Поиск: вырăнĕ-вырăнĕпе
Чувашско-русский словарь (1982)
вакансия (йышăнман ĕç вырăнĕ)
ваканси йышăн — занимать вакансию
пирĕн ваканси çук — у нас нет вакансий
3.
костер
вучах вырăнĕ — кострище
вучахра пĕçернĕ çĕрулми — картофель, испеченный на костре
2.
участок, площадь
пуш вырăн — пустырь, пустошь
хăмла вырăнĕ — хмельник, плантация хмеля
кил вырăнĕ — усадьба
сад вырăнĕ — площадь сада
вырăн ил — получить участок для застройки
3.
местность
сăртла-туллă вырăн — гористая местность
сахал халăхлă вырăн — малонаселенная местность
вырăн планĕ — план местности
вырăнĕ пирĕн питĕ лайăх — местность у нас очень хорошая
5.
место, часть текста, произведения
романăн чи лайăх вырăнĕ — лучшее место в романе
конопляный
кантăр вăрри — конопляное семя
кантăр вырăнĕ — конопляник
кантăр пирĕ — холст
кантăр сӳсĕ — пенька
кантăр çăвĕ — конопляное масло
кантăр çурăмĕ — конопляный сноп
кантăр шăмми — костра, кострика
кантăр хухи — костра, кострика
кантăр тат — дергать коноплю
кантăр тылла —мять, трепать коноплю
кантăр хут — замочить коноплю
I.
копна, стог
утă капанĕ — стог сена
ыраш капанĕ — копна ржи
капан вырăнĕ — стоговище
капан тĕпĕ — остожье, подстожье
капан шăччи— стожар
капан хыв — копнить, стоговать, метать стог
Пĕр капана пилĕк ĕне туртать. (Çăм арлани). — загадка Пять коров тянут сено из одной копны (Прядение шерсти).
укăлчаран тухрăм, утă çултан, улт ураллă капан ларттартăм — фольк. вышел за околицу и накосил столько сена, что сметали стог на шести настилах
2.
пень, корень (выкорчеванный)
кăк çĕрĕ — чищоба обл. (вырубленный и выкорчеванный участок для пашни)
кăк вырăнĕ — чищоба
кăк тункати — выкорчеванный пень
кăк кăлар — корчевать пни
дворовый, надвбрный
усадебный
пуян кил — богатая усадьба
кил йытти — дворовая собака, дворняжка
ялта çĕр кил — в деревне сто дворов
пирĕнтен виçĕ кил урлă — через три двора от нас
кил çумĕнчи ани — приусадебный участок
кил вырăнĕ ил — получить участок для застройки
кил çавăр — обстроиться, застроить участок
1.
поворот, отклонение
пăрăну вырăнĕ — место поворота
пăрăну кĕтесĕ — астр. угол склонения
пила
икĕ авăрлă пăчкă — поперечная пила
пĕчĕк пăчкă — лучковая пила
алă пăчки — лучковая пила
тăрăхла пăчкă — пила для теса
пăчкă аври — ручка пилы
пăчкă вырăнĕ — козлы (для распиловки теса)
пăчкă кĕрпи — опилки
пăчкă уйăр — разводить зубья пилы
холщевый, холстинный
полотняный
тканевый
йĕтĕн пир — льняное полотно
саккăр пирĕ — холст с основой из восьми пасм
çăлкăш пирĕ — грубый холст
ула пир — пестрядь, пестрядина
чĕрĕ пир — суровое полотно, суровье
шултра пир — мешковина
шуратнă пир — беленый холст
пир алшăлли — холщовое полотенце
пир вырăнĕ — ткацкий станок (кустарный)
пир кĕпе — холстинная рубашка
пир сӳри — сновальня
пир тăрăхĕ — кусок холста (цельный)
пир ураççи — уток
пир хĕççи — бердо
пир хыси — пришва
пир кăнтар — натягивать основу на станок
пир кум — сновать, натягивать нитки на сновальню
пир тĕрт — ткать холст
пир тĕртекен фабрика — ткацкая фабрика
Касман пир тĕрки айĕнче çĕр утмăл мулкач. (Купăста). — загадка В свернутом куске холста сидят сто шестьдесят зайцев. (Капуста).
1.
престол (патша вырăнĕ)
престолтан сирпĕт — свергнуть с престола
престол йышăн — взойти на престол
пожарный
вăйлă пушар — сильный пожар
пушар вырăнĕ — пожарище
пушар дружини — пожарная дружина
пушар команди — пожарная команда
пушар машини — пожарная машина
пушар çути — зарево пожара
пушар тухрĕ — вспыхнул пожар
пушар сӳнтер — тушить пожар
пушар сӳнтермелли хатĕрсем — средства тушения пожара
ачасем вутпа выляса пушар кăларнă — баловство детей с огнем привело к пожару
изба, дом
пĕчĕк пӳрт — избушка
ултă кĕтеслĕ пӳрт — пятистенный дом
сивĕ пӳрт — нетопленная, холодная изба
çĕнĕ пӳрт — новый дом
хура пӳрт — курная изба, изба по-черному
шурă пӳрт — изба по-белому
пӳрт ăшчикки — внутреннее убранство дома
пӳрт вырăнĕ —
1) участок для дома
2) избище, место, где была изба
пӳрт кашти — матица
пӳрт маччи — потолок избы, подволока
пӳрт никĕсĕ — фундамент избы
пӳрт пури — сруб для избы
пӳрт пуçĕ — фронтон
пӳрт таврашĕнче тыткаламалли япаласем — предметы домашнего обихода
пӳрт тăрри — крыша избы
пӳрт тӳпи — 1) крыша избы 2) потолок избы, подволока
пӳрте кĕр — войти в дом
пӳртре лар — сидеть дома, домоседничать
пӳрт ларт — ставить дом
пӳрт хăпарт — ставить сруб избы на мох
унăн пӳртчĕ çĕнĕ-ха — у него дом еще новый
пӳрт тулли халăх — народу полон дом
вĕсем ашшĕн пӳртĕнче пурăнаççĕ — они живут в отцовском доме
Пӳрт çумĕнче пĕрмен кукăль выртать. (Хăлха). — загадка Возле избы лежит незащипанный пирог. (Ухо).
рычаг
рычажный
см. кӳсек
кӳсекĕн тĕрев вырăнĕ — точка опоры рычага
кӳсекпе çĕкле — поднять рычагом
служебный
служба адресĕ — служебный адрес
служба вырăнĕ — место службы
служба тивĕçĕсем — служебные обязанности
службăна кĕр — поступить на службу
гидр.
створ (пĕве вырăнĕ)
ГЭС пĕвин створĕ — створ плотины гэс
1.
стык, соединение
связь
сыпăну вырăнĕ — место стыка
лисий
ватă тилĕ — прям. и перен. старая лиса
хура тилĕ — чернобурая лиса
тилĕ йĕрĕ — лисий след
тилĕ шăтăкĕ — лисья нора
Йытăран тилĕ тăвас çук, шуйттан ырă пулас çук. — посл. Из лисы собаки не сделать, черту добрым не быть.
Хĕрлĕ тилĕ йăваланнă вырăнта çичĕ çулсăр курăк шăтмĕ. (Кăвайт вырăнĕ). — загадка Там, где повалялась рыжая лиса, семь лет трава не взойдет. (Кострище).
2. разг.
икона
турă вырăнĕ — божница, киот
икона
авалхи турăш — старинная икона
турăш кĕтесси — божница, киот
турăш вырăнĕ — божница, киот
Турăшпа кĕреçене пĕр йывăçран тăваççĕ. — погов. Икону и лопату делают из одного дерева.
картофельный
вучах улми — печеный картофель
кăмака улми — печеный картофель
чăмăрла улма — картофель в мундире
улма ани — картофельное поле
улма вырăнĕ — участок земли под картофелем
улма паранки — ягоды картофеля
улма çеçки — картофельная ботва
улма аври — картофельная ботва
улма ларт — сажать картофель
Улма уйранпа лайăх, типĕ пăтă çупа лайăх. — погов. Картошка хороша с уйраном, а крутая каша — с маслом.
хмелевой
пиçнĕ хăмла — вареный хмель
хаяр хăмла — крепкий хмель
хăмла авăнĕ — овин для сушки хмеля, хмелесушка
хăмла аври — стебель хмеля, плеть хмеля
хăмла пултранки — стебель хмеля, плеть хмеля
хăмла ăсти — хмелевод
хăмла вырăнĕ — хмельник
хăмла пахчи — хмельник, плантация хмеля
хăмла пучаххи — шишки хмеля
хăмла хурчĕ — зоол. хмелевая совка
хăмла шалçи — тычина, жердь для хмеля
хăмла ярапи — гроздь, кисть хмеля
хăмла лартса тăвакан — совхоз хмелеводческий совхоз
охранный, сторожевой, караульный, постовой, дозорный
вăрман хуралĕ — лесная стража
кермен хуралĕ — крепостная охрана
хĕçпăшаллă хурал — вооруженная охрана
хурал вырăнĕ — караульный пост
хурал пӳрчĕ — сторожка, караулка
хурал тăр — караулить, сторожить
хурал тăрат — выставить караул, стражу
хурала хуш — назначить в караул
рел.
1.
чӳк — в чувашской традиционной религии обряд моления с дароприношениями
чӳк вырăнĕ — мольбище, жертвенник
чӳк пуçĕ — руководиель обряда чӳк
чӳк ту — совершать молтиву чӳк
шомпольный
шомпол вырăнĕ — шомпольная дорожка
шомпол муфти — шомпольная муфта
1.
фурункул, нарыв
чирей разг.
упне çăпан — карбункул
çăпан вырăнĕ — рубец от фурункула
çăпан палли — рубец от фурункула
çăпан тухрĕ — вскочил нарыв
çăпан шăтрĕ — нарыв прорвался
çăпанпа аптăра — страдать от фурункулов
Ыратмасăр çăпан тухмасть. — посл. Нарыв без боли не бывает.
домовый
домо-
йывăç çурт — деревянный дом
культурăпа йăла çурчĕсем — здания куль-турно-бытово^о назначения
нумай хутлă çурт — многоэтажный дом
производство çурчĕсем — производственные здания
пурăнмалли çуртсем — жилые дома
чул çурт — каменный дом
шкул çурчĕ — здание школы
шултра панеллĕ çурт — крупнопанельный дом
ялти çурт — сельский дом (бревенчатый)
çурт вырăнĕ — место для застройки
çурт комитечĕ — домовый комитет
çурт çамки — фронтон дома
çурт çийĕ — крыша дома
çурт хуçи — домовладелец
çурт çавăр — обстроиться, возвести дом и надворные постройки
çурт тăвакан комбинат — домостроительный комбинат
Çуртра йăп те çухалмасть. — посл. В доме и иголка не пропадет.
Уй варрине тырă акăр, ял варрине çурт лартăр. — посл. Сейте хлеб посреди поля, ставьте дом посреди села.
рабочий, трудовой
ал ĕçĕ — 1) ручная работа 2) рукоделие
ăс-хакăл ĕçĕ — умственный труд
вăл-хая ĕçĕ — физический труд
вăй çемми ĕç — посильная работа
токарь ĕçĕ — токарное дело
коммунизмла ĕç бригади — бригада коммунистического труда
коммунизмла ĕç шкулĕ — школа коммунистического труда
литература ĕçĕ — литературная работа, работа литератора
ăслăлăх ĕçĕ — 1) научный труд 2) научная работа, научное сочинение
ăслăлăх тĕпчев ĕçĕ — научно-исследовательская работа
общество ĕçĕ — общественная работа
çураки ĕçĕсем — весенне-полевые работы
пултарулăх ĕçĕ — творческая работа
тухăçлă ĕç — производительный труд
уй-хир ĕçĕсем — полевые работы
ялхуçалăх ĕçĕсем — сельскохозяйственные работы
ĕç вăйĕ — рабочая сила
ĕç вырăнĕ — рабочее место
ĕç дисциплини — трудовая дисциплина
ĕç законодательстви — трудовое законодательство
ĕç кабинечĕ — рабочий кабинет
ĕç кĕнеки — трудовая книжка
ĕç килĕшĕвĕ — трудовое соглашение
ĕç кунĕ — рабочий день
ĕç норми — норма выработки
ĕçри паттăрлăх — трудовой героизм
ĕç резервĕсем — трудовые резервы
ĕçсĕр тăни — простой в работе
ĕç тумтирĕ — спецовка, рабочая одежда
ĕç тухăçлăхĕ — производительность труда
ĕç укçи — заработная плата
ĕç урокĕ — урок труда (в школе)
ĕç хавалĕ — трудовой порыв
ĕçри хавхалану — трудовой энтузиазм
ĕç хатĕрĕсем — 1) средства производства 2) инвентарь
ĕçе юрăхлă халăх — трудоспособное население
ĕçе хăнăхтар — приучать к труду
ĕç ăнса пырать — работа спорится
Мĕн чухлĕ йыш, çавăн чухлĕ ĕç. — посл. Какова семья, такова и ее работа.
ĕç вилсен те виç кунлăх юлать. — погов. Говорят, что работы и после смерти останется на три дня.
Арçын ĕçĕ ана çинче, хĕрарам ĕçĕ сĕтел çинче. — посл. Труд мужчины на ниве, труд женщины — на столе.
строительный
промышленность строительстви — промышленное строительство
çул-йĕр хывни — дорожное строительство
ялти çурт-йĕр лартни — сельское строительство
строительствăпа монтаж ĕçĕсем — строительно-монтажные работы
строительство вырăнĕ — строительная площадка
строительство техникумĕ —строительный техникум
строительство сарса яр — развернуть строительство
то же, что вырăнĕ-вырăнĕпе
местами, в некоторых местах, кое-где
вырăнĕ-вырăнĕпе юр кайса пĕтнĕ — местами снег сошел совсем
вырăнĕ-вырăнĕпе çумăр çумалла — местами ожидается дождь
Никольскийĕн чăвашла-вырăсла словарĕ
место, постель
престол
вырăн çук — негде
вырăнĕ-вырăнĕпе — в некоторых местах, кое-где
вырăна çитер — доставить
вырăна кĕр — поступил на место
вырăн çинче — на кровати
вырăнтан тух — уволиться
вырăнне — вместо
унăн вырăнне хам кайрăм — вместо него сам отправился
рана, ушиб
порез, ссадина, язва, струпья
пĕтĕм ӳчĕ суранлă — все тело в струпьях
суран вырăнĕ — рубец на теле
сурана çых — бинтовать
суран чир — ломота
строение
дом
çурт ту ларт — строить
çурт вырăнĕ — усадьба
çурт çийĕ — крыша
Словарь чувашского языка
(-ды̆-), назв. местности. N. Тата çавĕлтех, инçе мар, Сартăван теекен çĕрте, çав икĕ тĕнлĕ чăвашсен хăйсем хисеплесе пурăнакан тепĕр киремет вырăнĕ пулнă. См. кашлăх. ) ||Назв. речки. Б. Яныши. Пирĕн ялта Сартăван ятлă шывлă çырма пор.
назв. местности. Исаково (Урм. р.). Сентохи — пĕр лаптăм(?) çĕр вырăнĕ. Ку çĕр пĕр пуян Семешĕн пулнă, теççĕ.
