кайран сиссе: çумăр çумаçт тесе, масартан кăларса, çӳле урăх тĕле чикнĕ, тет. Ун пеккисене чикекен вырăн урăх тĕле тунă, унта ĕнтĕ эп астăвасса пилĕк çын чикрĕç. Çав Кукша Кĕркурийĕне масартан кăларса тикме харсăр çынсене пĕр витре эрех те виçĕ тенкĕ укçа панă, тет халăхпа. Зап. ВНО. Хĕрсĕр хирте вилмен, ывалсăр вăрманта вилмен. (Послов.). Т. М. Матв. Вилнĕ, тенине: тăвар сутма кайнă, теççĕ. Вместо того, чтобы сказать: «умер», говорят: „отправился торговать солью“. N. Пĕр çын çĕрле тухнă та тула, чут хăраса вилсе кайман (чуть-чуть не умер). N. Кайран ашшĕ те вилес пулчĕ, тет. Юрк. Ашшĕ виле пуçланнине илтсен... Услыхав что умирает отец. Етрух. Чăваш вилсен, епле тирпейлесе пытарни. Чăваш вилес уммĕн хăйне кам çумаллине каласах хăварат: тупăкне кам-кам тумаллине, тата шăтăкне кам-кам чавмаллине, е малтан юратнă çынна çĕр пуçлама. Унта хай çын вилет; уна çăвакансем шыв ăсма (каяççĕ). Пĕри хуранне çĕклет, тепри витрине илет, тепри алтăрне илет; каяççĕ вара çăл вутне. Унта вара, витрипе ăсса, хуранне тултарать, тата алтăрне тултарать, вара витрипе ăсать. Пурне те тултарсан вара, çăл кутне виçĕ сĕвем çĕлем-çип (= çĕлен-çип) вĕçĕмрен чăсса (= тăсса) пăрахаççĕ; уна пăрахнă чухне калаççĕ: эй, пиллетĕр; çулĕ чипер, канăçлă пултăр; чунĕ çак çип пек тӳр çулпа канлĕ вырăна кайтăр! — Вара çав виçĕ савăчĕпе те шыв ăсса тавăрнаççĕ. Вучаххине пысăк хуран çакса, пур шыва та унта яраççĕ, ăшăтма; çăвма тытăнаççĕ. Вилĕрен кĕпине çурса хываççĕ, вара пĕри шывне ярать вилĕ çине, иккĕшĕ çăваççĕ. Çăвсан, уна таса шурă кĕпе тăхăнтараççĕ, вара тупăкне вырттараççĕ. Вара унта мĕн пур çынна 3 сĕвем çĕлем-çип параççĕ: çулĕ ăнтăр, (тесе). Вара, нумай-и, сахал-и вăхăт иртсен, чиркӳне пӳртрен илсе тухаççĕ; пӳртне пĕр çын та юлмаççĕ, пурте ăсатма кил-картине тухаççĕ. Унтан, ăсатса ярсан, каллех пурте пӳрте кĕре-кĕре тухаççĕ. Хĕр-арăм вилсен, кăмака умне хуран çаккине пыра-пыра пăхаççĕ: сулланмасть-и? Ĕлĕк, хăй пурăннă чуне, хуран çаккине, ир тăрсан та, каç пулсан та, уна тытман кун иртмен те-ха; мĕн тăвăпăр ĕнтĕ? Калаççĕ уна. Виле илсе тухсан, унăн чунĕ хуран çаккинчен усăнать пулать вара; вилесем уна темĕн чухлĕ йышлăн тытса тухаççĕ пулать, вара хуран çакки сулланать пулать, теççĕ. Пурте, çавна пăха-пăха тухса, килĕсене кайса пĕтеççĕ. Арçын вилсен, алăк патĕнче ярхах пулать, çав йăрхахран уснать пулать унăн чунĕ. Унтан вара çапла тата шăтăка янă чухне: ан хăра, ан хăра! теççĕ. Тăприне ярса пĕтерсен, аякка саланнине питĕ тĕплĕ пуçтараççĕ; ун тăприне лайăх пуçтармасан, хăйне пуçтарттарать, теççĕ. Вара, çапла ĕçлесе пĕтерсе, тавăрнаççĕ: калла ан çавăрăнса пăхăр, теççĕ. Калла çавăрнса пăхсан, çав çын хăй çулталăкчен вилет, теççĕ. Унтан таврăнсан, мунча кĕреççĕ. Мунчара ăш памаççĕ; çавăн ĕçне тунисем кăшĕ (= хăшĕ), астумасăр, ăшши чул çине парсан, тепри уна калать: мĕн-ма ăшши патăн? виле лери тĕнчере вĕтелеççĕ, тет, Вара вăл хăй калать: ах, астăвмарăм-çке эпĕ! Часрах пĕр курка сив шыв ăсса, алăкне чашт! сапать; вара виле вĕтеленĕ çĕртен сивĕтрĕç, тет, пулать. Çапла калаçаççĕ ваттисем. Орау. Вăсам кушака чĕррине пуçтараççи, вилнине (так!) пуçтараççи? — Ăна-кăна пăхмаççĕ, чĕррине те виллине (так!) те пуçтараççĕ. N. Ăстан вилен-ке? Макка 187. Вилнĕ çын çулĕ — нитки, бросаемые после смерти человека. Сред. Юм. Пĕрре Атăла кая парса, вилес сĕртен йолнă-ха еп (избавился от смерти); тепĕр кайсан, тôхаймастăл поль вара. Сала 71. Ача калах вилес пек макăрма пуçларĕ, тет. Зап. ВНО. Вилес карчăкпа кайăс хĕр пек (намек на сказку). Истор. Иванăн çар-пуçлăхĕ Курбский, хăй ушкăнĕпе вĕсем патне кайса, вăрçа пуçланă та, лешсем вилекеннисем вилнĕ, мĕн юлнă пеккисем вăрмана тарса пĕтнĕ. N. Вилекен хуралçă, покойный караульщик. Альш. Тата пурăнсан, старикки вилме патне çитет, тет. N. Вилме пуçтарăннă çын, умирающий. N. Вилме каян (каякан) пуйса килнĕ, пуймă каян (каякан) вилсе килнĕ, теççĕ. Юрк. Вилме-кайĕ (= вилин)! Так что же, если он умрет! Янтик. Вилнĕ çынна чĕртмелле ку! (Çĕçĕ е пуртă пит мăка пулсан çапла калаççĕ). Альш. Вилнĕ-вилмен выртат. Находится в опасном положении (больной). Ib. Вили-вилми выртат. Находится в безнадежном положении (больной). Б. Яуши. Пӳртрисем пурте вилнĕ пекех çывраççĕ, тет (спят мертвецким сном). Орау. Хĕнесе, вилнĕ пекех тунă. Хĕнесе, вилес патнех çитернĕ. Избили до полусмерти. Ядр. † Ай, çырлахах, карчăксем, шăтарас пек пăхаççĕ! — вилнĕ шапа куçĕпе вилнĕ сурăх кĕлетки. Юрк. Эсир вилнисемшĕн ан хуйхăрăр ĕнтĕ. Вы уж не горюйте об умерших. N. Кăмака çинче выртнă çĕртрех вилсе кайнă. Хăр. Пăль. 8. Вилсе порăнни-мĕн эсĕ çак таранччен? Ты что, мертвым, что-ли, был до сих пор? N. Мĕн тăвас тен ĕнтĕ, эсĕ: упăшку вилсе карĕ, ачу-пăчусем çук? — Мĕн тăвас тен, вилĕ тухнă йăлисене иртсерсен качча каймалла пулĕ, теп. Юрк. Хăйсем пурăннă-çемĕн вилеççĕ, пĕтеççĕ (= вилсе пыраççĕ). N. Эпĕ хам хĕрĕме çичĕ арçынна çитиччен патăм, анчах çиччĕшĕ те, ун патне кĕрсен, туй каçах (= каçех) виле-виле выртрĕç. Орау. Эсĕ вилним, ачу мĕн тунине курмастăн? Что ты, умер, что-ли, не видишь, что делает ребенок. Сред. Юм. Шыв хĕрĕнче пĕр-май ашкăнса çӳренĕшĕн шывва кайса вилме-чĕ кô! Актай. Хĕр ачи, çĕррине тăхăнсанах, вилсе выртрĕ, тет. Орау. Вилмесппех (так!) вилсе карĕ (умерла со словом: „вилместĕп“). Ib. Вилĕпин, вилеп, урама таттармасп (= таттармастăп). Якейк. Хытă çилейсен, ваттине те çамрăккине те: и-и, вилме маннă пуçна! теç (чтобы тебе околеть!). Ib. И, вилнĕ корак (или: сысна, или: сорăх, или: çын)! çана тăвимастăн! Слеп. Хăнча вилĕн-ши! (брань). Ib. Вăл вилсессĕн, виçĕ мăшăр çăпата çĕтесчĕ манăн, онтан йолсассăн! N. Виличченех чăваш чĕлхипе асапланчĕ. Якейк. Вилчĕ-вилçех! Все-таки выполнил желанне умереть! Сред. Юм. Вилет, 1) умирает, 2) очень страдает, 3) очень любит. Якейк. Апат çиса (ударение падает на слово „çиса“) вилмелле! (пища очень вкусна). СЧЧ. Эпĕ астăвасса тата пнрĕн пĕр ача чирлерĕ те, вилессе çитрĕ. Курм. Вилсе тохса карăн, йолашки санă çорта çути кăтартатпăр. Карине-малтине ан шокăшла. Эпир асăнар, эс ан асăн. Пиршĕн (-пирĕншĕн) торра кĕл-кĕле. Алан, улăм, эп аланма калам; аланмасăр ан порăн, чипер аланса порăн, чипер ĕçлесе порăн, çăпатуна ту. Халăхран ан уйăрăл, халăха ер. СПВВ. ПВ. Вилнĕ чунăмпа анчах кăласра лараттăм (трусил). N. Вилес пек (до упаду) кулаççĕ, ахăраççĕ, ташлаççĕ, сиккелеççĕ. Исп. Вилес пек ӳсĕрĕлеччен ĕçмерĕн-и? Кан. 1928, № 149. Карчăк хальхи вăхăтра вилес пекех (при смерти). N. Виç эрнерен мунча кĕтĕмĕр те, çан-çурăм канса вилнĕ пек пулчĕ (тело разомлело от бани). Туперккульос 33. Кун-каçа вилес пек (до изнеможения) кăçкăраççĕ. N. Урăх ачасем пухăнчĕç те, кулса вилеç (хохочут до упаду) ачаран. Юрк. Чăнласах та кунта пуринчен те кулса вилмелле-çке! Абаш. Конта ӳксе вилĕн! Здесь разобьешься (напр. на льду). В. Олг. Соташшăн вилеччĕ (вилеççĕ). Страшно хотят продать. Ч. С. Эпир аннепе макăрса вилетпĕр анчах (горько плачем). КАЯ. Акка урнă йăтă айĕнче макăрса вилет (так и плачет). Çĕнтерчĕ 33. Пирĕн вилмест. Вилмелле тăватпăр-и вара? || Потерять чувствительность. Альш. Нумай эрех ĕçекенĕн çăварĕ вилет, мĕн сыпнине сисми пулат. || Увянуть (о растениях). N. Паянхи вĕрипе çĕрĕк (вечор) сапман копăстасĕм чистах вилсе пĕтнĕ.

вăлт

(вы̆лт), подр. хлопаныо (одному хлопку) раздуваемой ветром толстой ткани. СТИК. Сăкман арки çилпе вăлт, вăлт! туса пырат (пĕрре уçăлат, тепĕре хупăнат, темĕскерле, вăлт! сасă кăларат). То же знач. и в Сред. Юм. || Подр. быстрому и сильному одиночному движению, напр. лошади, перемахнувшей через овраг, или человека, улизнувшего откуда-либо. Собр. Атте лаша кӳлес-и? Ик çыр хĕрне лартас-и? Çырма виттĕр вăлт! тăвас-и? Янш.-Норв. Хăй вăрласа килнĕ хĕр çинчен пӳркентчĕке илет те, пӳртрен вăлт! анчах тухса тарат.

ишенек

неизв. слово в песне. Богатыр. Ишенек куршанак кӳштан пулас сасă пур.