сонтăх (суяды̆х, сонды̆х), ящик, сундук. См. сунтăк. Питушк. Сĕтел сонтăхĕ. Ст. Шаймурз. Юрла кăна, юрла, тиетĕр, юррăм юман сунтăх тĕпĕнче. N. † Юрлăттăм, юрлăттăм, ай, юррăм çук, юррăм юман сунтăх ăшĕнче. Альш. † Манăн юррăмсем юман сунтăхра. Ст. Шаймурз. † Ай-хай, иртсе пыран çамăрăк ĕмĕр, йĕс сунтăха хупса чарас çук. || Лавка в передней части избы с ящиком или полочкой внизу для посуды и проч. См. сунтăх сакки. К.-Кушки. Йинке, шăвăç тирке ăçта лартнă? — Сунтăха лартнăччĕ. Эпир çур. çĕршыв 11. Тĕпелте кашăк-тирĕк вырăнĕ çакăнса тăрать, аялта сунтăх ларать. Альш. Кăмака умĕнче сунтăх: унта кашăк-тирĕк хураççĕ ăшне. Чертаг. Сôнтăх = çăккăр-яшка хумалли вырăн. || Юрк. Сунтăх, сак айĕ. Унта путек яраççĕ. || Шкап без дверек для тарелок и проч., прибитый к стене. N. Сунтăх вăл шкап пек, анчах унăн хуппи çук; хупăлă пулсан, вăл шкап пулат. Сунтăха тĕрлĕ япаласем хураççĕ: чейник, чей-чашкисем, тата ытти вак-тĕвĕк япаласем. || Ларец. N. † Пĕчĕкçеççĕ йĕс сунтăхра чунăм пур, курайман тăшмантан хуйхăм пур. Трхбл. Пĕчĕккеççĕ сунтăхра чунăм пур. (Чĕпĕленнĕ çăмарта; алă тымарĕ, пульс). || Пенал. Трхбл. К.-Кушки. Мана тете икĕ хупăлă сунтăх илсе пачĕ. || Четыреугольная корзина, часто с крышкой. Кĕвĕсем. Хăваран сунтăх авăтăм — хăва хуппи сĕвĕнмес. Ib. Сунтăх-сунтăх сар мăйăр, çисен çимесен те катса пăх. Юрк. Сунтăх = пĕчĕкçĕ пуркă, тăваткăлскер. Ст. Шаймурз. † Хăваран сунтăх тăвăттăм, хăва хуппи сĕвĕнмест. См. сунтек. || Узор на груди женской рубахи по обеим ее сторонам. КС.
(сы̆н), внешний вид, облик, лицо, наружность; красивая внешность. Ал. цв. 45. Ун витĕр пăхсан, хĕрĕн сăнĕ ватăлмасть, хитреленсе, çамрăкланса пырать. Якейк. † Майра сăн пек пирн (= пирĕн) варлич, эпĕр тохса кайнă чох пăхса тăрса йолĕ-ши, выртса йăванса йолĕ-ши,? Ib. † Апи тунă сăнăмпа хĕрсем куçне йоримарăм, улпут куçне йорăп-ши. (Солд. п.). Ib. Кăмакая шораттăрç те, сăнĕ кĕч (= кĕчĕ), атту ним манер çокчĕ. ТЬ. Атă тăхăнч (= тăхăнчĕ) те, çын сăнĕ кĕч (= кĕчĕ). Ib. Молча кĕрсе шор кĕпе-йĕм тăхăнч те, çын сăнь кĕч. Ст. Шаймурз. † Сайра вăрман çинче юр тăмаст: шухăшлă чĕрере сăн тăмаст. Собр. Тĕлĕкре эрех ĕçсен, çын сăнĕ каят, теççĕ. Шибач. Сăн кĕрсе кайрĕ. Никитч. Митюк тата çын сăнне яриччен, ураран ӳкиччен, никăçан та ĕçмен. Микушк. Вăл çапах сăна хытарса (скрывая страх) кĕнĕ те, ик алса туль ылтăн тултарса тухнă. Суждение. Сăна ӳкерет (безобразит), куç-пуçа тĕксĕмлетет. (Ĕçкĕ). Макс. Чăв. К. I, 59. Пире мĕн кĕçĕнтен, ай, çын çинĕ, пирĕн сăн ӳкмесĕр, ай, мĕн тутăр? N. Сăн кĕре пуçланă, стал поправляться (лицом). Абаш. † Эпĕр ăшран колянни сăнтан пăхсан палăрмаçт. Капк. Эрех вырăнне краççин ĕçнĕ те, вилет вĕт... Этем сăнĕ те юлмарĕ. ЧП. Сутă сăнăм. N. Сăнне янă, потерял прежнюю красоту. Пшкрт. Сăнтан тохнă, стал некрасив, пал с лица; потерял облик человека (стал негодяем). Стал(а) старорбразным(ой). N. Вĕсемшĕн çамрăк чухне ватă сăн кĕресрен хуйхă. Юрк. † Пирĕн çамрăк пуçра сăнсем çук, сăнсем пулмасан та ăссем пур, калаçса йăпатма чĕлхем пур. Тим. † Пĕввĕр те пур, сăнăр та пур. Сала 206. † Пирĕн çамрăк пуçра мĕшĕн сăн çук? Кĕçĕнтен хуйхăпа та ӳснĕрен. Т. Григорьева. Сăна сĕтел çине хумалла мар, теççĕ. (Послов.). АПП. † Шур укçу çине ан пăх, аппа, сăнă юлĕ ун çине. N. Пуçăма çыхсан, сăнĕ каять (платок потеряет свою красоту). || Румянец. Тим. † Курнитсара çыру çырнă чух, хĕвел çути ӳкрĕ пит çине; çĕнĕ уйăхра тунă савнă тус, хĕрлĕ сăнĕ ӳкрĕ пит çине (на ее лице играет румянец). С. Айб. Хриттуна сăн кĕнĕ (появился румянец), тет. || Цвет. Эльбарус. Симĕс сăн çĕр çине ак хăçан ӳкет: йорсем кайса пĕтме пуçлаççĕ, çырмари çорхи шыв та выйсăрланса карĕ. Ib. Хальчен çĕр шап-шар йорпа витĕнсе выртнăскер, халь ĕнтĕ темĕн тĕрлĕ, анчах симĕс сăн ытларах, во порне те çĕнтерет. Кн. для чт. 144. Куккук ытла пĕчĕк кайăк мар. Унăн сăнĕ кăвак пулать. Кам. Враг. † Аккăш килет сассипе, кăвак чечек çуттипе, хĕрлĕ чечек сăннĕпе. Абаш. † Симĕс кĕпен сăн каять. Кайин, кайин, кайтăрах: пиççи вырăнĕ (место рубахи, где опоясывают поясом) йолатех. Собр. † Хусан арчи — сăрлă арча, илсе сăнне ямарăм. || Вид, образ. Ала 60. † Хам тăвансем аса та, ай, килнĕ чух сăнăсем пĕр ӳкрĕç те куç умне. Н. Якушк. † Ах, аннеçĕм, аннеçĕм, мăшăр витре илсе шыва ан, шыв çине ман сăнăма пăх, шыв çинче манăн сăн пулмасан, эпĕ çуккине çавăнтан пĕл. Турх. Çамрăк сăнĕпеле çамрăк ӳсет, çамрăк ĕмĕрĕ иртет те, сăнĕ ӳкет. Якейк. Пиçнĕ çырла сăнĕ пор (у красавицы). N. Вăл Настяна сăнĕпе кĕлеткине тăвас тесех тунă та, ăсне кĕртсе çитериман. В. С. Разум. КЧП. Çакă çыннăн сăнĕ пур та, ăсĕ çук. У этого человека красота есть, да ума нет. N. Ман килти сăн йохса тохрĕ. Регули 982. Ним сăн те (ним ĕç те) çок. || Изображение. Синерь. Вĕсем хĕрлĕ тăн шăтăкне кайнă та, вăсем тăнтан ача сăнĕ тунă та, унăн куçне тăхлан кĕртсе лартнă. || Портрет. А. Турх. В. С. Разум. КЧП. Коридорта Луначарскипе Якăвлĕв сăнне (нельзя: сăнĕсене) çакрăмăр. Н. Сунор. Ман пата хăн (= хăвăн) сăна ӳкерсе яр. N. Çакă сăнăма асăнмалăх патăм савнă тусăма. N. Хам сăна ӳкерттерсе яр, тенĕччĕ. Сан сăмаха итлесе, пĕр тенкĕ парса ӳкерттертĕм. || Сходство. Регули 1389. Пăластăк ашшĕ сăнĕ пор. || Отражение. Янтик. Сирĕн урай пит таса-çке: сăн курнать саçим (зеркалит, т. е. отражает предметы, как в зеркале). Ачач. Хĕвел пĕрре тĕксĕм çутă пĕлĕт татăкĕ айне кĕрет те, пĕлĕт татăкне хура сăн çапать. Çутт. 157. Уйăх та тухрĕ те, хăй сăнĕпе шывра выльляма пуçларĕ, N. Эсир: шур хут сăнĕ çапнă, тетĕр (т. е. побледнел от сидения над книгами); ăна шур хут сăнĕ мар, вăл пирĕн ачасене епле те пулин вĕрентес тесе тăрăшнин сăнĕ çапнă, теççĕ. N. Вара вăйлă халăхăн культурĕн сăнĕ вĕсем çине ӳкет, вĕсене хăш чухне витĕрех çапса тухать. Шурăм-п. Ача, урай çинче те, тата урай пит çутă пирки аялта урайĕнче ларакан пукансенчен, сĕтелсенчен сăн ӳкет. Ib. Ман каллах ун патне шалти пӳлĕме кĕрсе, сăн курăнакан пукансем çине ларса курасси пулмарĕ. || Зеркало. В. Олг. || Маска. Çеçмер. Хăш чохне ачасам аташса çӳресе çорçĕр те иртсе каять. Хăшĕ тата сăн тăхăнаççĕ. Сăнсем полаççĕ качака евĕрлĕ, вăрăм коккăр мăйракаллă, çăмламас.
(сы̆рт), холм, возвышенность. К.-Кушки. Кăнна хĕрринче сăрт пур. Изамб. Т. Сăрт, возвышение постепенное. Хурамал. † Ĕлĕк чуне эпир çӳрерĕмĕр сăртран сăрта юртан (= юртакан) пăлан пек. Чăв. к. Сыранĕ çӳлĕ, сăрт лутра, улăхаймарăм, мĕн тăвас? N. Сăрт айĕпе çол турăм, çил-тăман килсе вĕçтерсе карĕ. Сĕт-к. Сăртра ачасам похăнса ларнă ТХКА 41. Сăртра çăхан кранклатса ларать, тет. N. Вăл вуникĕ кашкăр иртиччен, выртаяс мĕн сăртăн аяккинче. Якейк. Эп паян çанти сăртра кашкăр кортăм. Чиратч. Ц. Сăрта хăпарса, хуранне çакса яшка пĕçерме тытăнчĕç, тет, кăсем. N. Хĕррисем кăш тĕлте тарăн, кăш тĕлте сăрт, кăш тĕлте тырă акаççĕ (у Булы). Айдар. Сăрт, сăрт, сăрт пахчи, сăрт пахчинче сар-кайăк. N. Лăс хурăнăн вырăнĕ — сăртрах вырăн. || В смысле прилагательного. К.-Кушки. Касанккă шывĕ леш енчи сăртрах вырăнсенче çĕр курăнкала пуçланă. За Казанкой на гривках кое-где уже почернело. Альш. Унта аранçĕ сăртрах каять (погористее становится, повыше?) || Болотистое место. Пшкрт. Сан утăсам аççа (-ав çав) сăртра тăраччă. (Сăрт — йӳçлĕк вырăн). || Спинной хребет лошади. Якейк. Лашая тăрантарса сăрчĕ потакан турăм. (Итла мăнтăр лашайăн копарчи çийĕ потать, çана: сăрчĕ потнă, теççĕ). Сĕт-к. Пирн кĕсрен сăрт потнă = мăнтăршăн копарчи йĕкĕрленнĕ. Чист. † Тиллĕн сăрчĕ лайăх хăрпăва.
стойло. Альш. Уччилни вырăнĕ ĕлĕк пулнă анкартисем. Хальхи карташ хапхи умĕнче лаша кĕтĕвĕ кӳртсе хупăрлакан стайла пулнă.
внешность. N. Таса çурта вырăнĕ çинче çурта епле çутăлса ларать, ырă арăмăн та çавăн пекех, çитĕнсе вăтамлансан, çăнĕ-пуçĕ илемленсе тăрать.
(с’ыру, с’иру), scriptio, scriptura, письмо, писание. Шел. П. 63. Тутар çырăвĕ пек çыруллă, пысăк чулсем выртаççĕ (лежат плашмя). С. Айб. Çук, эпĕ çыру вулама пĕлместĕп. Сенчук. Хамăр ялсен, ай, ачисем çыру çыран тиек пек. Юрк. Эпĕ çыру таврашне вулама ӳркенместĕп, çыру кĕнеке мар. Ib. Армана пынă чăвашĕ çыру пĕлекен çын пулнă! N. Çыру ярах тăр. Почаще пиши (из письма). N. Час-час çыру яр. (Из письма). N. Çырап çыру юратса, шурă хута хуратса. N. Ман çырува илетни, çук-и? Çырса яр. Юрк. Мĕншĕн çыру ямасăр тăратăн? Ib. † Хамăр ялăн ачисем çыру çыран тиек пек. Орау. Йăванăн çырăвĕ килнĕ. Пришло пнисьмо от Ивана. N. Ванюкăн çырăвĕ çук (не шлет писем): вилнĕ пулĕ, теççĕ. N. Елекка çырăвĕ (от...) пур-и, çук-и?. N. Çакă çыруран сывă юлатăп. N. Çыру ăшне канверт чиксе яр. КС. Сана çыру килнĕ. На твое имя получено письмо. N. Василийрен çыру илеп, эпĕ те ярап. N. Çыру ямастăр вуç та. Совсем не пишете. N. Апрелĕн 27-мĕшĕнче çырнă çырăвăртан урăх çыру илмен. N. Çыру ячĕ те, хăйне курса калаçнă пекех пулчĕ. ТХКА 25. Кăвак хупăллă çыру. Кан. Çырăва ăста вăл. Он мастер писать. N. Çыру вĕççĕн калаçас вĕçне юлтăмăр. N. Çеркейĕн вилнĕ çыру килчĕ. Пришло письмо о смерти Сергея. || Ученье; грамота. ЧС. Эпĕ ĕнтĕ халĕ çапла, çырува кайман пулсан, киреметсенчен пĕчĕккĕ чунехи пекех хăраса пурнăттăмччĕ, тесе шухăшлатăп. N. Килес çул кай çырува. N. Мана, çыру пĕлмен çынна, тепле çырмалла. N. Çырăва каякан ачасене килĕшӳсĕр ан çӳретĕр. || Буквы, письмена. Юрк. Ку çырусем вырăсли пек мар. Н. Якушк. Шурă хут çине çырнă хура çыру (письмо, буквы). || Записка. N. Çырупа укçа пуçтарса çӳрет (о нищем и пр., на бедность). || Рукопись. N. Ку çырусене (рукописи) эпĕ пит нумай çынсенчен ыйтса çыртăм эсĕ хушнипе. || Чертеж. Баран. 147. Кун пек план çинче çурт вырăнĕ пĕчĕкçеççĕ тăваткал çыру пулса ӳкет. || Обыск (предбрачные документы при церковном браке). Цив. † Пупран çыру илместĕр, хĕрĕр тухса каяс пек (готовится). Собр. † Хапхăр умне шăлма атьăр (идемте), курăк шăтса тухас пек; çыру илсе хумастăр, хĕрĕр тухса килес пек. Богдашк. † Çыру туса памастăр, хĕрĕр тухса каясшăн. || Кон, предел, межа, черта. Изаиб. Т. Малтан çыру çыраççĕ. Унтан кам малтан пемеллине шăпа тытаççĕ (в игре). Ib. Кукăрта (чижик) çырăва кӳртсен. || Судьба. Собр. † Пăхăрсамăр турă патĕнчи çырăва, чун патĕнчи тăвана уйăрат.
сени; крыльцо. Б. Олг. Пӳртум çинĕклĕ. О сохр. здор. Урай шăприне пӳртре тытма кирлĕ мар; унăн вырăнĕ çинĕкре. См. çенĕк, çеник, çелнĕк.
рубец от бывшего чирья. Орау. Унăн сулахай куç-харшинче çăпан вырăнĕ пур. На левой брови у нее рубец от бывшего чирья.