уяр

ояр (уjы̆р, ojы̆р), отделять, делить, отличать, различать, разлучать, разнимать. Бес. чув. 12. Çук, çук, Керимулла, эпĕ сан çине çиленместĕп, пирĕн хушшăмăрта нимĕн уйăрăсси те çук. НТЧ. Унтан вара хай виçĕ чăхăта кĕрекере лараканни плет те, пĕчик-пĕчик татака уйрать. Шурăм, № 28. Утă уйăрни, делёж сена. Конст. чув. Ватăлмалăх кунăмра кукку, мана уйăрса хуса ярса, турккă хĕрне илчĕ те, унпа ултă çул пурăнчĕ. Чур-к. Петĕр çатăр, кот çатăр, сысма ларнă — çекленнĕ, çичĕ пус парса уйăрнă. || Разнимать. Ч. С. Çапăççан-çапăççан вĕсене уйăрса ячĕç те, вара эпĕ те киле таврăнтăм. || Роиться. Чув. Сбор. 47. Мартăн малтанхи кунĕнче тăман пулсан, хура тулă пулать, тата пыл хурчĕсем уйăраççĕ, теççĕ. † Вуникĕ те вĕлле хуртăм пур, çуллен уйăрмантан ӳпкем пур. Кадыш, Цив. у. Манăн пыл хурчĕ уйăрсан, хупсан, 4 кунтан тухса кайрĕ эпĕ килте пулман. Тюрл. Вăл кун хурт-мĕн уйăрмарĕ. || Различать. Бюганский. Вăлсем чăн тĕнпе суя тĕне уйăраймаççĕ. Юрк. Вырăссем мĕшĕн чăвашсене уйăрайманни паллă. N. Чупсан-чупсан, тăтăм та, итлесе пăхрăм: тахăçта аякра кăшкăрнă сасă илтĕнет. Лайăхрах итлесе пăхрăм та, хама чĕннине уярса илтĕм. Хыпар № 30, 1906. Ĕлĕк тĕттĕм, нимĕн пĕлмен халăха халĕ вырăнĕ-вырăнĕпе вырăсран та уйăрас çук. || Подробно, ясно излагать. Хурамал. Çавсене (об этом) тархашнăн уйăрса (подробно) çырса ярăр. || Лишать. Проп. о блудн. сыне. Вăл, вĕсене пиллесе, кирек мĕнле япаларан та уйăрман. || Разбирать, рассудить. Тораево. Эсĕ пире уйăрса пар (рассуди нас), эпир çавăн çинче виçĕ çул тавлашат пăр. Жит. свят. янв. 381 çулта Македоний ерĕçне уйăрса татма пĕтĕм тĕнче архиерейĕсем пухăннă çĕре св. Петр. та пынă. || Выделять из семьи. Юрк. Хĕветкине уйăрса кăлараççĕ (выделили из семьи). К. Чакă. Çăварне уйăрнă = хĕненĕ (по лицу). IЬ. Çăваря уйăрăп. Скулы сверну! || Выбирать. См. суйла.

уйăх

ойăх (уjы̆х, оjы̆х), луна, месяц. Трехбалт. Уйăх йĕтем пысăккăшĕ, теччĕç ваттисем. Альш. Уйăх çинче шыв кĕвентиллĕ хĕр тăрать, теççĕ. Н. Седяк. Уйăх çинче кĕвентепе витре ятнă хĕр тăрать. Çав хĕрĕн икĕ вăрă пиччешĕ пулнă, тет. Ăна çур-çĕр тĕлĕнче, вăрăран таврăнсан, шыва янă, тет. Çавăнта хайхи хĕр, макăрса, каланă: мана уйăх хăй патне илинччĕ, тенĕ. Вара ăна уйăх илнĕ. В. Олг. Полнă ĕлĕххи арăмăн хĕрĕ. Амăшĕ осалпала пĕр шот тытнă, осала качча парас тенĕ. Çиччас хĕре çор çĕрте каранхи амăш хусарат шу патне. Каят хĕр шу патне макăрса. Шу патне çитсен, осал исе каймалла хĕре. — Ойăх та пор, тет, хӳел те пор, тет — осала качча кайиччен, илĕр мана, тет. Каран торă хăпартат она ойăх патне витри-мĕнĕпе. М. Вас. № 3, 19. Уйăх çине сăнаса пăхсамăр-ха, ваттисем: Марье тăрать куйланса, ик айккинче витрисем. Ст. Чек. Ĕлĕк уйăх аслăк тăрринче кăна пулнă, аслăк çинче каçхине хĕрсем тĕрĕ тунă. Пĕр хĕрарăм, таса марĕ кайнă чухне, çынсем çук чухне, вăтаннипе уйăх çине таса маррине сĕрнĕ. Уйăх çичĕ кун, çичĕ каç шавласа хăпарнă. Обр. чув. пес. Пазухина. Уйăх пĕччен, тееççĕ: пĕччен мар-çке, çăлтăр пур; сар хĕр пĕччен, тееççĕ: пĕччен мар-çке, каччи пур. Сятра. Çунатсăрах вĕçет, тымарсăрах çитĕнет. (Уйăх). Лебеж. 456. Пичче ăйăри кĕçенĕ, пĕтĕм çĕре пăхĕ. (Уйăх). Альш. † Кĕркуннехи çĕрсем тĕттĕм çĕр: уйăхĕсем пулмин те, çăлтăрĕ пур. Собр. † Уйăх витĕр уй курăнат. Букв. I ч. 1904. Хăнисем хапхаран тухса, çаврăнса кайнă çуна йĕрĕсем шур юр çинче уйăх виттĕр курăнса выртаççĕ. Собр. Уйăх пур та, çутти çук. (Тăмана шăтăкĕ — слуховое окно). Ст. Чек. Эп ăна уйăх çутинче (при свете м.) аран палларăм. N. Ойăх çути, окошкаран кĕрсе, çутатса тăрать (светит в окно). N. † Тĕсĕр-пуçăр (ваш. облик) тулнă уйăх пек. Б. Хирлепы. † Уйăх çути пек варличĕ; уйăх çутипе уйрлас-шн, хĕвел çутипе уйрлас-ши? (Солд. п.). Шурăм. 9. Вăрман енчен çĕнĕ уйăх курăнать. Трхблт. Уйăх çути пур. Светит месяц. N. Ойăх çути пор (то же). Т. М. Матв. Пуриншĕн те уйăхпа хĕвел пулаймăн. (Поговорка). Шарб. Уйăхĕ пур, çутти çук. (Шăрпăк пуçĕ). Дик. леб. 47. Елиса уйăх çутипе йывăç пахчине пырса кĕрет. Собр. † Ир пулсан, хĕвел тухать; каç пулсан, уйăх хăпарать. Чертаг. Уйăх пак шăтăк хăварнă (слуховое окно). Альш. Çĕмĕртрен хура çӳçĕме ылттăн та пĕр турапа турарăм; çак тăванăмсем асăма килсессĕн, тунă пĕр çĕнĕ уйăха пăхатăп. Ч. П. Уйăх витĕр уй курнать. N. † Çуначĕсем (хурчăканăн) уйăх хушшинче. Толст. Вăл каç уйăх çутиччĕ (месячно было). Альш. Пĕтĕм уйăх — полнолуние; çурла уйăх — сери луны; çур уйăх — ¹/₄ луны. IЬ. Уйăх çĕр айне каять, теççĕ. Сред. Юм. Уйăх çôрла пик-çиç тунă (говорят, когда месяц показывается после новолуния). Якейк. Тола тохрăм та, уйăх çути çап-çутă. IЬ. Кĕçĕр уйăх çути пор. IЬ. Уйăх толса пырать. IЬ. Уйăх çути çĕрĕпе тăчĕ. Месяц светил всю ночь. Сред. Юм. Тулать, — тулнă ĕнтĕ, — паян уйăх пĕтет. Сред. Юм. Уйăх çôрри тунă. После новолуния месяц стал виднеться до половины. Сред. Юм. Уйăх пăхнă çĕр. В лунную ночь. Янтик. Кĕçĕр çĕр уйăх çутиллĕ. IЬ. Кĕçĕр уйăх çути пур. IЬ. Уйăх çутипе эп çынна куртăм. Янтик. Уйăх хăлхаланнă (месяц в кругу). Уйăх тин тунă, пӳрне пек-çиç. Уйăх çурла пек юлнă. Уйăх çурри пула пуçланă. Уйăх тула пуçланă. Альш. Уйăх çуралнă. Хĕрлĕ тулли. Шурă тулли (см. ниже). Уйăх пĕтни. Сред. Юм. Уйăх çôрла пик-çиç йолнă (говорят, когда месяц после полнолуния остается видным частью). Якейк. Ачи, ачи, пăх-ха, çĕн уйăх тунă! IЬ. Çĕн уйăх ыран тăвать. Ф. Т. Уйăх пĕтнĕ чух (идет к концу) киçен (= кивçен) пама юрамасть. Ст. Чек. Уйăхран инçе мар çăлтăр пусан, çын вилет. Собр. 194°. Çĕрле уйăх пĕлĕт айĕнче тăрсан, хура шăнасем куç çине ларсан, ыран калах çăмăр пулат, теççĕ. Ст. Шайм. Уйăха хирĕç шăрсан, шĕвĕн тухать, тет. Нюш-к. Уйăха хирĕç ан шăр. Альш. Уйăха хирĕç тула ан тух. N. Уйăх çуралсан, тăватăмăш кунĕнче уяр (йĕне) пулсан, уйăхĕпех уяр (йĕпе) пулать. Тогач. Çеçен хирте туман урапа кусать. (Уйăх). Орл. II, 206°. Уйăх пур та, çутти çук. (Пичуркка). Сред. Юм. Пĕчик ачасĕм, пурте карталанса тăрса, пĕр-пĕринчен: уйăх-и? хĕвел-и? тесе, ыйтса выляççĕ. Мысл. Уйăх çутти курас мар! (Божба). || N. Çанталăк уяр пулсан, пĕр-икĕ-виçĕ эрнерех пĕтереççĕ: уяр пулмасан, уйăхпех пырать. Рак. † Хĕл уйăхĕ улт уйăх, çу уйăхĕ çич уйăх (= 13 уйăх). Альш. † Çăв уйăхĕ çичĕ уйăх, хĕл уйăхĕ улт уйăх. (Из «чĕр йĕрри»). Обр. 89. Хĕл уйăхĕ улт уйăх, ултă уйăх хушшинче утмăл тĕсле кун килĕ. Утмăл тĕслĕ кун çинче пĕр киресĕр кун килĕ. Нимĕн чух асна килмесен те, çанăн чух асна килĕ-и? Çăв уйăхĕ çич уйăх, çичĕ уйăхăн ăшĕнче, çитмĕл тĕслĕ кун килĕ. Çитмĕл тĕслĕ кун çинче çил-тăвăллă кун килĕ. Нюш-к. Хĕл уйăх 6 уйăх, çăв уйăх 7 уйăх, теççĕ пирĕн ялти карчăксем. N. Ойăх порнмалăхах çияс. Надо наесться на целый месяц. Орау. Эпĕр килтен тухни уйăх та пур-и тен. С выезда нашего из дома, пожалуй, будет с месяц. N. Акă ĕнтĕ уйăх çитет эпĕ сиртен кĕнеке ыйтни. Орау. Вăл ик уйăх анчах тултарчĕ-ха (ребенок). Альш. † Эсир асăнатăр-и, тăвансем, уйăхра? — эпир асăнатпăр кулленех. Именево. Пĕр-ик ойăх çитсен, хваттер хоçи темшĕн çиленчĕ те, молчана кайса хопрĕ. Н. И. П. Вăхăта уйăхпа хĕсеплеççĕ (= хисеплеççĕ). Время считают по месяцам. Н. И. П. Ăна уйăха хупса лартнă. Его посадили на месяц в тюрьму (здесь «пĕр уйăха» значило бы на один месяц). Зап. А. Фукс, 165. «Новый год начинают они с наступлением зимы, и разделяют на 13 месяцев: 1) йопа-ойăх, м. поминовения, ноябрь; 2) чӳк-ойăх, м. жертвы, декабрь; 3) мăн-кăрлач ойăх, большой крутой м. (сильно морозная часть декабря и генваря); 4) кĕçĕн-кăрлач ойăх, менее крутой м., часть генваря и февраля; 5) норăс ойăх, м. оттепели, февраль и часть марта; 6) пошă ойăх, порожнии м. (от тяжелой работы), март; 7) ака ойăх, м. пашни (для ярового хлеба), апрель, часть мая; 8) çу (scr. сюль) ойăх, м. лета, июнь; 9) хĕр (scr. хыр) ойăх, м. свадеб, июнь и часть июля; 10) утă ойăх, м. сенокоса, июль; 11) çорла ойăх, м. серпа, июль и часть авг.; 12) йĕтĕн (scr. бидан!) ойăх, месяц льна, сентябрь; 13) авăн ойăх, м. молотьбы, октябрь». См. Золотн. 191. В Курм. у. записаны моим братом, А. И. Ашмариным, со слов кр. д. Янгильдиной, Курм. у., Василия Семеновича Мастеркина (ныне покойного) след. назв.: мăн кăрлач, янв.; кĕçĕн-кăрлач, февр.; норăс уйăх, март; пошă уйăх, апр.; ака уйăх, май; хĕр уйăх, июнь; утă уйăх, июль; çорла уйăх, авг.; авăн уйăх, сент.; йопа уйăх (чит. йопуйăх), окт.; чӳк уйăх, ноябрь; раштав уйăх, дек. При этом приписано: «Месяцы начинаются не с 1-го числа, а как народится новый месяц». (Сообщено в письме из Курмыша от 21 янв. 1908 г.). В письме И. С. Степанова Кузьме Серг. Сергееву от13 авг. 1908 г. значится следующее: «Николай Иванович Ашмарин будто бы просил написать, как говорил Иван Яковлевич, названия месяцев по-чувашски. Если нужно, я к его услугам; вот они: 1) юпа уйăх, 2) чӳк уйăх, 3) раштав уйăх, 4) кăрлаç, 5) кĕçĕн кăрлаç, 6) нарс уйăх, 7) пуш уйăх, 8) ака уйăх,9) çу уйăх, 10) утă уйăх, 11) çĕртме уйăх, 12) çурла уйăх, 13) йĕтем уйăхĕ. Начал я считать с октября, кончнл сентябрем. Такой счет у нас, в Черепанове, Буинского у.» Позднее он написал мне следующее: «Многоуважаемый Николай Иванович! Я посылал в Кошки за некоторыми сведениями относительно названий месяцев, так как там есть старик, лет 80-ти, отец которого помер лишь в 3-ем году, имея от роду 109 лет. Он, разумеется, помнит многое, что и как было в старину. Я ждал от них письма и потому так долго не мог ответить. Нижеследующие пояснения относительно названий месяцев мне дали они. 1. Кăрлаç. Зимний месяц, начало года. Судя по вашему счету, захватывает часть декабря и начало января. 2 Кĕçен кăрлаç. Зимний холодный месяц. Про этот месяц говорят: сивĕ ашшĕ, сивĕ амăш(ĕ) ачи-пăчилех пирĕн пата килчĕ. 3. Нарс уйăх(ĕ). После половины этого месяца конец резким зимним холодам. Нарс уйăх тăхăрĕ иртсен (т. е. после 1-ой четверти), кушаксем куса пуçлаççĕ. Нарс — зимний месяц. 4. Пуш(ă) уйăх(ĕ). Этот месяц настает перед распутьем. Свое название получил от обычая «пушă пăрахас». В старину у чуваш сватовство происходило в этом месяце (во многих местах и теперь), и, когда невесту совсем сосватают, евчĕ у родителей невесты оставлял пушă (кнут) или же просто прутик, а свадьба откладывалась, часто и теперь, до Çимĕк. Выходит, это месяц сватовства невесты. 5. Ака уйăх(ĕ). Месяц яровой пашни. Ака çийĕ, так называли исключительно время яровой пашни (теперь в наших местностях такое же значение), и преимущественно пахали старинным плугом. Отсюда и название ака уйăх. Ака уйăх çурхи шыв иртсе пĕтес чух тăвать. 6. Çу уйăх(ĕ). Промежуток времени между ака уйăх и çĕртме уйăх(ĕ). Месяц безработный; отдых и веселье для всех, но главным образом для молодежи. Çу уйăх — çамрăк-кĕрĕм уйăхĕ: они водят хороводы, на семик играют свадьбы и т. п. Существуют выражения: «çу уйăх кантарать, ĕç çийĕ валли вăй парать», «çу уйăхĕнче савăнман, ĕç çинче те ĕçлеймен». 7. Çĕртме уйăх(ĕ). Название этого месяца произошло от глагола çĕрт (дай гнить). Это не указывает на навозное удобрение, ибо в глубокую древность земля не нуждалась в удобрении. Чувашские деревни по Поволжью почти без исключения были окружены лесами; приходилось вырубать леса и обращать в пахотные поля. Привозили домой только лучшие части дерева, а сучья и коренья часто жгли, зарывали, запахивали — предавали гниению (çĕртме). Соответствовал теперепшей паровой пашне. 8. Утă уйăх(ĕ). Курăксем çитĕне пуçласан тăвать, çулса, пуçтарса пĕтернĕ çĕре пĕтет. 9. Çурла уйăх(ĕ). Время созревания и уборки хлебов. 10. Йĕтем уйăх(ĕ). Время молотьбы. Этот же месяц называют и авăн уйăх(ĕ). 11. Юп(а) уйăх(ĕ). Этот месяц настает после уборки хлебов с полей и молотьбы. Снега еще нет. С этого месяца начинаются уже осенние праздники. Чуваши, будучи язычниками, или до усвоения христианства, в этом месяце ставили на покойников своих юпа (столбы) и поминали покойников. Юпа ставили один раз в год, именно теперь. Этот обряд, я думаю, Вам хорошо известен, а потому описывать его я считаю лишним. 12. Чӳк уйăх(ĕ). В этом месяце колесная дорога сменяется санною. Последний осенний месяц. 13. Раштав уйăх(ĕ). Зимний холодный месяц. Зима уже давно установилась. Если в комнате холодно, то говорят: кунта сирĕн раштав, т. е. очень холодно. Добавление к 1-му месяцу. Что кăрлаç есть начало года, свидетельствуют следующие обычаи. Кăрлаç уйăхĕ курăнсан, çав каç, шăлпа çыртса, капан туртнă. Тулли пуçах тухсан, çул пурпа иртмелле пулать, тенĕ; пушă пуçах тухсан, çукпа ирттермелле пулать, тенĕ. Юр çине выртса, мĕлкĕ тунă. Çĕр каçиччен унта мĕн ӳкнине ирхине кайса пăхнă. Пуçах-мĕн ӳксен — пуянлăх, телей, ырлăх; кирлĕ кирлĕ-мар ӳксен, е йытă сысса, шăрса кайсан, телейсĕр пулмалла пулать, тенĕ. Пӳрт итлеме çӳренĕ. Лайăх сăмах илтсен, çĕнĕ çул канăçлă, телейлĕ иртет; вăрçă-харкашу е кирлĕ кирлĕ-мар калани илтĕнсен, телейсĕр çул пулать, тенĕ. Йĕтем итленĕ. Авăн çапни илтĕнсен тырă лайăх пулать, нимĕн те илтĕнмесен, тырă начар юлать, тенĕ. Очень много и других гаданий счастья на новый год. Раньше это делалось по появлении молодого месяца кăрлаç, а теперь проделывают накануне 1-го января. Чтобы точно указать, когда какой месяц начинается и с какими числами совпадают начала месяцев по письменному счету, я не мог добиться, и едва-ли это можно установить на основании расспросов. Мне кажется, надо поручить кому-либо записывать у знатока в продолжение года, тогда можно приблизительно верно указать начало каждого месяца... Всегда готовый к услугам Иван Степанов. 28 июля 1909 года. Г. Симбирск». — Что некоторые годы у чуваш имеют по 13 мес. (местами этот счет забывается или совсем забыт), доказывают факты, сообщаемые в проведенном ниже письме Петра Ив. Орлова. Из них явствует, что у чуваш есть тринадцатый вставочный месяц, именно — кĕçĕн кăрлачă (или кĕçĕн кăрлач), вставляемый, через два года в третий, после месяца кăрлачă (кăрлач). В 1911 г., как видно из письма, было тринадцать месяцев. Назв. мăн кăрлач, повидимому, обозначает то же, что и кăрлач. «Николай Иванович! Эпĕ уйăхсем çинчен пайтах çынтан ыйткаларăм та, çапах та тĕлнех тупимарăм. Халĕ мĕн илтнине çырса ярам, кайран, кĕр кунне, тата мĕн те пулсан пĕлсе пырăп тен. Стариксем тĕрли тĕрлĕ калаççĕ. Хăшĕ: кашни çулах çутă уйăх вăл вунвиççĕ курăнать те, анчах вунвиççĕмĕшин ятне пайăрĕпех каламаççĕ. Çулталăкра вунвиççĕ уйăх пуласса пулать те, ятне ĕлĕкренпех уççах каламаçчĕç, тиççĕ. Хăшĕ хĕр уйăх пулаччĕ, тиççĕ; хăшĕ кĕçĕн кăрлач пулать, тиççĕ. Пĕр ватă суккăр анчах: виçĕ çулта пĕре вунвиçĕ уйăх пулать, тит. Вăл кăçалхи çулта, çак иртсе пыракан çулта, вунвиçĕ уйăх пулать, тит. — Вăл çутă уйăх вунвиççĕ курăнасси виçĕ çулта анчах пĕрре пулать. Акă кăçал вунвиççĕ курăнать. Асту халĕ, кăçал ака çине тухас уммĕн (çур-кунне) ватăсем тавлашрĕç. Пĕри калать: ку ака уйăхĕ пĕтрĕ, çу уйăхĕнче тин акана тухатпăр, тит; тепри калать: ăçтан ака уйăхĕ пĕттĕр, халĕ акана та тухман та, ку пĕтнĕ уйăх пушă уйăх, ака уйăхĕ тин тăвать-ха, тит. Кашни çулах, çак вунвиç уйăх пулакан çулсенче стариксем уйăх шучĕсенчен аташса каяççĕ. — Этсемĕр, чимĕр-ха, ку уйăх мĕн уйăх пулать-ха, ака уйăхĕ-и, ай пушă уйăхĕ-и? тиççĕ. Хăйсем вуниккех шутлаççĕ те, вăн уйăх тĕлĕсем килмеççĕ вара. Вуниккĕ анчах шутласан, чăнахах та ака уйăхĕ пĕтрĕ кăçал вăл, акана тухичченех, тулĕк кăçал вуник уйăх анчах пулмасть, вунвиççĕ пулать. Кăрлачă хыççăн кĕçĕн кăрлачă пулчĕ кăçал, унтан нурăс уйăх, унтан пуш уйăх, унтан тин ака уйăх пулче. Ĕлĕк ваттисем çапла шутлаччĕç. Кĕçĕн кăрлача кăларса пăрахрĕç те хăйсем кăçал, вăн хай ака уйăхĕ малтан килсе тăрать. Кăрлачă уйăхĕ кăçал вăл çĕне çула катăлчĕ, кăçал çавăнпа тепĕр уйăх хутшăнать, терĕ суккăр старик. Вăл уйăх йĕркисене ак çаплашутлать: 1) кăрлачă, 2) кĕçĕн кăрлач, 3) нурăс уйăх(х), 4) пуш уйăх(х), 5) ака уйăх(х), 6) çу уйăх(х), 7) çĕртме уйăх(х), 8) ут уйăх(х), 9) çурла уйăх(х), 10) авăн уйăх 11) юп-уйăх, 12) чӳк уйăх(х), 13) раштав. Тата тепĕр старикĕ кĕçĕн кăрлача: хăй ăссĕн уйăх пулна, тесе шутламасть. Кĕçĕн кăрлачă тесе, нурăс уйăхне каланă, тит; нурăс уйăхĕнче кăрлачă уйăхĕнчи пек сивĕ пулнă та, çавăнпа ăна кĕçĕн кăрлачă тенĕ, тит. Тата тепĕр вирял (Тĕмпексем) старикки раштав уйăхне шутламасть, ăна пĕтĕмпех кăларса пăрахать. Ĕлĕк чăвашсен раштав уйăхĕ пулман, тит; раштав уйăхне ĕлĕк кăрлачă тенĕ, хальхи кăрлача кĕçĕн кăрлачă тенĕ, тит. Унтан вара çула çĕртме уйăхĕ хыççăн хĕр уйăхĕ пулнă, тит. Хăй кашни çулах вунвиçĕ уйăх пулнă, тит; тăрсан-тăрсан, ыйтса антăратсан: темскерле, çанла шутлаччĕç пек те, темле — маннă; тăну-пуçу çук-халĕ, ĕлĕкхи пек мар... терĕ. Çапла... Çакăн чул-ха пĕлни-туни. Ӳлĕмрен лайăхрах пĕлейпĕри? Сыв пулăр. Сире салам. С. Орауши. П. Орлов. 26 июля 1911 г. Показания, заключающиеся в этом письме, находят себе подтверждение в словах Г. Паасонена, который говорит: «Кĕçĕн кăрлачă — в некоторые годы, которые содержат в себе 13 месяцев, — второй месяц» (Vосаbularium 1. Tschuv. 69), а также у Иревли. Иревли. Чăнах та, шырасан, чăваш тĕнчинче тĕлĕнмелле япаласем нумай тупмалла. Ман алăра ун пек япаласем чилай. Çав япаласенчен пĕрне, пуриичен чаплине, çыратăн: чăвашсен çулталăк хĕсепĕ хăйсен пулнă. Ăна эпĕ Салтак-ел Питтăпай арăмĕнчен пĕлтĕм; вăл çырăва (грамоте) вĕлмест. — Чăвашсен икĕ çулĕ вуникшер уйăх, виççемĕшĕ вунвиç уйăхлă пулнă. — Ик çул сиктерсе, виççĕмĕшĕнче кĕçĕн-кăрлачă пулать, терĕ Курпун Иванĕ, Пӳлер-Кӳл çынни. Уйăх эрне-куна тиркет (эрне-кун уйăх тумасть); тет ман асатте. Н. И. Полоруссов. Ман асатте Раштав уйăхне асăнмасчĕ. Мой дедушка (со стороны отца) не упоминал месяца раштав. IЬ. Кĕçĕн кăрлач: эпĕ аслă пиччерен (т.-е. кăрлачран) ирттерĕттĕм те, хĕрлĕ вăкăр (т.-е. хĕвел-солнце) хӳрине тăратать те, кулап-ярап! тесе калать, тет. Тюрл. Аслă пиччешĕнчен кĕçĕн пиччĕшĕ ирттерет («февраль и январь»). В этом же говоре после месяца ака-уйăх (уjы̆х) записан канлĕ уйăх, который, кажется, должен бы стоять после çу уйăх; но последнего в списке нет. Юрк. (в откр. письме ко мне из.. Симб., от 12 июня 1911 г.): «уйăх ячĕсем: 1) кăрлаç у., 2) нарăс у., 3) пушă-уйăхĕ;) 4) ака-у., 5) çăв-у., 6) хыт-суха у., 7) çум-у. (ана çинчи курăксене çумланăран кал.), 8) утă у.. 9) çурла у., 10) йĕтем у.., 11) юпа у., 12) чӳк у., 13) раштав у. Пӳркелĕнчи (в с. Бюрганах) чи ватă çынтан ыйтса пĕлтĕм». На одном листке, написанном рукою П. И. Орлова и относящемся к диал. д. Раковой, хыт-суха уйăхĕ поставлен седьмым, а çум уйăхĕ шестым. Нюш-к. (И. Е. Ефимов). Хĕл уйăх 6 уйăх, çăв уйăх — 7 уйăх, теççĕ пирĕн ялти карчăксем. IЬ. 1) Раштав уйăхĕ, 2) кĕçĕн кăрлач, 3) нарс уйăхĕ, 4) юш уйăхĕ, 5) ака уйăхĕ, 6) çăв уйăхĕ, 7) канлĕ уйăхĕ (не «уйăх»!), 8) çĕртмь уйăхĕ, 9) ыраш аки уйăхĕ, 10) çурла уйăхĕ, 11) итем уйăхĕ, 12) юпа уйăхĕ, 13) чӳк уйăхĕ. Эпĕ ку уйăх шутне пăрмай шутласа тăракан карчăкран ыйтса пĕлтĕм. Вăл мана йĕркипе каласа пачĕ. Ытти çынсенчен те, хамăр ялсенчен, ыйткаласан, мана çак эпĕ ыйтнă карчăк (çинчен): лайăх пĕлет у уйăх шутне, çавăнтан ыйт эс уна, терĕç. Çавăнпа ку карчăк каланине ĕненме пур. Вăл чылая çитнĕ çын, 80-сенче. Уф.? Январь-кăрлачă теççĕ, февраль уйăхне нурăс уйăхĕ теççĕ, март — пушă уйăх, апрель — ака уйăхĕ, май — çу уйăхĕ, июнь — çĕртме уйăхĕ, июль — утă улăхĕ, август — çурла уйăхĕ, сентябрь — авăн уйăхĕ, октябрь — юпа уйăхĕ, ноябрь — чӳк уйăхĕ, декабрв — раштав уйăхĕ. Кăрлачă тесе, питĕ кун кăр-сивĕ килнĕрен калаççĕ; нурăс уйăхĕ теççĕ кун ăшă енне кайса, кун йĕпенсе тăнăран; пушă-уйăхне этемпе выльăх çими пĕте пуçланăран калаççĕ; ака уйăхне ака тăваççĕ; çу уйăхне çулла пулнăран калаççĕ; çĕртме уйăхие çĕртме аки тунăран калаççĕ; утă уйăхне утă тунăран калаççĕ; çурла уйăхне тырă вырнăран калаççĕ; авăн уйăхне авăн аштарнăран калаççĕ; юпа уйăхне карта-хура нăкăтма юпа лартнăран калаççĕ (это неверно); чӳк уйăхне пирĕн чăвашсем чӳк тунăран калаççĕ; раштав уйăхне Христос çуралнăран калаççĕ. Тата эпĕ сире каланăчĕ: эпĕ вунвиç уйăх пулать, тенине илтнĕ, тесе. Вăл тĕрĕс мар, теççĕ, вуниккĕ анчах пулать, теççĕ. Только числалă уйăхпа пĕрле тумаç, унтан ялан малтан туса пырат, теççĕ. Кун шучĕсем пурĕ-пĕрех: 31-тен, 30-тан, 28-тан, 29-тан килет, теççĕ. Напр. кăрлачĕ уйăхĕ 18 декабря тăвать, тенĕ чăвашла калентар çинче, чăвашсем те çав таврана калаççĕ. 19 январта нурăс уйăхĕ тăват, 16 февралте пушă уйăх тăват, и т. д. — Месяцы у Г. Паасонена см. в его «Vосаb. 1. Tschuv.», стр. 69, 91, 110, 2, 139, 133, 195, 143, 26, 30, 190, 112. Тоскаево. Кĕçĕн-кăрлаç (январь. Сивĕпе аслă пиччерен ирттеретĕп эпĕ, Кĕçĕн-Кăрлаç. Кĕçĕн-кăрлаç сиввине чăтакăн леш тĕнчере ăшăнать, тет. Кĕçĕн-Кăрлаç çиленсессен, урăна тăла сыр, теççĕ. Кĕçен кăрлаç пит усал, ним парса та нимĕн илмест. Нарăс уйăхĕ (февраль). Нарăсна кĕçĕн-кăрлаç ĕлĕк пĕрре вăрçнă, тет. Кам урасе (= урасене) тĕпеклĕ тăвать? тесе каларĕç, тет, пĕр-пĕрне. — Эпĕ çынна тăла сыртаратăп! тесе каларĕ, тет, кăшкăрса, кĕçĕн-кăрдаç. — Эпĕ ташлаттаратăп, терĕ, тет нарăс. Çавăнпа чăвашсем: нарăс çитсессен, ташла, вăл ташланине юратать, теççĕ. IЬ. Ака уйăхĕ (апрель). Хире ака çитсессĕн, чăваш ака-пуçне тӳрлетет. — Ачам, хире тухсассăн: ака, пулăш, те. IЬ. Çу уйăхĕ (май). Эй ĕненĕм, ĕненĕм (чит. ĕнемĕм?), кай çукурма картаран: ырă-таса çимĕçпе тăрантса ярĕ вăл сана. Çĕртме уйăхĕ (июнь) «Çинçе» килет çинçелсе, тăвăр ĕçĕре часăрах. «Çинçе» (Тоскаево, Т. у.) = «Уяв» (Буинского у.). «Çинçе вуникĕ (12) кун пырать; çак вуник кун хушшинче нимĕскер ĕçлеме юрамасть; çи те, урама тухса вырт». Çинçе иртсен пулнă çĕртмене çĕр хапăл тăвать, теççĕ. Ут уйăхĕ (июль) (Тосваево). Утта пырса çапăнтăмăр; малашне, ачасем, чу касас пек ĕç тăрать; çавăнпа «авалхисене», ан аптăраччăр, тесе, хытă кĕл тумалла. Ки малтан турра «учук» ту; турра кĕл-ту ял-йышпе; çĕлĕкне илсе, ачу-пăчупа ӳксе пуççап. «Турă, сана пĕтĕм ял ял-йышпе асăнаппăр, укĕнеппĕр, пуççапаппăр, сана вăкăр пусса, выльăхпа силлетпĕр. Алăк патне кĕрӳне, тĕпеле кинне пар. Çурт çумне çурт хуш, мул çумне мул хуш». Турра кĕл-туса пĕтерсессĕн, «Çĕр йышне» кĕлтумалла. Çĕр йыш валли тына пусас пулать. Ял йышне, эй çĕр йышĕ, тĕпе питĕ пар, тăррине тутă пар. Пĕр пĕрчĕ акса, пин пĕрчĕ пар; ывăçпа акса, пӳлмепе пар. Çурла уйăхĕ (август). Хире çурла çĕкличчен, «чӳклеме» тăвас пулать. «Çĕнĕ тырă умĕнчен хур пусса, пĕтă пĕçерсе çырлахтар. «Килĕшпеле виçĕ тĕслĕ выльăх-чĕрлĕхпеле, çичĕ тĕслĕ тырă-пулăпала, пĕр витре, виçĕ чашкă сăрапа пуççапаппăр сана, турă, ӳкĕтлетпĕр, асăнаппăр. Чӳклесе пĕтерсессĕн, «Пӳлĕхçе» асăн. Ăна чĕреспе виçĕ куркапа сăра тула кăларса ларт. Унтан вара «Хĕрлĕ çырана» асăн, тата «Пӳлĕхе» ӳксе пуççап. Вара «Карташ пăттине»: «çуратакан турă, çырлах», тесе, виçĕ юсманпа асăн. Унтан «Кепене» хур пусса, пăтă пĕçерсе, виçĕ юсманпа çырлахтар. Кайран «Аслă ырсене» «Кепе амăшне» килĕшпе çырлахтар. Чи кайран çичĕ тĕслĕ выльăх-чĕрлĕхшĕн çичĕ юсманпа «килĕш пăтти» пĕçерсе çи. Итем уйăхĕ (сентябрь). Итем уйăх çитнĕ пуль: «хав, хав» сасă илтĕнет. Юпа уйăхĕ (октябрь). Авăн уйăхĕ (ноябрь). Авăн тетĕмĕ çӳлелле хăпарсассăн, этемме канăçлăх пулать, тет. Чӳк уйăхĕ (13-ый месяц по старин. чув. сч.). Кĕлту, таванăм, ĕç пĕтĕрĕ; ырă чунпа чӳклеме ту. «Симĕс пуçлă кăвакал, вĕççе кай та, веççе кил. Картлă-картлă пашалу, кусса кай та, кусса кил. Вите кутне вăрă пар, карта кутне кашкăр пар» (!). В Б. Олг. записаны назв. мм.: вутойăх (вудоjы̆х), çорлойăх, ан-ойăх, йопойăх, чӳк-ойăх, мăн-кăрлачă (кŏр-), кĕçĕн-кăрлачă, норăс-ойăх, пошă ойăх, акойăх, çу-ойăх. В Н.-Карамалах, Белеб. у., чувашские месяцы соответствуют европейским; их 12: кăрлаç, нарăс-уйăх, пушă-уйăх, акуйăх, çăвуйăх, çĕртме-уйăх, утă-уйăх, çурла-уйăх, авăн-уйăх, юпа-уйăх, чӳк-уйăх, раштав-уйăх. Эти же самые названия записаны мною в д. Питушкиной, б. Курм. у., но только вм. çĕртме уйăх в этой деревне ставят çом ойĕхĕ, а 12-й месяц назван просто раштав. В Ой-к. — счет мм. тоже идет на европ. лад: 1) мăн-кăрлачă, 2) кĕçĕн-кăрлачă, 3) норс-уйĕх (уjэ̆х), 4) пуш-уйĕх, 5) ака уйĕх, 6) вутă уйĕх, 7) хĕр уйĕх, 8) çорла уйĕх, 9) авăн уйĕх, 10) йĕтем уйĕх, 11) чӳк уйĕх, 12) раштав уйĕх. Здесь юпа уйĕх пропущен, а на его место ошибочно поставлен йĕтем-у., который собственно является в др. говорах лишь варянтом названия авăн-у. — В новых книгах на чув. яз. названия месяцев часто употребляются без нарицательного «уйăх» и вполне соответствуют 12-ти мм. солнечного года. Их порядок: кăрлач, нарăс, юш, ака, çу, çĕртме, утă, çурла, авăн, юпа, чӳк, раштав. Кăлентар 1928 ç. Пушăн вун-саккăрмĕшĕ, 18-е марта. Альш. Имена месяцев соотв. европ. назв.: 1) кăрлаç. 2) нарăс, 3) пушуйăхĕ, 4) акуйăхĕ, 5) çăвуйăхĕ, 6) хытсухуйăхĕ, 7) утуйăхĕ, 8) çурлуя-хĕ, 9) йĕтем-уйăхĕ, 10) юпуйăхĕ, 11) чӳк-уйăхĕ, 12) раштав.