зарубцеваться. N. Хула кассассăн, виçĕ-тăватă кунтан вара чăн пирвай каскă вырăнĕ кăшт шывланса хăпарать те, çĕвĕленсе ларат. КС. Алла кассан, çĕвĕленсе ларать.
(-аш), окружье, окруженье. N. Пĕтĕм тута-сăмса тавраш (область рта и носа) питĕ ирĕлсе карĕ-ха — тӳрленмест. Собр. Уйăх таврашĕ карталансан (если месяц в кругу), йĕпе пулать, теççĕ. Б. Яныши. Çак кĕпер таврашне, çĕртме çинче утсене çитарма ялан курăк çитĕнтереттĕмĕрччĕ. О сохр. здор. Кровате (чит. кравата) тата алăк патне, чӳрече таврашне (около окон) лартма юрамасть. || Окружность. Ск. и пред. чув. 34. Карталанса йĕри-тавра тăнă ташă вырăнĕ, вунă чалăш таврашĕ. || (Приблизительное) время. Альш Миххайла праçникĕ таврашĕнче (около Михайлова дня) юр ӳкет, ӳкнĕ çул (в иной год). || Отношение. N. Наянлăхăмпа çыру яраймасăр тăратăп, тетĕн, вăл тавраша (в этом отношенни) эпĕ хам та çавах, анчах савнă çыннăмран çыру вăл-ку илсен, кирек хăçан та хирĕç часрах çырсă яма тăрăшатăп. || Относящееся до.. Изванк. Пирĕн ялта мур таврашне пĕлекен пĕр Микул карчăк анчах. || То, что относится к известному роду предметов. Юрк. Эрех таврашне пăхса тăма хăйсене уйрăм пысăк тӳресем тытса тăрат. Кама 7. Васса (пуçне пăркаласа). Е-е-е-х! ăс тавраш санăн. Хăнаран укçа ыйтаççĕ-и? Кам вĕрентрĕ сана. Тьфу, йытă пичĕ! N. Кунта япала таврашĕ питĕ хаклă. Баран. 44. Ялта лăпах пулнă, хăйă çути тавраш нимĕн те пулман. N. Выльăхăн ăс тавраш çук, вăл ăçта каяс килнĕ, çавăнта каять. Кан. Пуш урапанах: таврашсене çĕмĕрĕ (лошадь), тесе, калла турттарса килтĕм. ППТ. Çĕрен хуллин таврашин çӳп-çапне (сор от прутьев, обломки) прахтармаççĕ (не позволяют бросать). N. Пахăр-кĕмĕл тавраш(ĕ), çурт-хуралтă тавраш(ĕ). Менча Ч. Вĕсем акана тухаччен малтан ака таврашсене, суха таврашсене, сӳре таврашсене хатĕрлеççĕ. N. Çав вăра таврашĕ мар-и (это не вор-ли какой-нибудь) мĕн пĕшкĕнсе (нагнувшись) пырать вал пирĕн хыçран? Юрк. Начальник таврашĕ вăл тĕлтен сана аса та илме пĕлмест. О сохр. здор. Улпут таврашĕнче нихçан та сăпка кураймăр эсир. Юрк. Сирĕн вара ку çулта ĕне тавраш çук-и мĕн? Разве нынче у вас коров нет? Ib. Пирĕн чăвашăй йĕрĕх таврашĕнче пукане пек япала таврашĕ çук (никаких идолов не бывает). ППТ. Масар çинче кĕлĕ таврашĕ-мĕнĕ тумаççĕ (никаких молений не совершают). Сборн. по мед. Лаша-выльăх таврашĕнчен: ут-выльăха çамрăк чухне чипер пăхас пулать, тетпĕр. Халапсем. Эпĕ халап таврашне пĕртте пĕлместĕп. Я, вообще, совсем не знаю сказок. Баран. 29. Тăван хĕрĕ пек курса, ун валли тавраш хатĕрленĕ. Ib. 162. Пуринчен ытла лаша таврашне çӳререх параççĕ (калмыки). || Принадлежности, приспособления. О сохр. здор. Çавăнпа ача кипкисене, унăн çăтарне, тата ытти таврашĕсене те тасарах тытма тăрăшăр. СПВВ. Тавраш нуммай кирлĕ. Нужно много разных вещей, приспособлений, одежды и пр. (Так понимают в Сред. Юм.). ЧП. Атте салат пачĕ те, анне тавраш пачĕ те. Ходар. Сăрине (для „тайăн сăра“) тунă чухне таврашсене пит тирпейлĕ тыткалаççĕ (наблюдают за чистотой посуды и принадлежностей, которыми пользуются при варке пива). || Одежда (в некоторых выражениях). О сохр. здор. Хамăр тавраша ялан таса тытас пулать. Болезни. Тепĕр çĕрте хĕретнĕ-кăвакартнă таврашпа çӳреççĕ. Букв. Таврашна тасарах тытса усра. Будь опрятен. Янш.-Норв. Епле унăн (девушки) таврашĕсем чечен. Ib. Пасар таврашĕ те унăн питĕ нумай (у девушки, которую думают взять замуж). Орау. Хĕрарăм таврашĕ. Сред. Юм. Хĕрарăмăн кĕпе-йĕм (белье) нăмай пôлсан: тавраш нăмай, теççĕ. Алик. † Çын таврашпе килмен, хам таврашпа хам килтĕм, атийăк та апайăн. (Из песни туй арĕм). || Наряды. Собр. Хĕрĕ (невеста), пасар çитсен, пасара кайса, таврашсем илет. Бур. † Ай-хай, хамăр тантăшсем, кĕмĕллĕ иккен таврашсем. || Приданое (добро). N. Пĕр таврашĕшĕн илни анчах пулчĕ, хăй нимĕн тĕшне те тăмаçть (про жену). Чураль-к. † Ах кинçĕм, Пăраски, час тапранса часах тух; час тапранса тухмасан, хăвăн (= хăйĕн) таврашпе тухмаçть, тет, хăвăн таврашпе тухсассăн, час тапранса тухать, тет. (Свад. п.). || Добро, имущество. Иванова. Çак пушарта нумай тавраш, пĕр хĕр-ача çуннă. Истор. Ытти хаклă йышши таврашсем те нумай парса янă. Изамб. Т. Пуяннисем таврашне (япалине) кура хаклăрах тӳлеççĕ. || Сбруя. N. Урапасем ӳпне çавăрăнса каяççĕ, таварсем пылчăк çинче таптанаççĕ, лашисем ĕрĕхсе, таврашсене таткаласа çӳреççĕ. Ёрдово. Лаша таврашсем вăлсен питĕ япăх, таврашсене пĕртте юсамаççĕ. Лашине хытă кӳлсен: тавраш ванать, теççĕ. Чураль-к. † Ачи шухă, ан тийĕр, ати тавраш шуç тавраш; çав шуç тавраш пĕтмесĕр, пирĕн шухă пĕтес çук. Актай. † Шупашкар хуçи аттим пӳр, шуç таврашсăр тухас çук. Н. Байгул. † Йăлтăр-йăлтăр йĕс тавраш, çутатмасан килĕшмест. || Органы. N. Вал кăшт çех вырăнтан сикме пултарать, хăйĕн пур таврашĕсене те пĕтернĕ, вăл сывламасть те, унăн юн тымарĕсем те çук, çăварĕ те, хырăмĕ те, пыршисем те, хыçалти шăтăкĕсем те çук. || Материал. N. Машиная шухăшласа кăлараканни çавна тума хăй таврашĕпе те çĕр тенкĕ анчах илнĕ. Ал. цв. 20. Çулçăсем, туратсем, чечексем карнă, ылттăи-кĕмĕл ука таврашпа витнĕ хăй юратнă сакă çине ларать. || Род, фамилия. Орау. Çав Кăрнин усрав ывăлĕнчен Ситемен тавраше пуçланса кайнă. Альш. Мăрса йăхĕсем каяççĕ куçса Пӳркелне. Пӳркелĕнче халĕ те пур, Мăрса тавраш, теççĕ. КАЯ. Апрам таврашĕ (пирĕн йăх ячĕ). N. Кам таврашĕ эсĕ? Ты из какого рода (или: фамилии)? N. Тăраль (трал’) тавраш (-аш). Орау. Урлав таврашĕ питĕ ĕрчĕхлĕ ăру вăл. Орау. Вăсен таврашĕнче путлĕ этем пур-им? || Нечто подобное, такое. Дик. леб. 40. Вăл ун пек тавраша унччен нихăçан та курман. N. Нумайĕшĕ çĕнĕрен законсем кăларасшăн пулчĕç. Нумайĕшĕ вăл тавраша кĕтмен, вĕсемшĕн вăл ĕç сисмен çĕртен пулчĕ. СТИК. Пирĕн вăл тавраш мĕн çук? У нас ничего подобного нет. (Возражает, почти что обидевшись, на вопрос: сирĕн им-çам пур темерĕç-и, парăрччĕ, пулсан). || Культ. ЧС. Ку киремет таврашне ан тăвăр. Не совершайте этих идольских обрядов. || Альш. Хирти Кушкă таврашĕ, çĕнĕ Мертлĕ таврашĕ акат вăл анасене: çавсен çĕрĕ, тет вăл. || Обстоятельство (грамм. термин, неолог.). || В смысле послелога. N. Атăл таврашĕнче ун пек хула нуммай. В Поволжье таких городов много. Ib. Хула (ял) таврашĕнче (около города, деревни); çăварни таврашĕнче (около масляницы). N. Пукрав таврашне те таврăнайăп-ха эпĕ. Неизвестно, вернусь ли еще я к Покрову. N. Мункун таврашнелле те тавăрнайăпăр, тем. Неизвестно, воротимся ли мы к пасхе.
подпорка, кронштейн (у „пир вырăнĕ“).|| Чертаг. Тапкăч, хăййи, хирлӳ, ôкçу (у шерстобитов). Питушк. Тапкăч, то, чем, бьют шерсть (катеринка). См. окçу. Вута-б. Тапкăч, упорка, упирает верхнюю ручку ворот, чтобы ворота ходили на одном уровне. || Шпоры петуха. Хорачка. Ст. Чек. Автан тапкăччи — чĕрнисенчен çӳлерех, икĕ уринче те хире хирĕç тăраççĕ. Автансем çапăçнă чух пĕр-пĕрне çавăнпа чавтарса юнлантараççĕ. || Упорина у пилы-ножовки. См. __алă пăчăки [алă пили (-п̚иλиы)].
(табы̆р), место для водопоя стада на речке. СПВВ. Кĕтӳ тапăра аннă. СПВВ. МС. Ку выльăхсам пăхакан ырă мар, выльăхсене тапăртах хуплать. КС. Тапăр тăратнă вырăнта (где скотину загоняют на водопой в полдень) тырă лайăх пулать. Изамб. Т. Кăнтăрла çитерехпе выльăхсене шыв ĕçме тапăра антараççĕ (загоняют поить). Ib. Тапăр (или: тапăр вырăнĕ), место, куда загоняют скотину поить и отдыхать. Н. Карм. Тапăр — кĕтĕве кăнтăрла вырттаракан çĕр. Баран. 6. Тăн-кăнтăрла тĕлĕнче, шăхличине кăшкăртса, хуçа хупмасть тапăра. N. Вăл вырăна пирĕн тапăр вырăнĕ теççĕ. Çак тапăра çитсессĕн, пирĕн хăшĕ-хăшĕ çур çавала çитичченех кĕрсе тăчĕç. || Табун, стадо. ППТ. Кăнтăрлаччен, пуху тăваççĕ те аслăрах çынсем, тапăр ансан (когда стада спуститься на водопой), выльăхсене тапăртан кайса тытса килеççĕ. ТХКА 42. Лашасем, ĕнесем каçпа тапăра тухнă. Эпĕ хамăр тьыхана йĕвен тăхăнтарса утлантăм. || N. Тапăр, то же, что стольне.
божница, тябло. Чертаг., Персирл. Около Тяберд. Турă вырăнĕ = торă кокри.
рассадник („ящик с землею, на четырех столбах, для первоначального посева капусты“). Тюрл. Цив. Тутел = панча. Хурамал. Тӳтел — йăрана калаççĕ. СПВВ. ФА. Тӳтел — купăста вырăнĕ, ăна тăватă юпа лартса ешчĕк пек тăваççĕ те, ăшне тăпра тултарса купăста акаççĕ. СПВВ. МА. Тутел, панте, купăста йăви.
(ты̆гы̆с), приторно-кислый. СТИК. Улма тăкăс. N. Халь тăкăс лекет (пища). || Плотный, тесный; плотно, тесно. Изамб. Т. Чиркӳре тăма тăкăс (тăвăр) пулат. N. Парне вырăнĕ çумĕнчи мăйракасем патне çитичченех тăкăс тăрса тухса праçник тăвăр. N. Хĕлле çул тăкăс пулсассăн, лашана йăвăр килет (сани плохо скользят по дороге по причине особого свойства снега). Календ. 1904. Юр вĕтĕ пулсан, тăкăс, хытă ларать, ун пек юр çуркунне час ирĕлмест. О земл. Вара шăтăка тин çулнă утта хытă, тăкăс таптаса тултараççĕ. Баран. 113. Тăмлă çĕр пит тăкăс, йывăр. N. Тăкăс тăпра, плотная глинистая почва. Костынев 68. Пуринчен ытла тач çыпăçса тăракан тăкăс тăпрана ытла тачкалла сухалама юрамасть. || Ровно. СПВВ. ВА. Пĕр тăкăс çуса тăчĕ. N. Йăкăш-якăш юхнă чух вĕçсе пырать симĕс хыс, çавăрăнса илнĕ чух пăркаланать пит тăкăс. || Неуживчивый. N. Тăкăс кăмăллă.
(ты̆пра), земля, почва, грунт. Юрк. Пĕр килте ăна пĕр çăкăр парса яраççĕ. Çав çăкăра вăл: эпĕ сан хыçăнтан нумай çӳрерĕм, атя, эсĕ те ман хыçран çӳресе пăх-халĕ, тесе, пиçиххийĕн пĕр вĕçне çыхса, çĕре пăрахса, пĕчĕкçĕ урапана туртса пынă пек, хăй хыçĕнчен тăпра çинчен сĕтĕрсе пыра пуçлат. Сред. Юм. Пит хора çынна: тăпра пик, теççĕ. N. Кĕрӳшпе хунĕшĕ пĕр тăпра. ГТТ. Хунĕ тăприпе кĕрӳшĕ тăпри пĕр, тесе калаççĕ. N. Сухви ӳсет-и ĕнтĕ, тăпра çиекен пулчĕ-и ĕнтĕ? Чхĕйп. Вара вилнĕ çын ӳтне как-нибудь хăракаласа тăпра айне тунă (зарыли в землю). ХЛБ. Хĕрлĕ тăпра çине тирĕслĕке иртерех хурсан та пырат. ЧП. Хура халăх мĕшĕн сикет? Хура тăпра сиктерет. || Сор, грязь. О сохр. здор. Урай тăприне пӳртре тытма кирлĕ мар, унăн вырăнĕ çинĕкре. N. Тăпра пусрĕ. || Намогильная насыпь. СТИК. Иван тăпри çине ем-ешĕл тупăлха шăтса тухнă, тет. Альш. Йывăр тăпри çăмăл пултăр. N. Ну, ман атте тăпри çине таптамала пуласчĕ вилсен. ТХКА. 74. Анне мана хăй çинчи тăприне пырса купалама хушнăччĕ. Курм. Ати вилнине пĕлтĕм, она турă çӳлти патшалăха илтĕр, лайăх вырăн патăр, йăвăр тăпри çăмăл полтăр. N. Эсĕ пирĕн тăпрасене таптама, пире пытарма килейĕн-ши, таврăнăн-ши, тесе кĕтсе тăратпăр. N. Сана ман тăпра çине таптама турă çавăртăр (пишет мать). N. Пире иксĕмĕре аннен тăприне таптама пӳрмен пулĕ (мать умерла, пишет с чужбины брату, находящемуся тоже не на родине). N. Тăпри çăмăл пултăр. Сиктер. † Йывăр тăпру айĕнчен хура çĕлен пулса тух, аттеçĕм! N. Масар çинче унта-кунта тинрех пытарнă вилнĕ çынсенĕн тăприсем те пурччĕ. В. Олг. Тăпра ăшне анса кай (сильная брань). Пшкрт. Тăпра ăшня кайман (брань). Ала 90. Çавă ачасене ашшĕ те хăйĕн малтанхи арăмне тăпрашне кайса праххăрĕ те, урăх арăм илсе, унăн хыççăн кайрĕ. С. Алг. Юпи çумне çурта çутса çыпăçтараççĕ, йĕри-тавра виççĕ çаврăнаççĕ: пехиллесе юл, йывăр тăпру çăмăл пултăр, тесе тăпрана çӳлелле сăтăраççĕ. Вил-йăли. Вилнĕ çынна шăтăка ярсан, пурте пĕрер ывçă тăпра яраççĕ, теççĕ. N. Вилнĕ çынна илсе пынă чух хирĕç пулакан çынсем: йывăр тăпри çăмăл путăр, тесе иртеççĕ. || Руда. Ск. и пред. чув. 66. Унта, ылттăн тăпри чавнă çĕрте (на золотых приисках), çĕр айне пулса вилнĕ. N. Вĕсем ылттăн тăпри кăларма кайнă.