урмăш

ормăш, измениться в дурную сторону; исказиться И. С. Степ. Урмăшас. IЬ. Õрмăшнă, взбесился. Сред. Юм. Ормăшнă çын, тесе, ĕлĕкхинчен ôлшăнса, осалланса, хĕнесе-çапса çӳрекен çынна калаççĕ. Чăв. й. пур. 11. Вăл кайсан (замуж) вара, тата ытларах урмăшрĕç (стали бесноваться, скандалить). Чертаг. Õрмăшша, ятлаççа çӳрет. Ругается со всяким. Пшкрт. Ормы̆шса, с'ынзан'а вы̆рс'са с'ŏ_рä_т. Как бешеный, всех ругает. Хорачка. Ормы̆шша с'ŏ_рэ_т (ĕçсĕрскер) = охмахланса. N. Ормăшша выртать. Бредит. Хурамал. Кучунехи самана урмăшнă самана (= пăсăлнă). СТИК. Куçĕ урмăшса карĕ ĕнтĕ, каллах тытса пăрахать пуль. Глаза опять начинают искажаться (появляется бешеный огонек); наверно, опять будет припадок. || Измениться, пропасть (о голосе). В. Олг. Сасă çĕтсе (ормăшша). Пшкрт. Кы̆чкы̆рма п̚олмаст, ман сазы̆ ормы̆шса ларчы̆. С. Сас ормăшнă. Голос изменился, охрип. || Перемениться (о ветре). Шибач. Çил ормăшрĕ (= çавăрăнчĕ). У др. это выраж. значит: «ветер стал бушевать». || БешеныЙ; помешанный; не слушающий уговоров. Шибач. Ормăш çын (или: ормăшша кайнă). Сбился с пути, намăса пĕлмеçт, ташта та кĕрсе каять (бесстыжий, всюду лезет). || Молодец. КС. Ах, урмăш, карт’урлă пĕреççех сиксе каççа карĕ, (молодец). IЬ. Ах, урмăш, парăнмасть çав! (не поддается). || Так обзывают шалуна. Орау. Ӳксе вилен вăт, урмăш! (безумная башка). Çта хăпарса карăн? (гов. мальчугану). || Ругательство, проклятие (в роде русск, чорт возьми). Орау. Вăсампа çыхлансан, тем курăн, урмăш! Если с ними свяжешься, чорт возьми, беду наживешь!, || В значении наречия. С. Ормăш поплет. Говорит ненормально.

уçă

оçă, открытый, открыто. Алăк уçă. Дверь отворена. N. Карташ пирĕн тавăрччĕ: тата çитменнине унтан та куптан уçăччĕ. || Просторный. Просторно. Альш. Эпирех те, тăвансем, хăнара: эпирех те кунтан кайсассăн, тĕпел сыппăр уçа юлмĕ-ши? Альш. Кунтанах та эпирех халь кайсассăн, тĕпел-сыппăр уçă та юлмĕ-ши? Альш. Çӳлĕ тусем çинче виçĕ хурăн. Пĕрне кассан, уçă та юлмĕ-ши? || Ясный, ясно, без помехи. Сир. Кăнтăр çуттинчен те уçă. N. Çурти уçă çунсан: вилнĕ çын савăнать, теççĕ; çурти теттĕм çунсан: хуйхăрать, теççĕ. N. Çак куçлăх пит уçă кăтартать. В эти очки видно ясно. Альш. Уçă калаçать. Ясно говорит, без помехи. [К.-Кушки. Уçă калаçать — говорит миролюбиво (без признаков неприязни)]. Ч. С. Çынсем пошар панче кĕрленн таçтан илтĕнет; ахаль те çĕрле сасă уçă каять. || Свободный, ясный (речь). Дм. Рост. Димитриĕн чĕлхи-çăваре пит уçă пулнă. || Свежий, свежо. Сами. 58. Ирпе уççăн çил вĕрни кăккăр тулли вăй кӳртет. N. Чӳречесене уççассăн, пӳртре уççăнах туйăнать çав (в избе, в комнате чувствуется свежесть). Хорачка. Откалатăн — оççăн тоянать. Пройдешься, и чувствуешь себя бодрее. Толст. Тинĕс енчен уçă çил вĕретчĕ. N. Пĕлĕт енчен уçă çил килсе çынсен тарне типĕтет. Скотолеч. 36. Вĕсене таса, уçă çĕрте усрама кирлĕ. Юрк. Уçă, çăмăл, нӳрлĕ çил вĕрсен, йĕпе вăрăма пырать. || Звонкий. Бигильд. Шăпчăк сасси пит уçă. Чăвай. п. Сасси уçă, вăл (он) урамра калаçнă чух, унăн сасси вун-пилĕк килĕ урлă илтĕнет. || Успешно, споро. О сохр. здор. Çапла пăртак кансан та, ĕçлеме пуçласан, унăн ĕçĕ малтанхи пекех уçă пырать. || Бодрый. Беседа чув. 5. Çук çын ачи вăл час-часах çапла пулать: чупса, кулса, выляса çӳренĕ, унăн хуйхине никам та пĕлмен, вăл ялан уçă çӳренĕ. IЬ. Керимулла халĕ чăнах те хĕпĕрте пуçларĕ, уçăрах та калаçа пуçларĕ. || Здоровый. Уçă мар, нездоровый. Ачасем уçă мар. Дети несовсем здоровы. Орау. Ачасем уçах çӳримаççĕ, халех пыраяс çук (напр., в гости). || Быстро, свободно (без принуждения). Ч. С. Утасса уçă утатчĕ (лошадь). || Приветливый, щедрый. Беседы на м. г. Çав святой çын, Евлогий пит уççине, ыррине курса, шухăшланă. Паас. Уçă çын. Икково. Ĕççе-çиме пит оçă. Очень любит пировать с гостями. || Нехлопотливый (о деле). Якейк. Хĕр-арăм ĕçе ытла кăткăс уш (уçă мар). || КС. Чипер çывăракан çын çинчен: уçă çывăрать, уççăн çывăрать, тиççĕ (спит сном. здорового человека). || Облегчение, освежение. Рак. Кăкăр уççи пĕç хушши. (Ĕне юр-варĕ). Трхбл. Чун уççи — пĕç-хушши. (Сĕт). || Ключ. Собр. Ылттăн çăра, кĕмĕл уçă; уçса пăхаяс-чĕ, уççи çук. Ч. П. Ылттăн-кăна çăра, кĕмĕл уçă. Икково. Çак çăраççия (замок) хам оçăпа уçам. Ч. С. Хĕр-çумсем вĕсене укçа памасăр уçă памаççĕ. (Свадьба). Шурăм-п. № 25. Тĕлĕкре вара арçын ачасен — хăйсен пулас арăмĕ шыв кӳме каймашкăн уçă ыйтма пырать, тет. || Замок. Н. Карм. Вĕрмеç-тумаç, киле çын кӳртмеç. (Уçă). Шорк. Оçă — замок; çăраççи — ключ. Завражн. Хампар оççи питĕртĕн-и? Заперли ты амбар на замок? IЬ. Хампар оççи çĕтертĕм (потерял ключ). Слепой. Çăраççи — замок. Кĕлет уççи, явăç уçă, тимĕр уçă — замок.

Русско-чувашский словарь

аккорд

сущ.муж.
аккорд (темиçе сасă килĕшӳллĕ янăрани); взять аккорд на пианино пианинăпа аккорд янраттар

аукаться

глаг. несов. (син. перекликаться)
ауклат, кăшкăраш, сасă пар (инçетрен, сăм., вăрманта пĕр-пĕрне илтме)

бархатный

прил.
1. бархат ...; бархат -ĕ; бархатное платье бархат кĕпе
2. (син. мягкий, нежный) çемçе, çепĕç, ачаш; бархатная кожа çемçе ӳт-тир; бархатный голос çепĕç сасă

взволнованный

прил. (син. возбуждённый; ант. спокойный), взволнованно нареч.
пăлханчăк, хумханчăк, пăлхануллă, хумхануллă; взволнованный голос пăлханчăк сасă

волна

сущ.жен.множ. волны
1. хум; морские волны тинĕс хумĕсем; волны бьются о берег хумсем çырана çапаççĕ
2. хум (физика пулăмĕ); звуковые волны сасă хумĕсем; короткие волны кĕске хумсем (радио ĕçĕнче)

высокий

прил., высоко нареч.
1. (ант. низкий) çӳллĕ, вăрăм; высокая гора çӳллĕ сăрт; высокий столб вăрăм юпа; высоко в небе чăн тӳпере
2. (син. большой, значительный; ант. низкий) пысăк, вăйла; высокая температура пысăк температура; высокий урожай вăйла тыр-пул; высокая вода тулăх шыв, ейӳ шывĕ
3. (син. значимый, важный, почётный) пысăк, чаплă, чыслă; высокая ответственность пысăк яваплăх; высокие гости чаплă хăнасем ♦ высокий голос çинçе сасă; быть высокого мнения пысăка хур; товары высшего качества чи паха таварсем

высота

сущ.жен., множ. высоты
1. çӳллĕш; высота здания çурт çӳллĕшĕ
2. тӳпе; смотреть в высоту тӳпене тинкер; самолёт набрал высоту самолёт тӳпенелле çĕкленчĕ
3. (син. возвышенность) сăрт, ту, тӳпем; лесистая высота вăрманлă сăрт ♦ высота звука сасă çинçĕшĕ-хулăнăшĕ; быть на высоте тивĕçлĕ шайра пул

глухой

прил., глухо нареч.
1. хăлхасăр, илтмен; глухой старик халхасăр ватă; азбука для глухих илтменнисен азбуки
2. (син. невнятный; ант. звонкий) янравсăр, уçăмсăр; глухой шум уçăмсăр шăв-шав
3. (син. тихий, безжизненный) улах, тĕттĕм; пушă, чĕмсĕр; глухой угол улах вырăн; глухая улица çынсăр урам; всё глухо вокруг таврара шăпах
4. (син. затаĕнный, скрытый; ант. явный, открытый) пытанчăк, вăрттăн; глухое волнение пытанчăк пăлхану ♦ глухой лес чăтлăх вăрман; глухая крапива суккăр вĕлтĕрен; глухой согласный звук янраман хупă сасă

голос

сущ.муж., множ. голоса
1. (син. звуки) сасă (çыннăн, кайăкăн); высокий голос çинçе сасă; низкий голос хулăн сасă; на улице слышны чьи-то голоса урамра такам сассисем илтĕнеççĕ; певец потерял голос юрăçăн сасси çĕтнĕ
2. сасă (суйлавра); подсчёт голосов избирателей суйлавçăсен сассисене шутлани; право голоса сасă прави, сасăлав прави
3. (син. мнение, высказывание) шухăш, кăмăл, сасă, калани; голос читателей вулакансен кăмăлĕ; поднять голос в защиту детей ачасене хӳтĕлесе кала ♦ во весь голос тулли сасăпа; в один голос пĕр саслăн; в голос рыдать кăшкăрса макăр; слушаться голоса разума ăс-пуç хушнине итле

голосование

сущ.сред. (син. баллотировка)
сасăлав; сасăлани; сасă пани; тайное голосование варттăн сасăлани (ещĕке бюллетеньсем ярса); открытое голосование уççăн сасăлани (алă çĕклесе); провести голосование сасăлав ирттер

голосовать

глаг. несов.
сасăла, сасă пар; голосовать за кандидата кандидатшăн сасăла

громкий

прил., громко нареч.
1. (син. звучный; ант. тихий) вăйла, хытă, янравлă; громкий голос вăйла сасă; громко кричать хытă кăшкăр
2. (син. известный) паллă, пысăк, мухтавлă; громкая слава пысăк чыс; громкое имя мухтавлă ят

грубый

прил., грубо нареч.
1. ( син. неделикатный, нечуткий; ант. вежливый) тӳрккес, кăнттам, сăпайсăр; грубая выходка тӳрккес хăтланăш; грубо ответить сăпайсăр хуравла
2. (ант. тонкий, мягкий) хытă, катрашка; шултра; грубая ткань шултра пир; шалатка пир; грубая шерсть яшăркка çăм
3. (ант. нежный) урмăш, кăмăлсар; грубый голос урмăш сасă
4. (син. приблизительный) чухлавлă, малтанлăх; грубый подсчёт малтанлăха шутлани ♦ грубая работа начар ĕç; грубые корма утă-улăм (выльăх апачĕ); грубо говоря пĕтĕмĕшле каласан; грубая ошибка пысăк йăнăш

диалектизм

сущ.муж.
диалектизм, диалект пулăмĕ (диалектри хăйне майлă сăмах, грамматика форми, сасă е урăх уйрăмлăх)

звон

сущ.муж.
янрав, сасă; янрани, шăнкăртатни; слышен звон колокола чан сасси илтĕнет; звон в ушах хăлха янрани

звонкий

прил. (син. звучный, громкий; ант. глухой), звонко нареч.
янравлă, уçă; янăракан; звонкий голос уçă сасă; звонкие согласные звуки янăракан хупă сасăсем; звонко петь песню юрă шăрантар

звук

сущ.муж.
сасă; гласные звуки уçă сасăсем; согласные звуки хупă сасăсем; слышен звук шагов ура сасси илтĕнет; не слышно ни звука пĕр сас-чĕвĕ те çук

звукозапись

сущ.жен.
сасă çырăвĕ; сасă çырни (музыкăна, пуплеве ятарлă хатĕрсемпе çырса илни)

звукоподражание

сущ.сред.
сасă евĕрлевĕ (сăм., вырăс чĕлхинче «ку-ку» — куккук сассипе, «ква-ква» — шапа сассипе; чăваш чĕлхинче «нăрх-нăрх» — сысна сассипе, «тӳп» — çапни е ӳкнĕ сасăпа)

йот

сущ.муж.
йот («й» сас паллине палăртакан сасă)

мягкий

прил., мягко нареч.
1. (ант. твёрдый) çемçе, çемçешке, кăпăш; мягкая ткань çемçе пусма; мягкий снег кăпăш юр
2. (син. приятный, нежный; ант. грубый) çемçе, çепĕç; мягкий голос çепĕç сасă; мягкий климат çемçе климат ♦ мягкая вода çемçе шыв (акшар сахалли); мягкий знак çемçелĕх палли (ь)

низкий

прил. (ант. высокий), низко нареч.
1. лутра, аяллă; низкий домик лутра пурт
2. пĕчĕк, пысăк мар; низкая температура пĕчĕк температура (çын ӳчĕн); сивĕ (çанталăк); низкие цены йӳнĕ хаксем
3. хулăн, мăнă; низкий голос хулăн сасă
4. (син. плохой) япăх, начар, паха мар; продукция низкого качества япăх продукци
5. (син. подлый) путсĕр, киревсĕр, чыссăр; низкий поступок киревсĕр хăтланăш

нота

1. сущ.жен.
нота (кĕвĕре — уйрăм сасă тата ăна çырмалли паллă); нота «до» «до» нота

раздаться

глаг. сов.
янраса кай, илтĕнсе кай; раздался крик кашкăрнă сасă илтĕнсе кайрĕ

сиплый

прил., сипло нареч.
хăйăлти; сиплый голос хăйăлти сасă

сочетание

сущ.сред.
çыхăну, пĕрлешӳ, майлашу; çыхăнни, пĕрлешни, майлашни; сочетание звуков сасă майлашăвĕ; красивое сочетание цветов тĕссем илемлĕн çыхăнса тăни

тихий

прил., тихо нареч.
1. (ант. громкий) шăп, вăйсăр, илтĕни-илтĕнми; тихий голос вăйсăр сасă; Говорите тише! Шăпрах калаçăр!
2. (син. безмолвный) шăп, сас-чӳсĕр; в лесу тихо вăрманта шăп
3. (син. спокойный) лăпкă, тӳлек, улăх; тихий уголок улăх вырăн
4. йăваш, лăпкă, кунĕ; тихий ребёнок йăваш ача
5. (ант. сильный) лăпкă, вăйсăр, тăпă; тихий ветерок лăпкă çил

тон

сущ.муж., множ. тона и тоны
1. сасă; низкий тон хулăн сасă; говорить надменным тоном мăнаçлă сасăпа калаç
2. (син. цвет) тĕс, сĕм; холодные тона сивлек тĕссем

тонкий

прил., тонко нареч.
1. (ант. толстый) çинçе, çӳхе; тонкий шёлк çӳхе пурçăн
2. хыткан, çинçешке, яштака; девушка с тонкой фигурой çинçешке кĕлеткеллĕ хĕр
3. çинçе, чăйăлти; тонкий голос çинçе сасă ♦ тонкий слух çивĕч хăлха

фонетический

прил.
фонетика -ĕ, сасă -ĕ; фонетические законы фонетика саккунĕсем; фонетические процессы сасă улшăнăвĕсем

фонотека

сущ.жен.
фонотека (сасă çырнă материалсен пуххи)

хриплый

прил., хрипло нареч.
хăрăлти, хăркăлти, хăйăлти; хриплый голос хăркăлти сасă

эхо

сущ.
сред. ахрăм (сасă каялла янăраса çитни)

Русско-чувашский словарь (1972)

аккорд

аккорд (пĕр вăхăтра темиçе сасă пĕрлешсе килĕшӳллĕ янрани).