стойка у ткацкого станка. Шибач. Янгорч. Тăратма е чавса (пир вырăнĕ). || Забор, тын. Н. Седяк. Тĕкме — частокол, тăратма — хӳме.
(-к’), ворота. ГФФ. † Вырăсла хапха алăкĕн вырăнĕ аслă. Велико место, занимаемое русскими воротами. Алик. Тьыхи ăçтарах, ăçтарах? — Хапха алăкне кăкарнă, кăкарнă. N. Хапха алăк = хапхалăкĕ.
хор, класть, ставить, положить, поставить, строить. Ст. Чек. Кĕнекене минтер айне хутăм. Я положил книгу под подушку. А.-п. й. 4. Асаттепе иккĕн çĕклесе хума тăратпăр — хураймастпăр. Ib. П. Ваçлей нушана епле лектернине, ăçта хунине, епле çавăнтан вара пурнăçĕ малалла кайнине хунĕне тĕпĕ-йĕрĕпе каласа пачĕ. Василий рассказал тестю обо всем подробно: как он поймал нужду, куда положил, и как с того времени жизнь у него пошла хорошая. Ib. 71. Илсе хурас ăна кӳме çине, тет вăл ямшăкне. Ib. 71. Вилнĕ кашкăра кӳме çине илсе хураççĕ те малалла вĕçтереççĕ. Ib. 54. Йăви хăвăртрах сивĕнтĕр тесе, чӳрече çине пырса хучĕ. Ib. 94. Шурă халат тăхăнса, тухтăр пекех тумланса, сарă чăматан йăтса, тĕрлĕ кĕленче хурса, ĕне хӳрине чиксе, хуллен утать хулана. Ib. 77. Каçхине Ваçлей лаша кӳлчĕ те, нушана тытса хупнă арчана урапа çине хурса, вăрмана тухса кайрĕ. Вечером Василий заложил телегу, поставил сундук, взял железную лопату и отправился в лес для похорон нужды. Ib. 68. Çăнăхпа пĕрле вăл Пӳрнескене те илсе кĕчĕ, тет те, çăнăхне аламасăрах кăвас хурса лартрĕ, тет. КВИ. Анчах шăлнĕ укçине хăйĕн айне хурса ларнă. ГФФ. † Кăвак сăхман илемсĕр сак çинче хорса каснăран. Серый кафтан некрасив потому, что его кроили на лавке. Регули 854. Ман тырă (тыр) питĕ нумай, ташта хома вырăн топас. Н. Седяк. Вăя пуçланă чух шăпа тытса çăпатасене хурала хураççĕ (кладут под охрану). N. Кĕлте çыхнă чухне çурлана хулпуççи çине хураççĕ. ЧП. Атьăр тутăр кумар-и, варрине хура хурар-и? Янтик. Есир япалусене çакăнта хурайрăр. Ib. Килсен кала вĕсене, япалисене çакăнта хурайччăр. Ib. Эс, Хветĕр, çурлуна çакăнта хурайăр, никам та илес çук ăна. N. Урăх çĕрелле кайса хуман-и? Не положила-ли куда-нибудь в другое место? А.-п. й. 66. Пĕр карчăк кăмака умĕнчи кашта çине типĕтме вутă хунă, тет. Ib. 106. Çавăнта сарайне кайса хур, теççĕ хуçисем. Якейк. Тепĕр рет хорса каяс. Надо начать класть новый ряд (напр. кннг). N. Тăхлаччи пиçнĕ хура пĕр-пĕр савăтпа сĕтел çине пырса хурать. N. Эсĕ лашăна юпа çумне хур, ху тăрăх сак çине лар. N. † Айăм, айăм темесен ая минтер хумĕçĕ. НР. † Çырма орлă каçă хотăм. Мостки устроил через речку. Султангул. † Эсĕ леш енче, тăван та, эп ку енче, кил иксĕмĕр хурар та ай каçмине. Хуратсăн хур каçмине ай çӳçерен, пусмассерен вăль-вăль та ай авăнтăр. Н. Карм. Каçмăрсене хурсан çирĕкрен хурăр, каçмассерен каçмăр авăнтăр. || Прикладывать, приложить. N. Вăл хăлхине ĕçчена çумне хунă та итлет. Он приложил ухо к стене и слушает. О земл. Кĕнеке тăрăх мĕн пĕлнине ĕçе хума тăрăшаççĕ. N. Çитмĕл çула çитрĕм, çын çине алă хурса курман. || Ударить. Альш. Çакă çĕлен Ивана пырса хучĕ, тет (ударил). || Класть больного в больницу. Кан. Кусене эпĕ хамăр Пеловолшск пульнитсине хутăм. Сборн. по мед. Дифтеритпа чирленĕ çынна часрах больницăна хумалла, е ун патне доктора чĕнсе килмелле. || Привернуть (оглобли). Торп-к. Старик вăрмантан килсе торта хочĕ, тет (привернул). N. Кĕркури турта касса тухса хурать те, урапи çине хăпарса ларса, татах малтанхи юррах юрлать. || Пришить. N. Кĕрĕк çине хур. Пришить к шубе (о воротнике). ТХКА. 71. Çăварнире лаша ĕрĕхсе çурна кĕрĕкĕн çаннине çĕнĕ тир татăкĕпе анне пит лайăх сапланăччĕ, йăллисене çĕнĕрен хунăччĕ. || Заплатать. N. Йĕм çине тăхăрвун пилĕк саплак хунă пулнă. || Натягивать (о струнах). Якейк. Кĕслея çĕнĕ хĕлĕхсем хочĕç (натянули). || Набираться. Урож. год. Нӳрĕпе хăват хурса çитĕнеççĕ хумханса (травы). N. Самана лăпкă тăрсан, эпĕ хăват хурăттăм. || Ставить (самовар). Янтик. Кĕпер пенчи сăрлă юпа ут кăкарни пирĕн у ( = вăл), сăмавар хурса сахăр катни шур явлăкли пирĕн у. || Поставить (охрану). N. Халĕ (1906 ç.) вырăнĕ-вырăнĕпе хурал хунă, е салтаксем тăраççĕ, е казаксем çӳреççĕ. || Ставить в банк (в игре в карты). Орау. Малтан пĕрер тенкĕ хурса вылярĕç. Унтан икшер тенкĕ хура пуçларĕç. || Закладывать, заложить. Альш. 15 тенкĕ парса ятăм та, тăлăпне хăварчĕ хурса. Юрк. Хупаха хур. Заложить в кабаке (вещь). Ib. Хупаха хурса эрех ĕçеççĕ. || Начислять. N. Ун чухне банк укçана пит пысăк процента хурса пама пуçланă. || Творить (ставить) тесто, замесить. Юрк. Кăвас хур. N. Кӳптĕрме хур. Сред. Юм. Колаç хорса лартрăм. (Колаç пĕçерме чоста хорса лартсан çапла калаççĕ). Хурамал. Сăрана хатĕрлесен тепĕр кун ирхине икерчĕ хураççĕ те, каç икерчине пĕçереççĕ. || Назначать на место, на должность. Пухтел. N. Сана каллех ĕлĕкхи вырăна хурĕç. Альш. Унта вĕсем хăйсен хутлăхне пĕр хĕрне касначчея хураççĕ. Истор. Аслă княçа иккĕшинчен пĕрне хурасшăн пулнă. N. Пирĕн ялта шкул уçнă, унта çав Волкăва хăйне тиректăра хунă. Чăв. й. пур. 26. Сана куланай пухма хуратпăр. Ib. 26°. Сана куланай пухма хурасшăн, тенĕ. || Определить, установить. N. Вĕсем пĕтĕм халăх çырăва вĕрентĕр тесе çĕнĕ йĕрке хунă. Орау. Атăсене икĕ мăшăрне те кайса парас: хăшне тӳрлетет, вара пĕр мăшăрне хăй илсе тӳрлетнĕшĕн укçа хури (хурĕ-и)? N. Вут тупăнмарĕ, ыттине ĕçе хунă. || Решать. N. Йышăнмасан укçа пама пăрахăç тума хунă. || Накинуть. П. Патт. 13. Темĕскерле çын кĕрĕкне хулпуççи çине хурса тухрĕ. || Прикрытый. И. Тукт. Кайсан-кайсан, Ульянасене пĕр чăптапа витсе хунă лав тĕл пулчĕ. || Приказать, велеть. N. Çаврăнма хуратна, анма хуратна юланут çинчен? (Такмак). || Подать в суд. Чăв. й. пур. 210. Эпĕ каçармастăп, манăн ача вилет, эпĕ сута хуратăп, тенĕ. СПВВ. Сута хучĕç. || Чув. пр. о пог. 278. Хĕлле юр сакăн-сакăн пусма пек картлашкаллă пит нумай хурсан, çулла тырă-пулă пит лайăх пулать. Если зимою очень много насядет снегу ступеньками, как у лесенки, летом хлеб будет очень хороший. || Уродиться, родиться в кого. Юрк. Такам шуйттана эсĕ хунă! Ib. Митукăн амăшĕ те шарт тĕлĕнет: „Ачу масарĕ ку Митук, кама шуйттана хучĕ-ши? Пирĕн йăхра никам та ун пекки çукчĕ-çке“. N. Вăл амăшне те, пиччĕшне те хуман, пит çемçе çын пулнă. Регули 923. Пĕтĕмпех хама хунă. ÇМ. вăт. || Значит, надо полагать (?). Рукоп. календ. 1908. Шикланаççĕ хур.|| Почитать, ставить во что. N. Илтмĕтĕм сирĕн сăмахăра, чунăм чухлĕ хуратăп кăмăлăра. ÇМ. Этем чунне — выльăх чунĕ вырăнне ан хурăр. N. Эсĕ ман сумаха сумах вырне хумарăн. N. Пирĕн ватăсене чыса хураççĕ. Дик. леб. Çакна хăнăрсене чысламалли тĕслĕрен ĕçме-çиме вырăнне хурса выльăр. N. Кăмăл хурса, хĕрхенсе ман айăпа каçарсам. || Составить, сложить. N. Микула геройсене мухтаса юрламалли çĕнĕ юрă хучĕ. || Сравнивать. N. Петĕр çын чĕрине çăлкуçĕ майлă хурат.|| Зачесть. N. Эсир мана ку ĕçшĕн айăпа ан хурăр, тенĕ. N. Мана винавата хуран. N. Çавна та ĕнтĕ айăпа хуратна? || Давать (имя). Яжутк. Пирĕн ялта пĕтĕмпех (все) Шăнкрин ятлă, ахаль пуп çавнашкал хунă. || Девать. Хĕн-хур. Ачасене ăçта хурас! Вĕсене те пăрахас-и-мĕн? Толст. Çиллĕме ăçта хурам-ши? Юрк. Ай-хай, арăмçăм, сарă арăм, çта хурĕç-ши манăн чунăма? Чем люди живы. Кала эсĕ, укçăна ăçта хутăн? тет Матрӳне. Альш. Килĕнче хăйĕн пурлăхне ниçта хура пĕлмен. Ib. Сирĕн пек лайăх çынсем умĕнче ырă сăмахăма ăçта хурам-ши? Ал. цв. Каялла çаврăнса пăхать те, ниçта алă хума та вырăн çук. || Наливать. N. Сăра хур, наливать. || Пить. КС. Сăра ĕçтернĕ чухне: хур, хур, тесе сĕнеççĕ. || Оценивать. N. Хамăрне 50 тенке хутăмăр. Орау. Сурăха пĕр тенкĕ хучĕç. Оценили овцу в рубль. || N. Эсир канаш тăватăр пулсан, эпир ăна пĕтерĕпĕр; эсир пĕр-пĕр сăмах хурсан, вăл сирĕн пулмасăр юлĕ. N. Хампала иксĕмĕр хушăмăра эпĕ сăмах хуратăп. || Быть принятым. П.-Пинер. Пасара кайсан çын вали кулаç илме хуман. N. Уяра хирĕç юпăнчă илме хунă. N. Ывăла шаннă — хуран çеккĕлинчен тытма хунă тет, хĕре шаннă — алăк хăлăпĕнчен тытма хунă тет. || Потратить. Календ. 1907. Çĕре тухăçлăрах тăвас тесен, ăна ĕçлеме вай нумайтарах хурас пулат. || Пожертвовать. N. Вĕсем халăха ирĕке кăларасшăн хăйсен пуçĕсене хучĕç. || Развести (огонь). НР. † Уй варрине вут хуртăм. Среди поля я огонь развела. А.-п. й. 21. Такасем, пĕр-пĕринпе тĕкĕшессине шанса, шăнасран çапă пуçтарса вут хунă. || В чувашизмах. ЧС. Вăл (лошадь) е хирте е картăшĕнче ирĕк çӳренĕ чухне, ун патне тытас тесе ют çын ан пыра хур (и не думай подходить), хăна пĕр систермесĕр шартлаттарса тапса яратчĕ. N. Эпир çав ӳсĕр пекех пулас мар, хамăр ăса çухатсах хурас мар. Халапсем 27. Тархасшăн ан кая хур (не уходи), эсĕ пире тĕрмере çĕртсе пĕтеретĕн. Юрк. Ан кая хур. Не вздумай пойти! Чем люди живы. Çимун Михала ĕçне пырса пăхнă та, шартах сикнĕ: Михала улпут таварĕнчен вилнĕ çын пушмакки çĕленĕ хунă. Конст. чав. Инке каллех: ан ухмахланса çӳре хур эсĕ, ачам, апла, терĕ. См. Магн. М. 263. || В качестве вспомогательного глагола. Оп. ис. ч. II. Виçтерсе хур, эп пырăп. Вели взвесить, я приду (и возьму). Ib. Вăл çаран çине кĕре ан хур — пĕтрĕн вара. Не вздумай пойти на эти луга — погибнешь. ГФФ. † Мана савнă сар ача шотласа хонă ылтăн пек. Мой размиленький красавчик — ровно считанное золото. Оп. ис. ч. II. Лашине витине хупса хурат. Ставит дошадь в конюшню. Ib. Çил тухиччен акса хурас. Надо (заранее) отсеяться, пока нет ветра. Ib. Тĕтĕрсе пĕтерсен, шăналăка карчĕ те хучĕ. Окурив, она задернула полог. А.-п. й. 53. Кашкăр йăпăр-япăр тĕпсакайне анса кайрĕ. Йытти сакай алăкне шăнкăрт хупса хучĕ те, пас кăларса вĕрме тытăнчĕ. Когда волк забрался туда, собака захлопнула крышку, а потом принялась лаять. Ib. 90. Мĕн пур йăвăç купинче мачча кашти курăнмасть. Тупса хурсан кашталăх, тытăнăп тин ĕçлеме. Ib. 91. Çав вăхăтра Сахарĕ çыхать хурать улпута. Ib. 82. Хайхисем килĕшрĕç те, сумккăпа кив капансене улăштарса та хучĕç. Альш. Унтан (она) кукша качакине илет те, хăй качакине çыхса хурат, тет. N. Çапла вара илемлĕ чĕлхене пăсса хураççĕ. Чăв. й. пур. 33°. Ивана хăне ĕçтерсе ӳсĕртнĕ те, пылне вăрттăн илсе хурса сута-сута янă. N. Ухмах çынна ан хирĕçтере хур, вăл тем те туса хума пултарать. Янш.-Норв. Çапла вĕсем вара çураçса хураççĕ те, туй тума япаласем хатĕрлесе хураççĕ. Регули 958. Ĕнер туса хорас мĕн сирĕн. N. Сухи пуçпе сӳрине сухаласа пĕтернĕ ана çинчен тепĕр ана çине кайса хучĕ. Халапсем 15. Хай упанăн икĕ хăлхинчен ярса тытса часах урапине кӳлсе те хурать. N. Агаша йĕре-йĕре Корней пичĕ çине таса тумтир витсе хунă. N. Палач вĕрене хăвăрт туртса илнĕ те юпа çумне çыхса хунă. N. Çитсен (по прибытии) мĕн тăвассине вăл малтанах вĕрентсе хунă. Истор. Ывăлĕсене вăл хăй сывă чухнех пĕрер хула парса хунă. Шăна чир. сар. 19. Шăнасене пистерттерет, нумайĕшĕ тата вырăнтах шăнасене вĕлерсе хурать. N. Пĕр кулак çапла каларĕ, тет: „Пире пĕтĕмпех пĕтерсе хурасшăн“, терĕ, тет. N. Ӳсечен (?) çăнăх исе хурайтăн-а? N. Авал пĕр пысăк пуçлăхран ыйтнă, тет: „ Эсĕ тĕрмене лартакан çынсем хушшинче пит лайăх çынсем те пур-тăр-çке? — тесе. Пуçлăх пăртак шухăшларĕ, тет те, каласа хучĕ, тет. N. Тепĕр çын тата. „Чăн пирĕн çарансем питĕ начар, анчах вăл выльăх çӳренĕрен мар, çулсем çапла килчĕç“, тесе хучĕ. N. „Çапла вăл, Микулай, çапла; Ваçлей пурне те пĕлет вăл“, тесе хучĕ Ерхип. Кн. для чт. 65. Хăйне ниçта кайса хума пĕлмен. N. Каç пулсан пулла кайăпăр тесе ăман чакалтаса хутăмăр. Имен. Ашшĕ ăна хирĕç илме тохать. Алăк оçса хочĕ. Хора-Çирма. Эсир уншăн ятласах хумăр, тесе шутларăм. Думаю (думал), что вы меня не будете за это слишком бранить. (Из письма). Орау. Йăтăнса анса пусса хурĕ (придавит). N. Алтса хур (вырыть). ЧС. Çапла тетен (у брата) сулахай алли типе пуçласан хай этем: „Акă ку керемет çеремĕ хай Михелене мĕн туса хунă, тетчĕ (т. е. что сделал ему киреметь за распахивание киреметевой земли). N. Иле хăйне ырăлăх тунăшăн Якку çапла туса хунă. КВИ. Пиччĕш хăйĕн шăлнĕне чиксе хучĕ укçашăн. N. Хула хапхине хупса хунă. N. Вĕсене епле пĕтерсе хунине (как истребили) илтсеттĕмĕр эпир. N. Чӳрече çумне хĕрлĕ вĕрен çыхса хур.