акустика

акустика (1. физикăн сасă çинчен вĕрентекен пайĕ; 2.çуртсенче сасă мĕнле илтĕнни).

акцент

акцент (1. пусăм, ударени; 2. ют чĕлхепе калаçнă чухне самахсем сасă енчен урăхларах илтĕнни).

апостроф

апостроф (уçă сасă тухса ӳкнине пĕлтерме йĕркерен çӳлерех лартакан запятой евĕрлĕ паллă: Жанна д'Арк).

артикуляция

артикуляци (калаçу органĕсен сасă тумалли ĕçĕ).

конечный

1. вĕҫӗмлӗ; 2. вĕҫĕнчи, хӗрринчи, юлашки; конечная станция железной дороги чугун ҫулӑн юлашки станцийӗ; конечный звук слова сӑмах вĕҫĕнчи сасă.

вибрация

пĕр-пĕр япала чĕтресе тăни (хĕлĕх, сасă).

властный

çынсене хăйне итлеттерекен, пăхăнтаракан (ҫын); властный голос пăхăнтаракан сасă.

внятный

лайăх илтĕнекен (сасă); уйăрса илмелле (вулани).

высокий

1. çӳллĕ, вăрăм пӳллĕ, пысăк; 2. чаплă, пысăк; высокий гость чаплă (хăклă) хăна. 3. çинçе; высокий голос çинçе сасă.

чистый

таса, тăрă (шыв); совершенно чистый тап-таса; чистый голос уçă сасă; он все принимает за чистую монету вăл мĕн каланине пурне те ĕненет.

тенор

тенор (1. арçын юрлакан çинçе сасă; 2. ик сасăпа юрлакан çын).

тон

1. тон, сасă; низкий тон май (хулăн) сасă; петь в тон кĕвве лар; не может попасть в тон кĕвве лараймасть (тон илеймест); 2. сăрă тĕсе; светлые тона картины картинăн çутă тĕсĕсем; 3. мĕнле сасăпа калаçни (лăпкă сасăпа е çилленсе кăшкăрса).

тонкий

ср. ст. тоньше 1. çӳхе, çинçе (çип); 2. çинçе, çивĕч илтекен; тонкий слух çивĕч илтекен хăлха; тонкий голос çинçе сасă; 3. ăста, пĕлсе тунă; тонкая работа пит таса, ăста, пĕлсе тунă ĕç; тонкий намёк тĕртсе калани; шахвăртса калани; 4. çивĕч, ăслă; тонкий ум çивĕч ăс.

трель

ж. чĕтренсе илтĕнекен сасă; трели соловья шăпчăк юрри.

треск

мн. нет шартлатни, шăпăртатни: треск ружейных выстрелов пăшалсем шатăртаттарса пенĕ сасă; треск сверчка шăрчăксем чăрăклатни; с треском провалиться перен. разг. ăнăçсăр туса пысăк намăс кур.

хриплый

хăрăлтатакан, хăйăлтатакан (сасă), тытăннă (сасă).

улавливать

что несов., уловить, -влю, -вишь 1. тыт (сасă хумне); 2. перен., тавçăрса ил, ăнланса ил (тĕп шухăша), туйса ил (çын кăмалне); 3. усă курса юл (телей килсе тухнă чух).

ясный

1. çутă, яр-çутă; 2. уяр (çанталăк); 3. уçă (сасă).

баллотировка

баллотировка (сасăлани, сасă парса суйлани).

бас

бас (1. хулăн сасă, хулăн сасăпа юрлакан; 2. хулăн саслă хĕлĕхлĕ е трубаллă музыка инструменчĕ).

безмолвствовать

, -ствую, несов. пĕр чĕнмесĕр тăр, çăварна ан уç, сăмах ан хуш, сасă ан кăлар.

Русско-чувашский словарь (1971)

абсолютный

прил. 1. (безотносительный) абсолютлă (нимĕнле условипе те çыхăнман, хăй халлĕ); абсолютная истина абсолютлă чăнлăх; 2. (полный) тулли, пĕтĕмле; абсолютная тишина тулли шăплăх; ◇ абсолютное большинство ытларахăш; абсолютная величина мат. абсолютлă пысăкăш (паллăсăр илнĕ хисеп); абсолютная монархия полит. абсолютлă монархи (патша влаçне нимпе пӳлмен йĕрке); абсолютный нуль физ. абсолютлă нуль (чи сивĕ температура); абсолютный слух абсолютлă сасă туйăмĕ (кирек епле сасса та итленипех палăртма пултарни); абсолютный чемпион спорт. абсолютлă чемпион (ăмăтура пур енĕпе те çĕнтерекен).

аккорд

м. аккорд (темиçе сасă килĕшӳллĕ янăрани); ◇ заключительный аккорд юлашки, ĕç пĕтмĕшĕ.

акустика

ж. акустика (1. физикăн сасăсене тĕпчекен пайĕ; 2. çуртра сасă лайăх илтĕнме кирлĕ условисем).

артикуляция

ж. лингв. артикуляци (калаçу органĕсен сасă кăларнă чухнехи хусканăвĕ).

ау

межд. ау! эй! (пĕр-пĕр тупма сасă пани).

ауканье

с. разг. пĕр-пĕрне сасă парса кăшкăрашни.

аукать

несов. разг. «ау» тесе кăшкăр, сасă пар.

аукаться

несов. разг. кăшкăраш (пĕр-пĕрне сасă парса).

бархатистый

прил. 1. бархат пек, çемçе; бархатистая кожа çемçе ӳт-тир; 2. перен. çемçе, ачаш, çепĕç (сасă).

бахнуть

сов. и однокр. разг. 1. (о звуке) кĕрслеттер, шартлаттар; кĕрслет, шартлат (сасă çинчен); бахнул выстрел пăшал кĕрслеттерчĕ; 2. кого-что и без доп. (ударить, бросить) çап, пăрах, тӳплеттер.

бесподобный

прил. разг. калама çук (е çав тери) чаплă, питĕ лайăх; бесподобный голос çав тери илемлĕ сасă.

било

с. 1. чан, тимĕр хăма (çапса сасă кăлармалли); 2. çапкăч (машинăн çапса тăракан пайĕ).

богатый

прил. 1. пуян, муллă, пурлăхлă; богатый колхоз пуян колхоз; 2. (обильный) тулăх, ытлă-çитлĕ, илпек; богатый урожай вăйлă тырпул; 3. перен. чаплă, илемлĕ, хӳхĕм; богатый голос пит хӳхĕм сасă; ◇ чем богаты, тем и рады пур пеккипе сăйлатпăр.

божественный

прил. 1. тĕн ⸗ĕ [⸗и]; турă ⸗ĕ [⸗и]; божественная книга тĕн кĕнеки; 2. перен. разг. паха, илемлĕ, чаплă; божественные голос тĕлĕнмелле илемлĕ сасă.

вентиль

м. вентиль (1. тех. шĕвеке, газа, пăса пăрăхсем тăрăх çӳрессине йĕркелемелли клапан; 2. муз. вĕрсе каламалли музыка инструменчĕсен сасă çӳлĕшне йĕркелемелли клапанĕ).

возвыситься

сов. 1. хăпар, ӳс, çĕклен; чапа тух; 2. (о голосе) хăпар (сасă).

возглас

м. кăшкăрнă сасă; кăшкăрни; удивлённый возглас тĕлĕннипе кăшкăрса яни.

возмущённый

прил. тарăхнă, тарăхуллă, çиллес; возмущённый голос тарăхуллă сасă.

ворчливый

прил. мăкăрти, çатăрти; çиллес; ворчливый голос çиллес сасă.

восхитительный

прил. ытарайми, ытарма çук, ытармалла мар, илĕртӳллĕ; восхитительный голос ытарма çук сасă.

вторить

несов. 1. муз. иккĕмĕш сасăпа юрла, иккĕмĕш партие кала (е выля), хыççăн юрла, хыççăн выля (е кала); 2. кому-чему хыççăн калаç, килĕш; в лесу вторит эхо вăрманта сасă каялла килет; вторить чужому голосу перен. çын хыççăн калаç.

второй

1. числ. иккĕмĕш; 2. прил. (второстепенный, не главный) иккĕмĕш; на втором плане иккĕмĕш вырăнта; второй голос иккĕмĕш сасă; 3. в знач. сущ. второе с. иккĕмĕш апат, иккĕмĕш; приготовить на второе котлеты иккĕмĕшне котлет хатĕрле; ◇ вторая молодость иккĕмĕш çамрăклăх; до вторых петухов çурçĕр иртиччен, автан иккĕ авăтиччен; из вторых рук кам е мĕн те пулин урлă (тӳррĕмĕнех мар).

выстрел

м. 1. пени, персе яни; пушечный выстрел тупăран пени; убить с одного выстрела пĕрре персех вĕлер; 2. (звук) пенĕ сасă; грянул выстрел пенĕ сасă кĕрлесе кайрĕ; ◇ без выстрела хирĕç тăмасăрах (парăн); на выстрел çывăха.

гидролокация

ж. гидролокаци (шыври япала хăш тĕлте пулнине сасă хумĕсем ярса пĕлни).

гласный

прил. лингв, уçă; гласный звук уçă сасă.

глухой

прил. 1. хăлхасăр, илтмен; 2. перен. (равнодушный) чунсăр, хытă чунлă, çын хуйхи-суйхине ăнланман; быть глухим к чужим просьбам çын ыйтнине шута ан ил; 3. (о звуке) янăравсăр, уçăмсăр; говорить глухим голосом кăкăртан тухакан сасăпа калаç; глухие раскаты грома аслати хуллен кĕмсĕртетни; 4. (захолустный) аякри, тĕттĕм; глухая деревушка тĕттĕм ял; 5. (пустынный, безлюдный) çынсăр, шăп, тĕттĕм, улах; глухое место улах вырăн; 6. (заросший) çăра, чăтлăх, чăтлăхланса ларнă, пусса илнĕ; 7. перен. (смутный, затаённый) вăрттăн, палăрми; глухая вражда палăрми курайманлăх; 8. (совершенно закрытый) хупă; глухая стена алăксăр-чӳречесĕр стена; глухое платье хупă платье; 9. (поздний): глухая осень хура кĕр; глухая ночь çĕр варри; ◇ глухое время, глухая пора тĕксĕм вăхăт, уçăмсăр самана; глухая крапива суккăр вĕлтрен; глухой согласный янăраман хупă сасă.

глушитель

м. 1. тех. пусаркăç (сасă е шав пусармалли хатĕр); 2. перен. пусаруçă, пусаракан, пĕтерсе пыракан; глушитель свободы ирĕклĕхе пусарса тăракан.

говор

м. 1. калаçни, пуплени, калаçу; тихий говор шăппăн калаçни; 2. перен. шав, сасă; говор волн хум шавĕ; говор ручья шыв шăнкăртатса юхни; 3. лингв. вырăнти калаçу.

голос

м. 1. сасă, сас; низкий голос мăн сасă; высокий голос çинçе сасă; узнать по голосу сасăран палла; 2. (певца) юрă, сасă; иметь голос юрлама пултар; романс для женского голоса хĕрарăм юрламалли романс; 3. (звуки) сасă, шав, кĕрлев; голос ветра çил шавĕ; 4. перен. (внушение, зов чего-л.) хушни, туртни; голос рассудка ăстăн хушни; 5. (высказывание) сăмах, шухăш; учитывать голоса специалистов специалистсен шухăшне хисепе ил; 6. (право) сасă; решающий голос татăклă сасă; совещательный голос канашлакан сасă; большинство голосов сасăлакансенчен ытларахăшĕ; ◇ не своим голосом питĕ хытă, ӳлесе (кăшкăр, макăр т. ыт. те); во весь голос пурте илтмелле; в один голос пĕр сасăллă (е пĕр шухăшлă) пулса; в голосе сасă тухать (юрлама); с чужого голоса говорить çын сăмаххине кала, çын хыççан кай; подать голос (сказать) сасă пар; сорвать голос сасă çĕтер; кричать (или визжать) дурным голосом çихĕр.

голосование

с. сасăлани, сасă пани; ставить вопрос на голосование ыйтăва сасăлама ларт.

голосовой

прил. сасй ⸗ĕ [⸗и]; голосовой аппарат сасă аппарачĕ; голосовые связки сасă чĕлĕхĕсем; голосовая щель сасă кушакĕ.

гомон

м. разг. шав, шăв-шав, сасă; птичий гомон тĕрлĕ кайăк юрри.

гробовой

прил. тупăк ⸗ĕ [⸗и]; гробовой камень тупăк чулĕ; ◇ гробовой голос тискер сасă; гробовая тишина или гробовое молчание тупăкри пек шăплăх; до гробовой доски виличчен, çĕре кĕриччен.

громкий

прил. 1. хыттăн янракан, янравлă (сасă); громкий смех янравлă кулă; громкая речь хыттăн калаçни; 2. перен. (известный) паллă, палăрнă, чапа тухнă; громкий успех пысăк ăнăçу; громкое имя паллă ят; 3. перен. (напыщенный) пушă, янравлă; громкие фразы пуш сăмах; громкое название янравлă ят.

громкоговоритель

м. громкоговоритель (сасă вăйлатакан аппарат).