хмельник. N. Пахчана хăмла вырăнĕ пăрахас тетĕп.
корпун, корпон (курбун, корбун, Пшкрт: корβун), горбатый; горбун. ТММ. Курпун вырăс йĕр йĕрлет. (çăпата тирни). N. Курпун сысна йĕр йĕрлет. (Шĕшлĕ). IТТ. Курпун старик, горбатый старик. Ходар. Куç ӳкнĕ таврашне пит лайăх пĕлекен пĕр курпун карчăк. Кан. Никамăн та курпун пулас килмест вĕт. ЙФН. Çӳрен курпун лашамччĕ. || Горб. Сред. Юм. Корпон, сгорбленный; горб сгорбленного человека. Ал. цв. Малта та, хыçалта та тĕве çурăмĕ пек икĕ пысăк курпун (у него). Ала 11. Хăйĕн вырăнĕ çинчен тăчĕ, тет те, хуçа арăмĕ патнелле каллех курпуна кăларса уттăрĕ, тет. Тораево. † Шăпашкар хуçи марисем те, тухаççĕ те утаççĕ, Пирăн чăваш маткисем курпуна кăларса ĕçлеççĕ, çавах тутлă çимаççĕ. || О бревне. N. Курпун майпе çавăрса хур. Поверни (бревно) горбом вверх.
то же, что куç хыв. Çичĕ Пӳрт. Куç ху, «внушить». (Сообщ. Н. Р.. Романов). || Возводить подозрение. || Положить начало утоку. Якейк. Хĕç виттĕр илсен куç хăваççĕ, пир тĕртме тапратаççĕ. См. пир вырăнĕ.
озёристое и болотистое место. Альш. Кунталла, Çĕнĕ-Кас вырăнĕ, уччилни вырăнĕ, пĕтĕмпе кӳллĕх-шурлах, хăяхлăх-хăмăшлăх пулнă.
чищоба. Кан. Тепĕр икĕ чăваш килĕ вăрмана, как çĕрĕ çине лараççĕ (поселяются). См. кăк вырăнĕ.
(кы̆дарт, ктарт), показывать. Альш. Иванкка Петĕрĕ, авланнă чухне хальхи арăмне йыснăшне кăтартнă, тет. Регули 686. Хăшне тытмаллине кăтартам. Ib. Хăш утне тытассине кăтартрăм. Ст. Чек. Кăтартса пăхам (покажу) çак çынна, илмĕ-и (илми); пурĕ-пĕр (всĕ равно) сутмалла вĕт. Ib. Кăтартса парам-ха вăсене! Проучу-ка их! К.-Кушки. Куçĕ ылмаш кăтартат. У него косые глаза. Срв. Кăмак-к. Куçĕсем пĕр пек кормаççĕ. У него глаза видят не одинаково. N. Çак кинĕ хунямăшне, хуняшшĕне хисеплет, вĕсем умĕнче урине кăтартмасть, пуçне те кăтартмасть. Тогаево. Пĕр чĕлхесĕр старик тăчĕ те, мана пĕрре аллипе темскер туса кăтартрĕ (показал жестом), тепре чĕлхиçне кăтартрĕ. Сятра. Коç шоррине кăтартса (вылупив зенки, напр. — браниться). Юрк. Епле çӳретĕн, кăтарт халĕ! тет. N. Ăна ачасем, нихçан çимесĕр антăхнăскерсем, кăтартса та хăвармаççĕ (съедают все до чиста), пĕр наччасрах пуçтарса çисе пĕтереççĕ. Ала 54°. Çуртсем енне (в сторону строений) кăтартса... Альш. Тĕттĕм кăтартакан кĕленче (о стекле: закопченное, залежавшееся, принявшее мутную окраску). Орау. Тытсан (если поймаю), аçа çапман пуçна, кăтартăп ак (задам тебе), пит вĕрсе тăр-ха! (= полай-ка еще!) || Казаться. Торп-к. Çын аллинчи япала пит пысăкăн кăтартать, теççĕ. Ачач 39. Те хăй лутраран, кĕлетки сарлакарах кăтартать. N. Эсĕ çамрăк кăтартатăн, теççĕ. || Предвещать, обьяснять. Кратк. расск. Санăн тĕлĕкӳсем икĕш те пĕр япаланах кăтартаççĕ. Юрк. Пĕрев хăй хуçине укçисене ăçта-ăçта салатнине хисеп (отчет) панă. Çав хисепĕнче вăрттăн хăне (= хăйне) илнĕ укçисене ялан хама валли атă илтĕм, тесе, кăтартнă. || «Привести». Юрк. Анӳ вилнине пĕлсен, пит шеллерĕм; ун пек вилĕм таврашне турă ан кăтарттăр. || Оказывать, причинять. N. Эсĕ темĕн чухлĕ ырăлăх кăтартнине асăнса калаçĕç. Истор. 143. Эсĕ пире халиччен курман асапсене кăтартатăн. N. Ют халăхсене йывăрлăх кăтартса, хăваласа янă. N. Кушака ан хурлăх кăтарт. Не мучь кошку. Ачач 78. Çавăн пек кăтартрĕ (проучил, показал кузькину мать) мана Ишек юрри! (см. Ib. 76). БАБ. Халăхсем вара: темĕн кăтартса тăрĕ (от колдуна бог знает что увидишь), тесе, хăй вилсен виçĕ эрнерен, пĕр çĕре пуçтарăнчĕçĕ те, масар çине кайрĕçĕ. Кан. Кам çурт вырăнĕ йышăннисене, çурт лартмасăр, пахчапа усă кăтартмастпăр (не позволяем пользоваться), теççĕ пухăра. || В качестве вспомог. гл. Ачач 19. Униççе аппа! Ярса кăтарт-ха юмах. Ib. 18. Ĕмĕрлĕхе çывăрма выртнăскере, сăмахсем те каласа чĕнет вăл. Анчах сӳннĕ куçсем урăх никама та курмаççĕ çав. Тепĕр хут уçăлса кăтартмаççĕ вĕсем. Ib. 100. Çамрăк ывăлĕ те, итлекен ача пек пулса, амăшне савăнтармалла кулса кăтартнă вара. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ шкула килсессĕн, хам пурăнăç çинчен кала-кала кăтартрăм. N. Хамăр хуларах выртрăм, ну только киле ярса кăтартмарĕç (не пустили свидеться с родными). N. Ӳсĕрĕлсе кăтартмарăм. Я ни разу не показался пьяным. Кан. Пĕрер пăт патне хăмли пулса кăтартрĕ (уродилось с пуд). Ib. Пĕлтĕр Волынь хăмли пулса кăтартайманччĕ. Кăçал лайăх пулса кăтартрĕ, пиçсе те çитрĕ. N. Лайăхрах ĕнентересшĕн (чтобы убедить), пĕтĕм çынсем умĕнче Хритун урхамах та, хурчăка та, ăмăрткайăк та пулса кăтартрĕ, тет.
место молитвы; мольбище; храм. Мухаммед. Аслă ашшĕ унăн Меккари, Кааба (кĕлĕ вырăнĕ) пуçлăхĕ пулнă. См. кĕлĕ карти.
(кэ̆рэ̆, к'ӧ̆рӧ̆), то же, что кĕр, «ниченки». Мыслец, ЩС. СПВВ. ТМ. Кĕрĕ= муртак çип. Юрк. Кĕрĕ — çипсенчен тунă япала. Ст. Чек. Кĕрĕ виттĕр илеççĕ улмаш. См. тĕрт. Изамб. Т. Çав пуçне (конец) малтан кĕрĕ витĕр илеççĕ. Сред. Юм. Кĕрĕ тесе, пир тĕртнĕ чухне ура пусахипе ылмаштарса пусаканнине калаççĕ. См. пир вырăнĕ. Н. Седяк. Кĕрĕ витĕр çип витĕреççĕ; кĕрĕ — çыхса тунă япала. Якейк. Олттă (çиччĕ, саккăр, тăххăр, воннă, вонпĕр воннă, воникĕ воннă) кĕрри. Байгул. Унтан: шăллăм пулсассăн (если ты мне брат), кĕре çине килсе лар! терĕ, тет (она). Б. Олг. Пир кĕрри. Ib. Ах, тет, кĕр çыхас-ха, тет, кĕрĕ ман пĕтсе кивелсе, тет.
то же, что кĕрĕ çакки. См. пир вырăнĕ. Якейк. Кĕр кантри шăлтăрмаран çакăнса тăрать.
локоть. Альш. Чавсине çĕклеймес. Не может поднять руку, потому что болит локоть. Ib. Чавсине тавăрнă. Засучил руки. Т. Григорьева. Чавса инçе те мар, çыртма çук. Шурăм-п. Чавса тăрăшшĕ çĕççине (с локоть). Юрк. Ыран каç кĕтрĕм, килмерĕн, чавса çинче ларса çĕр каçрăм. N. Чавсана çавăрса çыртасчĕ, çитмест вара. ТХКА. Хăйĕн кĕрĕк тӳммисем татăлса пĕтнĕ, кĕрĕкĕн сылтăм чавси çурăлнă. || Сред. Юм. Ôна пит нăмай лартрăм тессине чавса таран лартрăм (тăхăнтартăм) теççĕ. Начерт. 193. Чавсапа, на отмах. || Принадлежность ткацкого станка. Юрк. Чавса, хивсе выртаканни. И. Седяк. Тăратма, чавса= хивсе хуракан икĕ юпа. Янгорч. Чавса е тăратма (пир вырăнĕ). || Шел. 56. Тем чул чӳлмек чавсисем, тилкеписем, пушисем, тухья-хушпу тăхăннă йăлтăр-ялтăр пуçĕсем. || Ст. Чек. Ку йывăç чавса куккăр.
назв. местности. Альш. Сăртне темĕншĕн каланă ăна Чапăрлă тесе. Ахăр чапăр курăкĕ ӳснĕрен каланă-тăр. || Назв. киремети. N. Чапăрлă — киремет вырăнĕ Чапăрла айĕнче. Вăл Чапăрлă айĕ пиртен 8 çухрăм. Ĕлĕкрех эпĕ астăвасса, унта Тăхăр ял пухăнса учук тăватчĕç. N. Пурччав вырăс Чапăрла вир акнă. К.-Кушки. Чапăрлăра выртса каян ырăсем.
назв. домашней утвари. К. Розанова. Юрк. Чаплашка = чашкă. СТИК. Чаплашка — пĕчĕкçĕ чăмăр чашкă. Унпа ачасене çитереççĕ. Календ. 1903. Вĕсен вырăнĕ патне юри пĕр-пĕр начар чаплашкапа хăйăр, е кĕл лартас пулать. БАБ. Пĕрер шăл тăвар илет, пĕр чаплашка пек кĕрпе, пĕр чашкă, пĕр кăкшим илет. Ст. Шаймурз. Масар çинчи чаплашка.
назв. луга (улăх; там Тутар вилли вырăнĕ). Азбаба. Чул юпа çавраки. Чулне вырăнтан хăпартсассăн, пăр çапса каять пусса, яла тĕрлĕ инкек-синкер пулать, тетчĕç ватă çынсем. Тата çавăн панче çывăрсассăн, çынна тĕрлĕрен чирсем ерет, тетчĕç.
то же, что чӳк вырăнĕ. N. Вара пупсем тарăхса вĕсен кĕлĕ çурчĕсене, киремет картисене, чӳклеме вырăнĕсене ялтах çĕмĕрсе çӳре пуçланă.
искриться, тлеть, гореть пламенем. N. Хеç çивечĕшĕнчен тарса ӳкекен вут-çулампа хĕмленсе вырттăр. Сред. Юм. Кăвар халь те хĕмленсе тăрать. N. Чултан вут хĕмленсе тухрĕ. Альш. Тивеймерĕ (не загорелась солома). Тивнĕ пулсан, хай Елшел татах каятчĕ хĕмленсе (сгорела бы). В В переносном смысле. КС. Паян ун патне кĕрсе хĕмлентĕм (пил пиво с удовольствием). || Гореть. N. Паçăр çав çапнă вырăн халь те хĕмленсе тăрать (болит, но не так сильно). N. Паçăр эсĕ çапрăн та, вырăнĕ халь те хĕмленсе тăрать.
изнутри. Зап. ВНО. Шалтан тăваттăн, тултан саккăрăн. (Пӳрт). ГТТ. Ача хыçĕ (вырăнĕ) час анмарĕ, шалтан çĕре пуçланă. Альш. Арчана шалтан питĕрмелли тунă (с внутренним замком).
понуд. ф. от шаплат; стукать, шлепать, бить. Тюрл. ЧС. Пĕри те пырса шаплаттарать, тепри те пырса шаплаттарать. КС. Туяпа çурăмран шаплаттарчĕ (по спике, по шубе). Ib. Çурăмран алса тулĕпе шаплаттарас. Ib. Çĕре патакпа шаплаттартăм. Н. Карм. Шаплаттарса çапрĕ (патакпа). Икково. Шаплаттар; если сидящий на окне ребенок упадет на улицу, он может шаплаттарма, если упадет, напр., плашмя. КС. Патакпа шыва шаплаттарчĕ. Ib. Шыва алă лаппипе шаплаттартăм. Ib. Кăсем авăн шаплаттараççĕ (при молотьбе на току цепами). || В переносном знач. Чĕлкаш 5З. Пĕр çĕр хушшинчех çур пин тенкĕ шаплаттартăм. Пирĕн ял 1929, № 25. Пухури халăха шăварса тухсан, çурт вырăнĕ шаплаттарса та илчĕ (получил).
сеновал. Тăв. Шушшилене, хăй вырăнĕ çине, халтан кайнă çанçурăмне кантарма улăхса выртрĕ.
образоваться на месте пореза зазубрине. N. Шăрланса юлнă. N. Алла кассан шăрланса ларать. N. Хуранăн шывĕ юхнă вырăнĕ шăрланса ларать. || N. Çăккăр питĕ кăмакара (пиçнĕ чух) таткаланни (шăрланни) çула каяссине пулать.
то же, что шыти. КАХ. Уна пĕр капан вырăнĕ пек таса ыраш улăмĕ сараççĕ те, шăти варне хуран лартаççĕ, хуранă тавра пашалусене хураççĕ. (Карта пăтти).
то же, что паллаш, знакомиться. Лап-к. Автан тус, ан ман пата, иккĕн палашăпăр. О сохр. здор. Унпа (с чесоточным) юнашар çывăрма, унăн вырăнĕ çине выртма, тумтирне тăхăнма, алă тытса палашма та юрамасть. Коракыш. Вара карчăкĕ те калаçса палашнă (опознали друг друга с мужем после разлуки).
ткацкий станок (упрощенный, без двух стоек и приспособления для прикрепления ниченок). М. В. Шевле. Ст. Чек. Пир вырăнĕ, пир станĕ.
тканье. Изамб. Т. Главнейшие термины, встреч. в ткацком деле: çип (нитка), çунат (воробы), хутăр (моток), хутăр йывăççи (мотовило), хутăр (разматывать нить с веретена на мотовило), йĕке (веретено), кăшкар (вьюшка, лукошко без доньев, на которое навивают нить с воробов), юрек (вьюрок), кумкăч (сновальня), кунча (снятая с сновальни основа и сплетенная в узлы), кунчала, кунçала (свивать снятую с сновальни основу в узлы), кум (сновать, натягивать нитки на сновальню), кумми (основа), ураççи (уток), кăнтар (натянуть основу на станок для тканья), хӳре (суживающаяся часть основы за ниченками), куç (узел основы), куç яр (спустить узел), çĕрĕ (цевка), хултăрчă (скальница), кустăрма (кружалка на веретене скальницы), кĕрĕ (ниченки), кĕрĕ çакки (веревочки, на которых висят жердочки ниченок), кĕрĕ патакки (жердочки ниченок), тай шакки (косточки, посредством которых подложки подвешиваются к жердочкам ниченок), улттă кĕрри, çичче кĕрри и т. д., витĕр (продеть нити основы через ниченки или через зубья берда), çилĕ, хутăр çилли (толстая нитка, которая пропускается через основу, чтобы сохранить порядок ниток в основе), куç хулли (палочки или лучина, вставляемая в основу поперек за ниченками после того, как вынуто çилĕ), куç хăййи (то же), хĕç (бердо), хĕç шăлĕ (зубья или набор берда); хĕç ӳретти (палочки между которыми расположены зубья берда), хĕç янаххи (набилки), улттă хĕçĕ (бердо в 6 пасм), çиччĕ хĕçĕ (бердо в 7 пасм), саккăр хĕçĕ, тăххăр хĕçĕ, вуннă хĕçĕ, вунпĕр хĕçĕ, вуниккĕ хĕçĕ; ăса (челнок), ăса варри или çĕрĕ варри (пруток, игла, ось цевки), пир вырăнĕ (ткацкий станок), тăратни (стойки в ткацком станке), кашта (перекладина, с которой подвешены блоки), шăлтăрма (блок), хивсе (пришва), хивсе патакки или пăрт йывăççи (притужальник, ворот пришвы), ура пусси (подножки), ура пусси çакки (веревочки, на которых висят подножки), чавса (стойка на брусе для пришвы; чавса, представляя примитивный станок, вставляемая в нары, когда нет ткацкого станка), пуç хăми (дощечка, вставляемая стойком в зев основы при выточке узоров), тĕрт (ткать), пĕтĕр (сучить), арла, авăрла (прясть), çăмха (клубок), çăмхала (навивать нитки в клубок или с воробов на вьюшку), килтĕ, килт çип (нитки, остающиеся в конце основы), тăрăх (кусок, конец, полотнище).
(-га-), учащ. ф. от гл. пул. Юрк. Надсмотршчик вырăнĕ час-часах пулкалат. Сунт. Вутă çурса пар-ха вăт, арçын пек пулкаласа.
сруб. Календ. 1911. Çуркунне вăрман тăрăшшĕнче мĕн чухлĕ пура пурамалли пулать, пура пурама кăчуне хаклă. Кĕвĕсем. Кăçал лартнă пурасене, тулне пăхса ан сăхлан. N. Пурине малалла ӳпĕнчĕк пуранă (с наклоном вперед). N. Кĕçĕннине пушă пура. СТИК. Пусса алтса пĕтерсен, ун ăшне пура яраççĕ. К.-Кушки. † Пулă çакрăм пурана: типтĕр, терем, хĕвелпе. N. Пура хăпартрăмăр. Срубы поставили. || Сусек, закром. В. Олг. Ходар. Тырă пури, сусек. Вомбу-к. Пура (пӳлме вырăнĕ): ыраш пури, сĕлĕ пури, урпа пури пулать. СПВВ. ВА. Пура — пӳлме, закром. || Часть мельницы, которая находится выше путвал'а. М. Тупт. || Фигура при игре в чушки. Шурăм-п. Ачасем урамра ал туйиле выляççĕ. Иван картари пурине питĕ хытă пенипе ал туйĕ аякках кайса ӳкрĕ. См. пыра.
quaedam pars К, какая-то часть К. П. И. Орлов. Чавса тытти — чавса вырăнĕ — чавса шăтăк (51). Чавса тыттине чул сакки кашти айне аял енчен шăтарса лартаççĕ те, ун виттĕр чавсана чул йĕки патне чиксе яраççĕ. Чул йĕки куккăрĕнчен йĕке хурамисемпе йĕкене варне туса хĕстерсе чавсасене хурама чĕнĕсемпе çыхса хураççĕ. Чавса тыткине тата урăх тĕрле те тăваççĕ: чавсана шăтарса, çав шăтăкран тимĕр чиксе чул сакки кашти çумне çапса хураççĕ. Тимерин аял пуçĕ шĕлепкеллĕ пулать те, чавсасене вара çав тимĕр тытса тăрать; апла тусан, ăна чавса тимери теççĕ.
ludi genus, cum pueri molam e glacie factam et in paxillum insertam versando delectantur, назв. игры (верчение ледяного жернова). Орау. Эпĕр ĕлĕк кĕркунне пăр çинче арманла выляттăмăр. Пăр пĕр шит хулăмăш пек шăннă чухне, пĕве çине пăртан пĕр аршăн тăваткалĕ пек çавраканн касса кăлараттăмăр та, ăна аял енчен пуртă сăмсипе пăркаласа шăтарса пĕр çу лупашки пек тĕпек вырăнĕ тăваттăмăр. Армань тĕпеккине пăр çине пĕр-ик кун малтан çапса кӳртсе шăнтнă патак пуçне якатса (тӳрлетсе) тăваттăмăр е пăр çине шăнса ларнă пăр катăкĕнченех тăваттăмăр. Унтан хай армана, тĕпекки çине тĕпек лупашкине тĕл туса, лартаттăмăр та, каллех арманин çиял енчен пĕр хĕрне (= хĕррине) пуртă сăмсипе шăтăк тăваттăмăр. Çав шăтăка туяна тăрăнтарса, туяпа çавăрса авăртаттăмăр. Арманĕ пĕр пек çаврака пулмасан, ăна авăртнă (çавăрнă) чухне пуртă çивĕчĕшне хирĕç тытса çавракалататтăмăр. Çап-çаврака пулсан, арманĕ, пĕре авăртса ярсан, тахçанччен (очень долго) халтăртатса авăрса ларать-чĕ. Ib. Ачасам пĕве çинче арман тăваççĕ.
(-д-), углубление, рябина (на лице). Скотолеч. 33. Çав кĕсен хăпăнса ӳкет те, вырăнĕ путăк пулса юлать. Ск. и пред. 57. Амăшин путăк пичĕсем тăрăх куççуле, шыв пек тумласа анчĕ. Баран. 106. Чечек тусанне хурт хăй çинчен шăлса кайри уринчи путăк тăракан вырăна чăп-чăмăркка туса пухса хурать. || Яма. Н. Карм. Ск. и пред. 66. Путăксемпе, варсемпе çĕмĕрлсе шыв кĕрлет. || Топкий. Хурамал. Путăкрах çĕр.
болотистое, топкое место. Н. Тойдеряк. Çак çырмара ĕлĕк хурăнлăх пулнă, тата путлăх пулнă (было болотистое место. Ст. Чек.) Баран. 81. Вырăнĕ-вырăнĕпе путлăх çĕрсем, тĕпсĕр кӳлĕсем пур. Т. V. 115. Путлăх çырмăнтан, сайхалăх кĕперĕнтен, упăнтан-кашкăрăнтан çырлах, турă. (Чӳклеме). N. Асап шăтăкĕнчен, лачакари путлăхран туртса кăларчĕ мана. Кан. Вăл ним çулсăр-мĕнсĕр путлăхсем урлă, сехетре 15 километр кайма пултарать.
место, на котором можно поставить избу. Землед. Пĕри пӳрт вырăнĕ пек карта тунă та, хăйăра тикĕслет. || Назв. поля и леса. Нюш-к.
(пы̆лhавы̆р), суматоха, смута. Слакбаш. N. Кунта час пăлхавăр пулать-тĕр витнă (= видно). N. Хăш чухне пĕтĕм патшалăхра, е патшалăхăн вырăнĕ-вырăнĕпе самана лăп пулмастчĕ, пăлхавăр пулатчĕ.
(пы̆р, пŏр), повертывать, поворачивать. Шел. П. 66. Куçне урăх енелле пăрса тăрать. Чертаг. Пăрмалли патаксам (у сохи, вставлены в подвои, патвай, их 2). Синьял. Пĕр карта сурăх, пурте пуçне пăрса выртаççĕ. (Кăмакари кукăлсем). Чем люди живы. Амăшĕ вырăнĕ çинче пĕр хĕр çине йăванса карĕ те, хăрах урине пăрса ячĕ (свернула). Орау. Яратав Йăхăначĕ ĕлĕк пăрусене, тыр çине-мĕне тухсан, яланах хӳрисене пăра-пăра яратчĕ, тет (чтобы отвадить). || Выжимать. Сёт-к. † Порçăн тоттăр — варличчĕ, халĕ эпĕ карăм та, пăрнă тоттăр полса йолчĕ. Байгул. Пăрнă тутăр, выстиранный и выжатый платок. Скотолеч. 12. Таса пире (холст) сивĕ шывпа йĕпетсе пăраççĕ. N. † Шур Атăл шывĕпе пăрса илĕпĕр (выжмем). Кратк. расск. 17. Эпĕ çав пиçнĕ çырласем шывне Фараон курки çине пăрса илтĕм. N. Вăйăран кĕрсен, кĕпесене пăрса тăкатпăр — çара шыв пулать? N. Кĕпесене хăвăрт-хăвăрт чӳкесе пăрма тытăнчĕ. Кулине юлашкинчен Марук кĕпине пăрса типĕтрĕ. || Драть (за ухо). Шорк. Асту, холхуна тытса пăрăп. Смотри, я надеру тебе уши. IЬ. Кил-ха конта, эпĕ сана холхунтан пăрса ярам. Иди-ка сюда, я надеру тебе уши. N. Хăваласан-хăваласан, ватнă ачине тытрĕ те, холхинчен питĕ хытă пăрчĕ те, ачи çохăрса ячĕ. || Разводить (пилу). N. Пăчăк шăлне пăр. || Ввертывать. Изамб. Т. Малти шăлсенчен икĕ енне пĕрер турта пăраççĕ. N. Ламппа пăрса кӳртсе лартнă. || Свивать на станке. N. Пăрнă пушă, кнут свитый на станке из кудели. || Отклонять, отворачивать, устранять, обходить. Сёт-к. Вăл хошнисене хамран пăримастăп. Я не могу отклонять от себя его приказаний. N. Вĕсем шанчăксăр çынсем, вĕсене куç умĕнчен пăрма çук (за ними нужен глаз да глаз). N. Пуянсене анчах кӳртсе пĕтерчĕç (приняли в часть при аренде леса), чухăнсене пурне те пăрса хăварчĕç. Кан. Тырăпа услам тăвать, ăна та суйлавран пăрман. || Искажать смысл. N. Çын калаçнă чух пĕр сăмах çинчен тепĕр сăмах çине пăрса кайман-и? || Уклониться от темы. N. Сăмахне урăх çĕрелле пăрса яма тăрăшаççĕ.
(пы̆чкы̆, пŏчкŏ), пила. N. Пăчкă, ручная пила. Части пăчкă: 1) тĕкки, кантăри, пăркăч, ручки. Абыз. Пăчкă, пила поперечная; ал пăчки, одноручная пила. У пилы есть кăпăл, ункă (чтобы ручки не кололись), аври. IЬ. Пăчкă кантăри хытармалли, лучек. Мыслец. Алă пăчки или хăрах алă пăчки, пилочка, ножовка; урлă пăчкă, пила для дров; тăрăхла пăчкă, для тёса. Чертаг. Пăчкă аври — 1) железные дудки для ручек, 2) ручки. Ядр. Пăчкă çур, пилить (заниматься пилкой). Сред. Юм. Ôлмăççи кôтне пăчкă çôрни (опилки) сапсан, кôрăк тôхмас, тет. IЬ. Пăчкă çуракан, пильщик. Цив. Арçынсем тулта темĕскер каскалаççĕ, урамра пура пураççĕ, пачкă çураççĕ. КС. Пăчкă вырăнĕ, козлы для пилки тёса.