громовой

прил. 1. аслати ⸗ĕ [⸗и], аçа ⸗ĕ [⸗и]; громовые раскаты хăватлă аслати сасси; громовой удар аслати çапни; 2. перен. (оглушительный) хăватлă; громовой голос хăватлă сасă; 3. перен. (сокрушительный) çĕмĕрттерекен, аркатмалла; выступить с громовой речью тухса çĕмĕрттер (сăмахпа), вăйлă сăмах кала.

грубеть

несов. 1. (о коже) хыт, кушăрха; 2. (о голосе) хыт, кăнттамлан (сасă); З. (становиться неделикатным) сăпайсăрлан, кăнттамлан.

грубый

прил. 1. (плохо отделанный) илемсĕр, кăнттам; грубый стол илемсĕр сĕтел; 2. (сделанный в общих чертах) çиелтен, кăшт-кашт, тĕп-тĕрĕсех мар; грубый подсчёт çывхартса шутлани; 3. (недостаточно искусный) чăрсăр, чăртмах, кăнттам; грубая работа кăнттам ĕç; грубый обман чăрсăр ултав; 4. (жёсткий на ощупь) хытă, катрашка, шултра; грубая шерсть шултра çăм; грубая ткань шултра пир; грубая кожа хытă сăран; 5. (неприятный на слух) хытă, урмăш, тӳрмен; грубый голос урмăш сасă; 6. (неучтивый; малокультурный) чăртмах, кăнттам, сăпайсăр; грубый человек чăртмах çын; грубая речь кăнттам калаçу; 7. (непозволительный, недопустимый) пысăк, йĕркесĕр, килĕшӳсĕр; грубая ошибка пысăк йăнăш; грубое нарушение дисциплины дисциплинăна сĕмсĕррĕн пăсни; ◇ грубые корма утă-улăм; грубая пища йывăр апат.

грудной

прил. 1. кăкăр ⸗ĕ [⸗и]; грудная клетка кăкăр кăшкарĕ; грудная полость кăкăр хăвăлĕ; 2. (относящийся к кормлению грудью) кăкăр ⸗ĕ [⸗и], чĕчĕ ⸗ĕ [⸗и]; грудной ребёнок чĕчĕ ачи; грудной период чĕчĕ (е кăкăр) ĕмнĕ вăхăт; ◇ грудной голос янравлă тулли сасă.

гудок

м. и (механический свисток) гудок; установить гудок гудок ларт; 2. (сигнал) кăшкăртни, сасă пани, гудок; паровоз дал гудок пăравус кăшкăртса илчĕ.

густой

прил. 1. çăра, йăвă; густые волосы çăра çӳç; 2. (не жидкий) çăра; густая каша çăра пăтă; 3. (сплошной, толстый) хулăн, çăра; густой слой пыли хулăн тусан си; густые облака çăра пĕлĕтсем; густой дым çăра тĕтĕм; 4. (о звуке) хулăн, мăн; густой бас хулăн бас (сасă).

дивный

прил. 1. (вызывающий удивление) тĕлĕнтермĕш, тĕлĕнмелле; 2. (прекрасный) питĕ хитре, тĕлĕнмелле илемлĕ; дивный голос тĕлĕнмелле илемлĕ сасă.

дискант

м. дискант (çинçе сасă; çинçе сасăпа юрлакан çын).

дифтонг

м. дифтонг (икĕ уçă сасă пĕр сыпăка пĕрлешни).

докричаться

сов. 1. кого, разг. кăшкăрса илтĕнтер; кăшкăрса илттер; никого не докричишься никама та кăшкăрса илттерме çук; 2. до чего ⸗иччен кăшкăр; докричаться до хрипоты хăйăлтатакан пуличчен кăшкăр, сасă тытăниччен кăшкар.

долгий

прил. 1. вăрăм, вăрах, чылай, нумай; долгое ожидание чылайччен кĕтни; долгая жизнь вăрăм ĕмĕр; 2. уст. (длинный) вăрăм; долгий путь вăрăм çул; 3. лингв. вăрăм; долгий гласный вăрăм уçă сасă; откладывать в долгий ящик вăраха яр, ĕçе вăрăма яр; долгая песня вăрăма тăсăлса йăлăхтаракан ĕç.

дрожать

несов. 1. чĕтре, çӳçен, кисрен, сăрăлтат, сăрăл; дрожать от холода сивĕпе чĕтре; дрожать от усталости сăрăлса кай; 2. (звучать прерывисто, неровно) чĕтре; голос дрожит сасă чĕтрет; 3. (мерцать) мĕлтлет; свет дрожит çутă мĕлтлетет; 4. (трепетать — о сердце) сик, кăлт-кăлт сик; 5. перен. (бояться кого-л.) чĕтресе тăр, хăра, шиклен, сехĕрлен; 6. перен. (оберегать кого-л.) чĕтресе пурăн, шиклен; дрожать над детьми ачасемшĕн шиклен; 7. перен. (беречь что-л.) чĕтресе тăр, хĕрхен; дрожать над каждой копейкой кашни пусне хĕрхен, кашни пусшăн чĕтресе тăр.

душераздирающий

прил. чуна çӳçентерекен, чĕрене çуракан; душераздирающий крик чуна çӳçентерекен сасă.

жидкий

прил. 1. (текучий) шĕвĕ; шĕвек; жидкий кислород шĕвĕ кислород; жидкое топливо шĕвĕ топливо, çунтармалли шĕвек; 2. (водянистый) шĕвĕ, шĕвек, шывак; жидкий суп шĕвĕ яшка; 3. (не частый) шĕвĕ, сайра; жидкие волосы çӳхе çӳç, сайра çӳç; 4. разг. (незвучный) вăйсăр (сасă); 5. разг. (слабый) хавшак, имшер; çинçешке, шĕвĕ; жидкие мускулы имшер ӳт; жидкие берёзки çинçешке хурăнсем; 6. перен. разг. (малосодержательный) шĕвĕ (доклад).

загробный

прил. 1. рел. леш тĕнчери, вилнĕ хыççăнхи; сăваплă; 2. (глухой и низкий — о голосе) хулăн, мăн (сасă).

замогильный

прил. 1. уст. (загробный) леш тĕнчери; 2. разг. (низкий, глухой и мрачный — о голосе) хулăн, мăн(ă) (сасă).

заслышать

сов. что 1. (услышать) илт; заслышать голос сасă илт; 2. (учуять) туй, сис; заслышать запах шăршă туй.

звонкий

прил. янравлă, уçă; вăйлă, хытă; звонкая песня янравлă юрă; звонкий голос уçă сасă; звонкий лай собаки йытă хыттăн вĕрни; ◇ звонкие согласные лингв. янăракан хупă сасăсем; звонкая монета тимĕр укçа.

звук

м. сасă, сас; звук шагов ура сасси; звук голоса калаçнă сасă; скорость звука физ. сасă хăвăртлăхĕ; гласные звуки лингв. уçă сасăсем; музыкальный звук музыка сасси; ◇ пустой звук пуш сăмах; ни звука шăпăрт; пĕр сас-чĕвĕ çук.

звуко⸗

хутлă сăмахсен «сасă» пĕлтерĕшлĕ пуçламăш пайĕ: звукозапись сасса çырни.

звуковой

прил. 1. физ. сасă ⸗ĕ [⸗и]; звуковая волна сасă хумĕ; 2. (производящий звуки) сасăллă, калаçакан; звуковое кино сасăллă кино, калаçакан кино; 3. (состоящий из звуков) сасăллă (сăм. сигнал); 4. лингв. сасă ⸗ĕ [⸗и].

звукозапись

ж. сасă çырăвĕ, сасса çырни.

звукоизоляция

ж. сасă изоляцийĕ, сасă илтĕнмелле мар туни.

звуконепроницаемый

прил. сасă яман, сасă илтĕнмен; звуконепроницаемая камера сасă яман камера.

звукооператор

м. звукооператор, сасă операторĕ.

звукоподражание

с. 1. сасă евĕрĕ, сасăсене евĕрлени; звукоподражание пению соловья шăпчăк юрланине евĕрлени; 2. лингв. евĕрлев сăмахĕ.

звукопроводность

ж. сасă яма пултарни.

звукопроницаемый

прил. сасă яракан, сасă илтĕнекен, сасă тытман (стена).

звукосочетание

с. сасă çыхăнăвĕ, сасă пĕрлешĕвĕ.

звукоулавливатель

м. сасă тытакан аппарат.

звукоуловитель

м. сасă тытакан аппарат.

звукоусилитель

м. сасă вăйлатакан аппарат.

звучать

несов. 1. (издавать звуки, быть слышным) янăра, чанкăртат, шăнкăртат; янăрат, чăнкăртаттар, шăнкăртаттар; лес звучит песнями птиц вăрман кайăк юррипе янăраса ларать; звучат голоса сасă янăрать; пианино хорошо звучит пианино лайăх янăрать; 2. перен. (проявляться) палăр; в его голосе звучала радость унăн сассинче савăнăç палăрнă.

звучность

ж. янăравлăх, янăрани; звучность голоса сасă янăравлăхĕ.

звучный

прил. янравлă (е янăравлă), уçă; вăйлă, хытă; звучныи голос уçă сасă; звучныи колокольчик шăнкăр-шăнкăр шăнкăрав.

зычный

прил. вăйлă, хытă, мăн(ă), янăравлă; зычный голос мăн сасă.

издать

сов. что (произвести, испустить) кăлар, ту; издать звук сасă кăлар; издать резкий звук шак ту; издать писк пиклет.

интервал

м. 1. (пространство между предметами) хушă, интервал; батальоны шли с интервалами батальонсем интервал хăварса пынă; 2. (промежуток времени) хушă; поезда проходят с интервалом в десять минут поездсем кашни 10 минутран иртеççĕ; 3. физ., муз. интервал (икĕ сасă çинçĕшпе хулăнăш енчен пĕр-пĕринчен мĕн чухлĕ уйăрăлса тăни); мелодические интервалы мелоди интервалĕсем.

интонация

ж. интонаци (калаçура усă куракан сасă юххин хăйне май çемми); вопросительная интонация ыйту интонацийĕ, ыйтуллă интонаци.

исказиться

сов. 1. пăсăл, улшăн, урмăш (сасă); 2. (о лице, наружности) нĕрсĕрлен, улшăн (сăн-пит).

квинтет

м. квинтет (1. пилĕк инструмент е пилĕк сасă валли çырнă музыка произведенийĕ; 2. муз. пилĕк музыкантран е юрăçăран тăракан ансамбль).

козлиный

прил. 1. качака ⸗ĕ [⸗и]; козлиная шуба качака кĕрĕкĕ; 2. (напоминающий козла) качаканни пек; козлиный голос качаканни пек сасă, качака сасси; козлиная бородка качака сухал.

крепкий

прил. 1. (прочный) çирĕп, тăтăрха, тӳсĕмлĕ, чăтăмлă; крепкий орех çирĕп мăйăр; 2. (сильный, звучный — о голосе) вăйлă, янăравлă, хăватлă (сасă); 3. (здоровый) çирĕп, кĕре, вăйлă, сывлăхлă (организм); 4. (стойкий) çирĕп, тӳсĕмлĕ, патвар; крепкий человек çирĕп çын; 5. (сильный) (о ветре) вăйлă; (о морозе) шартлама; 6. (сильно действующий) хăватлă, çирĕп, хаяр (табак, эрех); (насыщенный) çăра (чей, кофе); крепкий табак хаяр табак; ◇ крепкая дисциплина çирĕп дисциплина; крепкие напитки эрех таврашĕ; крепкое слово хаяр (е усал) сăмах; крепкий сон туйми ыйăх; крепок на ухо хытă хăлхаллă, начар илтекен.

лабиализованный

прил. лингв. тутапа калакан; лабиализованный гласный тутапа калакануçă сасă.

лай

м. йытă вĕрни, йытă вĕрнĕ сасă.

ломкий

прил. 1. (хрупкий) патрак, мăртăк, черчен; ломкое дерево патрак йывăç; ломкая вещь черчен япала; 2. (о голосе) улшăнакан, тытăнчăклă; ломкий голос тытăнчăклă сасă.

магнитофон

м. магнитофон (магнитлă лента çине сасă çыракан аппарат).

мажор

м. муз. мажор (сасă майлашăвĕн хăйне май йĕрки).

мегафон

м. мегафон (сасă вайлатмалли хатĕр, рупор).

мелодичный

прил. янравлă, кĕвĕллĕ, çепĕç; мелодичный голос çепĕç сасă.

мембрана

ж. мембрана (чĕтренсе сасă кăларакан çурхах е пластинка).

металлический

прил. 1. металл..; металл ⸗ĕ [⸗и]; металлический лом тимĕр-тăмăр; металлический блеск металл çути, металăнни пек çутă; 2. перен. янравлă, хытă; металлический голос янравлă сасă.

модуляция

ж. модуляци (1. муз. гаммăран гаммăна куçни; 2. сасă хулăнăшĕ улшăнса пыни).

молчать

несов. 1. (ничего не говорить) ан чĕн, ан шарла, ан калаç, сăмах ан хуш; перен. шăп тăр, сасă ан кăлар; лес молчит вăрман шăп тăрать; 3. (хранить в тайне) ан кала, ан шарла (халăх çине ан кăлар); 4. (не отвечать на письма) хыпар ан ту, çыру ан яр.