(пы̆х), смотреть (тюрк. бак.). СТИК. Эпĕ каялла çаврăнса пăх та, курах кай: хайхисем ман пата пыра параççĕ. Я оглянулся, смотрю, а они идут ко мне. Трхбл. Капан айĕнчен юс пăхать. (Манка тухни). Бур. † Умăр çутă, çийĕр хĕрлĕ, вăтанатăп куçăртан пăхмашкăн. N. Пăхма çывăх та, утма инçе, теççĕ. (Послов.). ТХКА 114. Ак ĕнтĕ, пăх ĕнтĕ. Ăçта çитсе кĕтĕмĕр (куда мы забрались)! N. Пăх-ха, пулă йăмпăлт! туса карĕ (появилась всем телом и быстро исчезла; чăмпăлт! — махнула хвостом). В. С. Разум. КЧП. Пăхарах пар, усиленно смотреть. Любопытно отметить некоторые тонкости в употреблении этого глагола с простым падежом и с послелогом в следуюших примерах: Орау. Хĕвеле хирĕç (на солнце) пăхма çук. Мĕн эс уйăх çине пăхан? Чиркӳ хĕресне пăх, хĕвеле пăх (клятва). Мĕн эс ку алтана пăхса тăран? Что ты смотришь на петуха? Мĕн эс алтан çине пăхса тăран? Мĕн эс алтан çинелле пăхса тăран? (на петуха, если петух в отдалении; спрашивающий может и ошибиться). Ку сăмавар çине ман пăхас та килмест. Мне противно смотреть на этот самовар. Хăй мĕне пăхнине те пелмеçт. Сам не знает, что рассматривает IЬ. Мана ан пăх эс, çи, çи! — Не смотри на меня, т. е. не обращай внимания, ешь. Ман çине ан пăх. Не смотри на меня (в букв. смысле). — Ма тата? Куçăхатнам? IЬ. Çырма хĕрне пырса ларнă та, шыв çине пăхса ларать. IЬ. Çăлла ан пăх, çăлла анса кайăн (в колодец). IЬ. Мĕн пăхан? — Якур пичче иртсе карĕ те, çавна пăхрăм (на него). IЬ. Лаша çине çавăрнса пăхрăм та, лаша пĕтĕмпе кӳтсе чĕтресе тăрать. IЬ. Вăл хурăн çине пăхма та хăраттăм эпĕ. IЬ. Пĕлĕт çинелле пăхрăм (на облако, на небо). IЬ. Куçне пĕр илмесĕр ун хĕрĕ çине пăхса тăрать. IЬ. Тырă çинелле пăхса тăрать (на поля хлебные). IЬ. Тырра пăхса тăрать (караулит хлеб). IЬ. Çак тырра пăхап та-ха, ай-ай турă мĕн. Вот смотрю на этот хлеб (напр., в поле). IЬ. Сăмавар пăхатним? Самовар смотрит (с целью купить). IЬ. Лаша пăхатним? — Лаша пăхатпăр (желая купить). IЬ. Сăмавара пăхатним (караулит когда начинает кипеть). Шинер-п. Пĕре эпĕ карташне тухрăм та, йăва çине пăхса тăратăп. || Проверить наличность. М. Сунчел. Пирвайхи уяв каçĕ, кĕтӳ кĕрсен, выльăхсене хăппăл-хаппăл пăхаççĕ те (посмотрят, все ли на лицо), вĕтти-шаккипе выляма чупаççĕ. || Высматривать, присматривать, выбирать. Якейк. † Çакă ялта хĕр пăхрăм. Собр. Пасартан пасара çӳресе хĕр пăхать (выбирает невесту). Сёт-к. Сакăр сар хĕр пăхакан — инке арăмпа йолакан. Сред. Юм. Хĕр пăхма кайнă. Пошел девицу выбирать. N. Пăхса хонă сар хĕрне илсе яма полмарĕ. КС. Унăн пăхса хунă хĕр пур, высмотренная. || Открывать (сундук), чтобы посмотреть или вынуть вещь. N. Арчана пăхрăм. Я ходил в сундук (т. е. открывал зачем-то сундук). || Быть обращену в ту или другую сторону. Изамб. Т. Урамăн сылтăм енче çуртсем пурте пĕр майлă, урамалла пăхса лараççĕ. || Осматривать. Коракыш. Пĕре утарта пĕр старик вĕлесем пăхса тăрать. О сохр. здор. Пăхса пĕтер, осмотреть (чирлĕ çынна). || Лечить. М. Яуши. Ăна темчул лекĕрсем те пăхнă та, çавах чĕртеймаççĕ. || Любоваться. Орау. Эп сана пит пăхсах тăмăп! Я на тебя любоваться-то не буду, т. е. не посмотрю на тебя (а сделаю, что хочу, или заеду тебе в морду). IЬ. Ăна тата пăхса ларма илним? Ĕçлетĕр! А что, разве ее (сноху) взяли для того, чтобы на нее любоваться? Пусть ее работает. || Следить; следить по книге. Орау. Пĕр ачи вулать, ыттисем пăхса пыраççĕ (следят по книге). || Наблюдать. О сохр. здор. Ун пек чирлĕ çын хыççăн килте яланах пăхса çитермелле мар (не усмотришь). || Надзирать. Юрк. Эпĕ халĕ те пулин надсмотрщик анчах пулса пурăнатăп, Чĕмпĕр уйясĕнчи эрех лавккисене пăхса çӳретĕп. Эрнере мар, уйăхне пĕр тапхăр пăхса çаврăнатăп, пĕр-ик-виç кун çӳресе. || Ухаживать. Изамб. Т. Арçынсем ул вăхăтра кулленкун выльăх пăхаççĕ. N. Выльăх-чĕрĕлĕх пур-и санăн — пăх ăна. N. Хурт илес пулатчĕ санăн, шăллу пăхса паратчĕ (брат стал бы ради тебя за ними ухаживать). Собр. † Хуртне пăхма Михали, пыльне çима Микула. N. Хăвăр пăхса ӳстермен ĕçĕм-çырли пахчисем. || Ухаживать за любимым человеком; ухаживать, угощать. ЧП. Хамăра хисеплесе килнĕ хăнасене чипер пăхса ярса пулмарĕ. N. Ху хăнусене ху пăх. Ала 83. Кунта çĕмĕрлчĕç, тет, туйне темĕн чухлĕ аван пăхса ячĕç, тет. Орау. Хăнасене пăхса ывăнтăм. Ухаживая за гостями, я устал. Пазух. Хурăнташсем хулăн та, хамăр чухăн, епле пăхассинчен те хăратăп. || Хранить. Якейк. Контан кайнă чох эп она пăхса порăнма хам кĕнекесене парса хăвартăм (оставил на хранение). Изамб. Т. Эсĕ те, арăм (Ухха!) çурта чипер пăхса усра, салатса ан пĕтер (говорит умирающий). || Оберегать. Никит. || Караулить. Хочехмат. Вăсен пĕр старик пур, вăл уя каймас, кил пăхать, анкартинче пăхать. || Заботиться. Бес. чув. Шкул пăхмаллипех пăхса тăнă, ачасене вĕрентмеллипех вĕрентсе пурăннă. ЧС. Ку ачана ĕнтĕ эсĕ аван пăхса усраса ĕмĕрне вăрăм ту. (Моленье). Кан. Кил çуртне хăйне «пăхса пурăннă» çынна парса хăварасшăн. || Опекать. Курм. Йăмăкне пăхать. Он состоит опекуном своей младшей сестры. IЬ. Ача пăхакан, опекун. Курм. Акуна аçу пăхать (опекуном твоей сестры состоит). || Управлять. N. Вăл вара пĕр аллă çула яхăн еврей халăхне пăхса тăнă. Б. Олг. Чикме пăхнă çĕр çинче, в Козмодемьянском уезде, на территории Козмодемьянского уезда. || Воспитывать, смотреть за детьми. В. Олг. Иккĕш (оба) çурма (= çывăрма) выртрĕç. Выртрĕç те, попляччĕ: перĕн ачасане кам пăхĕ-ши (кто будет воспитывать наших детей), тет. N. Карчăк ачисене пăхса ӳстере пуçларĕ, тет. Изамб. Т. Епле арăмĕ вĕсене пăхса ӳстерĕ? Юрк. Пăхнипе пăхни уйрăм. Хам пăхатăп нумайĕшне. N. Пăхмаллараххисем те пур вĕсен ачисем... || Пасти. Кан. Ăна выльăх кĕтӳ пăхаканскер тĕл пулнă. || Искать (паразитов). N. Ку ача калать, тет: эс пăх-ха ман пуçа! Патша хĕрĕ пăхать, тет, кун пуçне. || Соображать, сочетать с чем. Якейк. Апат çима эп килессе ан пăх. Ты меня не дожидайся, обедай. || Церемониться. Орау. Тăрсан-тăрсан, пит пăхса тăмĕç, туххăм хăваласа ярĕç. Посмотрят, посмотрят, да и не будут церемониться — выгонят. || Слушаться. Ау 131. Ну, ку ача амăш сăмахне пăхмас, тет, çапах пăшал илет, тет те, амăшне пăрахса ухутана каят, тет. Орау. Эпĕ ăна пăхмастăп та. Я и не обращаю внимания на него. IЬ. Вăл мана çавăрăнса та пăхмаçт. IЬ. Ăйăх килсен, кансĕрленине пăхăп. Если мне захочется спать, то разве я стану обращать внимание на шум («помеху»). Альш. Патша калат: сан сăмахна пăхса, мĕн пур çемье вилсе пĕтет, тет. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ çавах вăлсем ятланине пăхмасăрах ăшкула каяттăмччĕ. Капк. Миккер Керукĕ пĕртте ашшĕне пăхман, каттăршнай ачи. || Светить (о солнце). Шибач. Халь хĕвел епле пăхать, хĕлле те çапла ăшă полчĕ. N. Кунĕпе хĕвел пăхрĕ. Вопр. Смоленск. Пĕлĕтлĕ кун хĕвел анас чухне йăлтăртатса пăхсан, пĕр эрне йĕпе пулать. || Иметь склонность (к чему). N. Кăшт ĕçме юратать пулсан, ăна: ĕçке пăхать, ĕç тумасть, теççĕ. || Ворожить, гадать. Магн. М. Изамб. Т. Хăшĕ-хăшĕ кĕнеке тăрăх пăхаççĕ. Иные гадают по оракулу. Альш. Юмăç пăх. IЬ. Килте кăна пăхкалани, домашнее задание или ворожба. N. Ну, килемей! Эпĕ сан патна килтĕм, укçа çине пăхса парччĕ (погадай). Болезни. Хут çине юмăç пăхассине е пăхтарассине ăша та ан тытăр, çынсене те ан пăхтарăр. || Пробовать. Чăв. й. пур. 36°. Пăхса пăхам халĕ, тенĕ те, юмăç пăхăн пек тунă. КС. Юмăçне те пăхса пăхнă (пробовал гадать) вăл, çапах та çухалнă япалине тупайман (или: юмăçне пăхса та пăхнă...). IЬ. Çав хĕре пăхса пăхăр-ха, сирĕн Ваçили валли юрамалла-и? || Пытаться, норовить. Тим. Хăйне те çын тесе хисеплеме пăхать. N. Пульăсем пуçран лекме пăхаççĕ. Пули того и гдяди попадут в голову. || Относиться. ГТТ. Хальхи çамрăк çырăва вĕренет те, вăл-ку çинчен калать те, этемме пурне те пĕр евĕрлĕ пăхма хăтланать те, вăл ватăсен кăмăлне каймасть. || В чувашизмах. Сред. Юм. Эс ним тума аптраса пăха тăран (с повышением голоса на «пăха») çанта! Ты (говорит про себя) стоишь, не зная, что делать. Алик. Икĕ хутлă çурт йăтăнса ларать, пăхма та çук! Высится страсть какой двухэтажный домище! N. Этем пăхма çук, çын вилли çта килнĕ — унта. Везде навалены трупы — видимо-невидимо. Хурамал. Салтак каланă: айта ан чарăнăр, хăвăрăнне пăхăр, тенĕ (делайте свое дело, не переставайте). N. Ку ача ашшĕне пăхнă. (Уродился в отца). N. Ку ача, ашшĕне пăхсан (если будет в отца), куштан пулмала-ха (пожалуй). Сред. Юм. Йăхне пăхсан, пит чейе полмалла. Если судить по его предкам, то и он должен быть очень ловок в делах. Изамб. Т. Амăшне пăхсан, вĕсем те хаяр пулмалла. Судя по матери и они (дочери) должны быть сердитыми. Альш. Пăхмасăр калама вĕреннĕ. Выучил наизусть. СТИК. Э, пăхса та курăнмаст-ха, тахçан çын пулĕç! Когда-то еще они (дети) вырастут. IЬ. Мункуна сăра тăвасчĕ. — Э, пăхса та курăнмаст-ха (до праздника еще долго), ĕлкĕрĕпĕр. N. Суккăр çын ĕмĕрне çын куçĕнчен пăхса пурăнат. Слепец весь свой век живет в зависимости от других. БАБ. Мĕн тума пăхан вĕт (что поделаешь, ничего не поделаешь): кĕрессе пăтпа кĕрет те, тухасса салатникпе тухат, теççĕ. Альш. Эпĕ хам чассие Хусантипе пăхса лартрăм. Я поставил свои часы по казанским. Скотолеч. 14. Пăхма лаша сывă пек. На вид лошадь кажется здоровой. Питушк. Лайăх, пăхмалли те çук! Очень хорошо. Бес. чув. 2-3. Эсĕ мĕн пăхан, Хайрулла? Акă аçуна каласа кăтартам-ха! терĕ Микулай. Что ты подсматриваешь, Хайрулла? Вот расскажу я отцу и попадет тебе. Орбаш. Тимĕрç пуçне шăратрĕ те, пулчĕ лаша, пăхма та аплах мар. N. Епле апла хăй тавра? Ху йĕрӳ тавра епле çаврăнма пăхатăн? Как ты можешь обернуться вокруг самого себя? || Употребляется в качестве вспомог. глагола. ЧС. Кĕрĕк тăхăнса кăмака çине те хăпарса выртса пăхатăп, çапах та ăшăнаймастăп. КС. Туртса пăх-ха, эп сана! Попробуй-ка покурить, тогда я тебе задам. N. Тĕрлĕ çын тĕрлĕ шухăшласа пăхать пулĕ. Юрк. Лар ĕнтĕ! пĕрер чашкă ĕçсе пăх! Присаживайся, выпей чашечку (чаю). IЬ. Хуранпа тиркине кăшт аллипе тытса пăхат (дотрагивается). IЬ. Унта-кунта пăхкалат, пĕр япалине ниçтан тупаймас; хăйпе пĕрле юнашар ларса пыраканнине: эсĕ курмарăн-а? тесе ыйтса пăхат (спрашивает). IЬ. Хăш-хăш тĕлтисем вырăнĕ-вырăнĕпе пĕр-пĕринчен пăртакçă урăхларах та тукаласа пăхаççĕ (справляют свадьбу несколько иначе). IЬ. Ваçук, пĕреххут тĕтĕрсе пăхăн-а? тет арăмĕ упăшкине. Трхбл. Эпĕ çĕвĕç патне пиншак тăхăнса пăхма кайрăм. Я ходил к портному примерять пиджак. ППТ. Луччĕ акă тата çапла тăвса пăхар-ха... Лучше попробуем сделать вот так. Орау. Тарçа, тытиччен, малтан апат çитарса пăхма хушнă (чтобы испытать его ретивость в работе). Бес. чув. 2. Мĕн эсир çав тĕрлĕ хĕнетĕр лашана, вара çав тĕрлĕ хĕнеме юрать-и? Кӳрĕр-ха, хăвăра çапла ватса пăхам (ну-ка, я вас самих попробую также поколотить)! В. С. Разум. КЧП. Вĕсем пĕрре те спектаккăль ларт а хăюланса пăхманскерсем,
место для усадьбы. Кан. Икĕ плантлăх (çурт вырăнĕ).
палисадник. Альш. Унтан икĕ карташ сиктерсе, икĕ карташ сиктерсе хушă хăварнă: присатка теççĕ ун пек хушăсене. Присатка еннелле ялан та кирек камăн та пӳрт-çурт. IЬ. Икĕ килĕ юнашар, икĕ килĕ юнашар хутлăха пĕр-икĕ пӳрт вырăнĕ пек пушă вырăн хăварнă: присатка теççĕ вăл хутлăха. N. Вăл ялта кашни кил хушшинче присатка пур. В этой деревне у каждой избы имеется палисадник.