музыкальный

прил. 1. музыка ⸗ĕ [⸗и]; музыкальный инструмент музыка инструменчĕ; музыкальная школа музыка шкулĕ; 2. (выраженный средствами музыки) музыкăллă, музыкăри; музыкальный образ музыкăри сăнар; 3. (одарённый) музыкăра пултаруллă; музыкальный ребёнок музыкăра пултаракан ача; 4. (мелодичный) кĕвĕллĕ, янравлă, çепĕç; музыкальный голос çепĕç сасă; музыкальная комедия музыкăллă комеди.

мягкий

прил. 1. çемçе; мягкий хлеб çемçе çăкăр; мягкая шерсть çемçе çăм; 2. (не резкий) çепĕç, ачаш; мягкий голос çепĕç сасă; 3. (уступчивый) йăваш, çемçе кăмăллă; мягкий характер йăваш характер; 4. (тёплый) çемçе, ăшă; мягкая зима ăшă хĕл; мягкий климат çемçе климат; мягкая вода çемçе шыв; мягкий знак грам. çемçелĕх палли; мягкие согласные звуки лингв. çемçе хупă сасăсем.

надтреснутый

прил. 1. çурăк, çурăлнă; надтреснутая чашка çурăк чашăк; 2. перен. çурăк, чăрăлти; надтреснутый голос чăрăлти сасă.

насмешливый

прил. (склонный к насмешкам) тăрăхлама (е мăшкăл тума) юратакан; насмешливый человек тăрăхлама юратакан çын; 2. (заключающий в себе насмешки) мăшкăллă, йĕкĕлти, тăрăхлакан; насмешливый тон тăрăхлакан сасă.

небольшой

прил. 1. (маленький) пысăк(-ах) мар; небольшая комната пысăк мар пӳлĕм; 2. (незначительный) пысăк(ах) мар, нумаях мар, вăйлах мар; небольшая просьба пысăк (ах) мар ыйту; небольшый голос вăйлах мар сасă; 3. (посредственный, не очень квалифицированный) пахах мар, чаплах мар; небольшый специалист чаплă специалистах мар; ◇ с небольшим кăшт ытларах.

нежность

ж. 1. ачашлăх, çемçелĕх; нежность кожи ӳт çемçелĕхĕ; нежность голоса сасă ачашлăхĕ; 2. (ласка, мягкость) артак, çепĕçлĕх; 3. обычно мн. нежности (поступки, слова) ачашлану, ачаш сăмахсем; 4. обычно мн. нежности (изнеженность) ачашланса кайни; что за нежности! мĕн ачашланмалли пур!

несдержанный

прил. 1. (не выполненный) тытман, пурнăсакĕмен, пурнăçланман; несдержанное слово пурнăсакĕмен сăмах; 2. (не умеющий владеть собой) кăра, чараксăр; несдержанный человек кăра çын; 3. (резкий, возбуждённый) хаяр, тарăхуллă; несдержанный тон тарăхуллă сасă.

низкий

прил. 1. (невысокий) лутра, лутака, лутрашка, çӳллĕ мар; низкий рост лутра пӳ; низкий дом лутра çурт; 2. (небольшой, незначительный) пысăк мар, пĕчĕк; низкие цены йӳнĕ (е пĕчĕк) хаксем; низкая температура пĕчĕк температура; 3. (плохой по качеству) начар; ситец низкого качества начар ситса; 4. перен. (бесчестный) начар, киревсĕр, тӳрĕ мар; низкий человек начар çын; 5. муз. мăн(ă), хулăн; низкий голос хулăн сасă; ◇ низкий лоб хĕсĕк çамка; низкий поклон тайма пуç.

обертон

м. обертон (тĕп тона урăх сĕм паракан сасă; тембр).

огласка

ж. сасă тухни, ят кайни (е яни).

оглушить

сов. кого. 1. çурса яр, илтми ту, хупласа ил; взрыв оглушил его шартлатса çурăлнă сасă ун хăлхине хупласа лартнă; 2. (ударом лишить сознания) минрет, ăнран яр, анкă-минкĕлентер; 3. перен. разг. (ошеломить) ăнран яр, туйми ту.

одарить

сов. 1. кого парнеле, парне пар, парне парса тух; 2. кого-что, перен. пилле, пар; природа одарила его хорошим голосом çутçанталăк ăна лайăх сасă панă.

оклик

м. 1. кăшкăрса чĕнни, сасă пани; 2. кăшкăрса чĕннĕ сăмах.

окликнуть

сов. кого кăшкăрса чĕн, сасă пар.

октет

м. 1. муз. октет (1. сакăр сасă валли е сакăр инструмент валли çырнă музыка произведенийĕ; 2. саккăрăн калакан е юрлакан ансамбль).

отголосок

м. 1. (отзвук) ахрăм, сасă таврăнни, каялла сасă; 2. перен. (следствие чего-л.) йĕр, палăрăм; отголосок старого спора кивĕ тавлашу, палăрăмĕ.

отзвук

м. 1. (эхо) ахрăм, каялла сасă; 2. (звук, доносящийся издали) аякри сасă; отзвуки взрывов снарядов снарядсем шартлатнă сасă; 3. перен. йĕр, юлашки, палăрăм; отзвуки старинных легенд авалхи легендăсен палăрăмĕ.

отклик

м. 1. (ответ на зов, обращение) хирĕç сасă пани (е сăмах чĕнни), хирĕç чĕнни; 2. (эхо) ахрăм, хирĕç сасă, каялла сасă; 3. перен. (сочувствие) хирĕç кăмăл, кăмăла хирĕç кăмăл, чун туртни, кăмăл курни; 4. обычно мн. отклики (отзывы) пахалани, ырлав-хурлав; отклики критики на книгу критиксем кĕнекене пахалани.

откликнуться

сов. 1. сасă пар, сăмах чĕн (е хуш); откликнуться на зов чĕннине хирĕç сасă пар; 2. на что (на события) шухăша пĕлтер (майлине е хирĕççине кала).

отозваться

сов. 1. на что и без доп. (откликнуться) хирĕç чĕн, тавăр, сăмах хуш, сасă пар; 2. на ком-чём (сказаться) палăр, тив; хавшат; переутомление отозвалось на его здоровье ытлашши ывăнни унăн сывлăхне хавшатрĕ; 3. о ком-чём (высказаться) пĕлтер, палăрт (шухăша е мĕнле пăхнине).

отрывистый

прил. татăк-татăк, тата-тата калакан; отрывистый звук татăк-татăк сасă; отрывистая речь тата-тата калани.

охриплый

прил. разг. çĕтнĕ, тытăннă, хăйăлти; охриплый голос хăйăлти сасă.

очаровательный

прил. 1. пит хитре (е илемлĕ), ытарайми, ытарма çук, илĕртӳллĕ; очаровательная девушка ытарма çук хĕр; очаровательный голос пит илемлĕ сасă.

палатальный

прил. лингв. çемçе; палатальный звук çемçе сасă.

певучий

прил. разг. 1. юрăçă.., юрлама юратакан; певучий народ юрлама юратакан халăх; 2. (мелодичный) янравлă, çепĕç, çемĕллĕ, кĕвĕллĕ; певучий голос çепĕç сасă.

пеленгатор

м. радио пеленгатор; звуковой пеленгатор сасă пеленгаторĕ.

переливаться

несов. 1. см. перелиться; 2. (о красках, звуках) вылян (çутă е сасă), йăлтăртат (çутă).

переливчатый

прил. вылянчăк (çутă е сасă); йăлтăртатакан (çутă); переливчатый голос янравлă сасă.

петух

м. 1. автан; петух сеголетка çăвăр автан; 2. перен. разг. (забияка) чăркăш çын, чĕрре кĕме юратакан; ◇ после третьих петухов автан виççĕ авăтсан; пустить красного петуха чĕртсе яр, вут кăлар; пустить петуха автанла сасă кăлар (юрланă чух).

печальный

прил. в разн. знач. салху, салхуллă, хуйхăллă, хурланчăк, пăшăрханчăк, хурлăхлă; печальный человек салху çын; печальный голос хурланчăк сасă; печальная песня хурлăхлă юрă.

пикнуть

сов. разг. сасă кăлар, хирĕç чĕнме хăтлан.

пискливый

прил. йăнкăрти, нăйкăшуллă, çухăрашка, чăйăлти; пискливый голос йăнкăрти сасă.

плаксивый

прил. разг. 1. йĕре, йынша, макăра; плаксивый ребёнок йĕре ача; 2. (жалобный) йĕрмĕшӳллĕ, нăйкăшуллă, макăрашуллă; плаксивый голос макăрашуллă сасă.

плачущий

прил. (о звуках, тоне голоса) макăраш, йĕрмĕш, макăрашуллă, нăйкăшуллă, йĕрмĕшӳллĕ; плачущий голос макăраш сасă.

пленительный

прил. ытарайми, ытармалла мар, илĕртекен, парăнтаракан; пленительная красота ытарайми илем; пленительный голос ытармалла мар сасă.

повествовательный

прил. калуллă, хумханусăр, калав ⸗ĕ [⸗и]; повествовательный тон хумханусăр сасă; повествовательный стиль калуллă стиль; повествовательное предложение грам. калуллă предложени.

погрубеть

сов. 1. хытса (е куштаркаса) кай, йывăрлан, япăхлан; кожа погрубела ӳт-тир куштăркаса кайнă; погрубеть сердцем кăмăлпа хытса кай; 2. хулăнлан, мăнăлан; голос погрубел сасă хулăнланнă.

подать

сов. 1. что илсе пар; подать пальто пальто илсе тыттар; 2. что (на стол) ларт, антар; подать обед апат ларт; 3. что и без доп. (дать милостыню) пар (ыйткалакана); 4. что (доставить) тăрат, пар, леç, илсе пыр (е кил); подать поезд к платформе поезда платформа çумне (пырса) тăрат; 5. чгши и без доп. (представить) пар; подать в суд суда пар; подать заявление заявлени пар; 6. что, разг. (подвинуть) яр, шутар, пар; подать вперёд мала(рах) яр; подать назад чакар; подать в сторону аяккалла пар (е яр); 7. что и без доп., спорт. ывăтса пар; çапса яр; 8. что пар; подать весть хыпар пар, хыпарла; подать помощь пулăшу пар, пулăш; подать совет канаш пар; подать команду команда пар, хуш; подать сигнал сигнал пар, систер; 9. кого-что (изобразить) кăтарт, сăнласа кăтарт; ◇ подать голос 10 сасă кăлар; не подать голоса сасă кăларшисăр лар; 2) (проголосовать) сасăла; подать руку алă пар; рукой подать çывăхрах, юнашарах.

подголосок

м. 1. муз. хыççăн юр лакан сасă; 2. перен. хыççăн каякан, çын юррине юрлакан.

подладить

сов. что, разг. 1. (голос или музыкальный инструмент) ĕнер (сасă, купăс); 2. (приспособить) майлаштар, шайлаштар, вырнаçтар; подладить ось к телеге урапа çумне тĕнĕл вырнаçтар.

поднять

сов. 1. кого-что (с земли, с полу) çĕкле, йăт; поднять мешок михĕ йăт; 2. что (отделив, удержать на весу) çĕкле, йăт; поднять тяжесть вăй; поднять шесть пудов ултă пăт йăт; поднять бокал черкке çĕкле; 3. что, перен. разг. (разобрать) пăхса тух; поднять архив кив хутсене (е архива) пăхса тух; 4. кого-что (переместить наверх) çĕклесе улăх, йăтса хăпар, хăпарт; поднять по лестнице пусма тăрăх хăпарт; поднять вещи на третий этаж япаласене виççĕмĕш хута йăтса хăпар; 5. кого-что (вернуть в стоячее положение) тăратса ларт; поднять стул пукана тăратса ларт; 6. кого, разг. (поставить на ноги) тăрат, çĕклесе тăрат, тăма пулăш; поднять лошадь лашана çĕклесе тăрат; 7. кого-что, прям. и перен. çĕкле, тăрат; поднять народ на борьбу халăха кĕрешĕве çĕкле; поднять с постели çывăрнă çĕртен тăрат; 8. кого, охот, (вспугнуть, выгнать) хăратса кăлар; поднять зверя тискер кайăка хăратса кăлар (шăтăкĕнчен, чăтлăхран); 9. кого-что (заставить подняться в воздух) вĕçтерсе яр, вĕçтер; поднять самолёт самолёт вĕçтер; поднять пыль тусан кăлар; 10. что (возбудить, начать что-л.) ту, кăлар, çĕкле, тапрат, хускат; поднять мятеж пăлхав кăлар; поднять шум шăв-шав ту; поднять вопрос ыйту хускат; 11. что (сделать более высоким) çӳллĕрех ту, хапарт, çĕкле; поднять уровень воды шыв шайне хăпарт; 12. что, муз. (тон) хăпарт; поднять голос сасă хăпарт; 13. что, перен. хапарт, çĕкле, ⸗ат [⸗ет], ⸗тар [⸗тер], хуш, çĕклентер; поднять настроение кăмăла çĕклентер; поднять цены хак хăпарт; 14. что (наладить, восстановить) юса, ура çине тăрат; поднять хозяйство хуçалăха ура çине тăрат; 15. что, с.-х. (вспахать) çĕт, уç; поднять целину çерем уç; поднять пар çĕртме ту; ◇ поднять голову пуçа çĕкле (е каçăрт); поднять голос татăклă(н) кала; поднять меч (оружие) вăрçа пуçла (е тапрат); поднять перчатку çапăçма чĕннине йышăн; поднять петли куçне хăпарт (чăлханне); поднять шерсть шартлан; поднять на воздух сирпĕнтерсе яр (тарпа); поднять на смех мăшкăл ту; поднять паруса парăç çĕкле, кайма тапран; поднять на ноги ура çине тăрат.