ниченки для тканья, «рядно». Якейк. Ратня кĕрри — ик шăлтăрмаллă, тват ора посмилă. См. пир вырăнĕ. IЬ. Ратня кĕрри — ратнялла тĕртмелли кĕрĕ. Ратнялла тĕртнĕ чох шăлтăрмара кашнă пеккинче икĕ кĕр кантри шумалли кăстăрмач пор, тватă ора посми.
(аран), vix, едва. Ĕссĕр, аран (или: аранах) тăрать. Пьяный, едва держится на ногах. Ст. Чек. Вăл чирленĕ, аран çӳрет. Он захворал и еле ходит. Ib. Ĕçе аран пĕтертĕмĕр. Мы насилу кончили работу. Также: насилу-то, наконец-то. Якей. Эпĕ сана кĕтсе ывăнтăм, аран çитрĕн-ĕç! Насилу то я тебя дождался! (точнее: я устал ждать тебя: насилу-то ты пришел!). Яргуньк. Ах выртса йăванчĕ, тет те, алтан пулса кĕрпе пĕрчине çисе ячĕ, тет. „Аранах çияс тенине çирăм!“ терĕ, тет. Ах лег, перевернулся, обратился в петуха и склевал крупяные зерна. „Наконец-то съел я то, что хотел!“ воскликнул он. || Nonnunquam geminatur. Также употребляется в удвоенном виде. Хайхи ватă арăм вырăнĕ çине выртсассăн аран-аран калаçкаласа выртнă, тет. Когда эта старуха легла на постель, она еле-еле говорила. Хып., 06, 25. Хăшне-пĕрне вуласа пăхсан чун тем пек савăна каять: аран-аран тĕттĕм халăх куçне уçса вăранчĕ иккен! тетĕн. Ст. Чек. Киле аран-аран уткаласа, упаленкелесе килтĕм. Я еле-еле приплелась домой, — где ползком, где как (букв., „пошагивая, попалзывая“).
(кабан, Пшкрт: каβан) стог; скирда, скирд. Трхбл. Пĕр капана пилĕк ĕне туртат. (Çăм авăрлани). N. Капан пăссан, авăн хурсан, авăн перекетне пар. (Моленье). Календ. 1904. Капан пек пысăк, хулăн, хура пĕлĕтсем. Орау. Каçпала хĕвеланăç енчен капан пек (крупные, конусообразные) пĕлĕтсем хăпара пуçларĕç. Н. Карм. † Анкарти пĕр хĕрĕнче эп ут çултăм, улт уралă капан эп лартрăм. Пазух. Укăльчаран тухрăм, утă çултăм, улт ураллă капан ларттартăм. Тораево. Тепĕр хут кайса, типĕтсе, капан туса лартрĕç, тет. Ск. и пред. 1З. Унăн ашшĕ Уланки ял пуçĕ те, пĕр пуян, паттăрăн пек кĕлетки, çӳренĕ, тет, пĕр капан. КАХ. Унта пĕр капан вырăнĕ пек (плошадью со стоговище) таса ыраш улăмĕ сараççĕ. Пшкрт: каβан ты̆ҕас = лардас = туас. Коракыш. Тĕпсĕр (без подстожья) каян айĕнчен пĕри утă туртатĕ. (Кăнчала арлани). Собр. † Аллă капан айĕнчен арăм туса тухар-и? Ib. Анкартине кӳртсен (хлеба с поля), мăн капан тăвăпăр. (Моленье). Сред. Юм. Капана аялтан парать. (Капан хывна чохне аялтан çĕклесе паракана калаççĕ.) Ib. Капансĕм хĕвелтохăç еннелле тайăлсан, çитес çура тыр полать, тет; хĕвеланăçнелле тайлсан (так!), тыр полмас, тет. (Народное поверье). Ib. Капан тăвать. (Капан хывнă чохне çӳлте тӳрлетсе тăракана калаççĕ). Чертаг. Капансене вăт лайăх тунă, алли ури çирĕп, тураш-тытрăш лайăх çавăн. Трхбл. Çын капанне сенĕкпе анкăтарт. СТИК. Капан çинчи мĕлке, чучело (подобие человека, которое ставят на копну хлеба). Ib. Ах, капан çинчи мĕлке! мĕн ĕренкĕсĕрленем? (Говорят, когда кто-нибудь из детей наденет одежду большого. Здесь конечное «м» не ошибка).
(кирэмэт, к’ирэмэт’, Пшкрт: кєр’ємєт), киреметь (как свящ. место; от араб. кирамӓт). Охотн. Разные места около деревни и в самой деревне чуваш усеяны киреметями. Даже люди, близко стоящие к чувашам, часто ошибаются, понимая под слозом «киреметь» самих злых богов. «Киреметь», собственно, есть место, где пребывает злой дух, напр. дух какого-нибудь известного, некогда жившего на этом месте, чувашина, представляющего собою героя. У нас, напр., около деревни лежит прекрасное возвышенное пустсе место, имеющее форму полуострова, так как оно окружено с трех сторон двумя реками, соединяющимися в одну. На этом месте, помню, несколько лет тому назад росла старая, старая береза. Место около березы, а нередко и самую березу чуваши называют «утлас киремечĕ» — киреметь Утласа. По преданию чуваш, всем этим полуостровом владел когда-то богатый мужественный чувашин по именн Утлас. Находясь на высоком месте, откуда виднеется окрестность, и в то же время защищенном реками от нападения неприятелей, и владея домом с подземными кодами, ои умел всегда искусно и мужественно охранять себя и свое имущество от воров и разбойников и держать в страхе и покорности жителей нашей деревни. Утлас сам давным давно умер, но не умер его дух; он живет под березой, посаженной Утласом в своем саду. Дух его и теперь держит чуваш в страхе. Ни один чувашин не осмеливается выразить свою непочтительность к березе, где живет он, в противном случае дух Утласа наказывает его продолжительными телесными болезнями, для избавления от которых существует единственное средство — просить прощение в молении перед березою и зарыть в землю около нее медную монету, двухкопесчного или трехкопеечного достоинства. (Признаки жилища. Утласа до сего времени сохранились). «Киремети» имеют и другое происхождение. Место, где раньше совершали в продолжение столетий общественные моления высшим богам, нередко впоследствии были оставляемы, так как с течением времени условия жизни изменились, и чуваши, находя неудобным молиться на том месте, выбрали другое место для молений. Но уважение к прежнему месту молений сохраняется. Они и после изредка ходят туда молиться. Затем йомзи, затрудненные в обьяснении причины болезни чувашина, обращавшегося к ним за советом, говорили, что болезнь могла произойти лишь от неблагопристойного поведения его около известного места. Так постепенно чуваши приходили к убеждению, что на этом месте обитает злой бог, который и посылает нм болезни. Отсюда произошли новые «киремети» чуваш. Например, в нашей деревне, на берегу речки, есть место, куда собирались некогда для совершения общественных молений; оставлено было оно, по всей вероятности, когда поселились на противоположном берегу русские. Присутствие их мешало им молиться, так как те позволяли себе смеяться над их религиозными обрядами. Чуваши для молений выбрали другое место, а прежнее обратилось в «киреметь» (Авăр-кӳл киремечĕ). Сюда, в день совершения общественных млений, приходит старик, выбранный обществом, подметает небольшое место и, незаметно зарыв в землю медную монетку, отправляется домой. Этим выражается уважение к священному месту и память о молениях в старину своим высшим божествам. Чуваши чрезвычайно боятся киреметей и положительно разоряются на жертвоприношения им, особенно при продолжительной болезни. Дети еще с малолетства запугиваются «киреметью». Я помню, как нам было страшно проходить мимо «киремети»: мы опасались даже говорить между собою, чтобы как-нибудь не проронить оскорбительного для «киремети» слова. Как-то невольно слово застывало на языке. Никит. Киремет место — место, где приносят жертву киреметю. N. Ĕлĕк чăвашсем киремет патне укçа пăрахнă, халь нухрат пăрахаççĕ. Акă вăл мĕшĕн: халь киремет ашшĕ вилнĕ, теççĕ, аслă ывăлĕ уйăрлса тухнă, вăталăхĕ салтак(р)а, кĕçĕнан ухмах, теççĕ; çавăнпа ăна халĕ, укçа вырăнне нухратпа улталаççĕ. Собр. Умма татас вăхăт çитиччен, киремет патне умма татса еçсе пăрахсан, киремете аçа çапса çунтарса ярать, теççĕ. Çапла тусан та тармасан, сысна пуçĕ кайса чикеççĕ, тет те, вара тарать, теççĕ. N. Вăл мăн чӳк тенине киремет ăшăнче тумаççĕ, пĕр таса çерем çине тухса парне кӳреççĕ. Шурăм-п. Кунта ĕлĕк киремет пулнă, тет. N. Вăл киремет тени — йăри-тавра йăвăç; çав йăвăçсан йăри-тавра карта тытнă, çав карта ăшне пĕтĕм ватă çынсен (так!) пуçтарăнса кĕл-тăваççĕ. И. Тахтала. Киреметре ан вăрçăр, унта вăрçакан вилет. Никит. Çав киреметре час-часах çынсене киремет тытать. Начерт. 104. «Киремет» и «киреллĕ», место чувашского богослужения. Бгтр. † Пирĕн ял çине пăхсассăн, Шупашкарăн туйăнат, çак ял çине пăхсассăн, киреметĕн туйăнать. Панкми. Чĕке ту киремет, Мăн киремет, Çĕн киремет. Чăвашсем 13. Чăвашсем, килте пĕр-пĕр çын чирлесен, юмăç патне каяççĕ те, вăл вăсене мĕн-те-пулин каласа ярат. Е пĕр-пĕр ыр сăмах калат (киремете), ырă сăмах каласан вара часрах тума хăтленеççĕ. Хăш киремете, вăл юмăç мĕнпе чӳклеме калат: пăтăпа-и, хур-кăвакалпа-и. Пăтă юсманпа ак çапла тăваççĕ: пилĕк тиркĕлĕх юсман тăваççĕ те, унтан пăтă пĕçереççĕ; пиçсен вара, кайса хăш ырăсем каманине чӳклеççĕ. Пырсан, пăттине юсманне лартат та, асăнат: е пĕсмĕлле, тав тăватăп, пуççапатăп, çырлах, мана хĕнне асапне ан пар, тесе. Хамăр айванлăхне пуççапса каçарттарма килтĕм, çырлах, ан пăрах, тет. Çак сан таврашăнта ытлашши сăмах калаçнă пулин те, вылянă-кулнă пулин те. Çырлах, тунă кĕллĕме хапăл ил, эпĕ хуранлă пăттăмпа, тиркĕлĕ юсманăмпа асăнатăп, витĕнетĕп, мана (чит. ман) айван кĕллине хапăл ил, эпĕ хам айванлăхăмпа йăнăшрăм, çырлах, тунă чӳкĕм-кĕллĕм вырăнлă пултăр, тет. Вара виç хут ӳксе пуççапат та, тата укçа хурат вара, миçе пус та пулин. Ун пек киреметсем пирĕн çĕрте пилĕк тĕлте. Ак ăçта: пĕрремĕш — Шăхран тулĕнчи ырсем, вăл варман хĕрринче, çырмара, Киштек хирĕпе хамăр хир хушшинче; иккĕмĕш — Киштекри ырсем теççĕ, вăл çирма ялта, вăрман хĕрринче; виççĕмĕш киремет вăрмантан пăртак аяккарах, унта ĕлĕк пит шултăра вăрман пулнă, пит вăйлă вăрман пулнă, çĕмĕрт пит нумай пулнă; анчах вăл киремет пит хаярччĕ, тет, вăл; унта никам та пырса кĕреймесчĕ, тет; вăл вăрмана вара уделни вăхăтĕнче кирпĕç тума кастарнă, тет; ăна кастарма килекен старшина вара пĕр уйăхранах вилнĕ, тет. Тата пĕр Киштек вырăсĕ çав киремет тĕлĕнчен иртсе пынă чух, ун тĕлне çитсен, мăшкăлласа, ларса сыснă, тет те, хăй вара пĕр эрнеренех вилнĕ, тет; пит усалччĕ тет, çав киремет. Çавăнпа унтан халĕ те пит хăраççĕ. Халь анчах йывăç сахал юлнă ĕнтĕ: саккăр-и, тăххăр-и анчах юлнă ĕнтĕ. Тăваттăмĕш киремет — Тарăнварта, вăл Салмалав хирĕпе хамăр хир хушшинче. Пиллĕкмĕш киремет — Хула ăшĕнче, Ахтапана кайнă çĕрте, çӳлĕ çыран хĕрринче. Тата тепĕр киремет Кăнна урлă, Таяпа енче, тĕме çинче; унта пĕр хурăн ларат халĕ. Çак киреметсем пурте пĕр пек мар: хăшĕ ытларах та хаяр, хăшĕ аплах мар, тет. Тата хир-йĕнче, Раккассипе Елшел хушшинче, пĕр киремет пур, тет, çавна çитес хаяр киремет çук (такого злого киреметя, как он, нет), тет, вара. Ун тĕлĕнчен иртсе кайнă чух калаçма та юрамаст, тет, кулма та юрамаст, тет. Вăл киремет вырăнĕ çултан инçе мар, çултан çĕр хăлаç анчах, тĕме çинче, таврашĕнче йывăçсем ӳснĕ, çавăн енне çавăрăнса пăхма та юрамаст, тет. Пĕлтĕр пирĕн ялсем улатимир Аçтап(п)анĕ Миххайла праçникĕнче Раккассине йыхрава кайнă. Унта вăл ĕçкеленĕ, каç пулсан тин тухнă, хăй ӳсĕр пулнă; çав киремет тĕлне çитсен, аташнă вара, аташса çаврăнкаласа çӳресе шат супнă вара. Унтан çав киремет тĕми çине пырса кĕнĕ те, унтах лашине тăварса, çуни çумне кăкарса, выртнă вара. Вăл, çывăрсан, пит усал тĕлĕк курнă вара. Тухнă, тет, салтак çарри, пурте пăшалпа, тет, унтан кăна та шурă кĕпе-йĕм тăхăнтарса пăшал парса, салтакла вылятнă, тет. Унтан ирхине, тул çутăлсан, киле тавăрăннă вара; киле тавăрăнсан, мĕн пулнине пурне те каласа кăтартнă вара. Унтан вара хăй пĕр эрнеренех чирленĕ те, тăватă уйăх асапланса(н), вилчĕ вара. Нимскер туса та мая килмерĕ. Хăй виличченех пĕтĕмпе çĕрсе кайнă. Сред. Юм. Кашни киреметĕн хăйăн хуçи пôр, теççĕ. Çав хуçин çитĕнсе хĕр качча кайсан, çав хĕрĕн ô киремете хăйпе пĕрле илсе каяс пôлать, тет; хăйне илсе каймасан, киремет темле чирпе те чирлеттерет, тет, çав хĕре. Чирлесе аптрасан, хĕр вара киремете хăйпе пĕрле илсе каять, тет; ăна илсе каяс пôлсан, ак çапла тăваççĕ, тет: пĕчик пӳкçни (= пукане) тăваç, тет, тôтăр таткисĕнчен чӳркекелесе те: çак пӳкенипе пĕрле киремет пытăр, тесе, хăй качча кайнă яла илсе кайса, орам варрине пăрахса хăварать. Вара çав пӳкени пăрахса хăварнă çĕрте киремет полать, тет; он хуçи вара çав пӳкени илсе пыраканнисĕм полаççĕ, тет. Çапла вара пĕр киреметрен икĕ киремет полать, тет: пĕри çав ĕлĕк полнă çĕрте, тепри пӳкенипе илсе кайнă çĕрте. КАЯ. Хăшĕ-хăшĕ чӳк хыççĕн (после моленья) киле кайма лай(ă)х мар, тесе, киреметсене кайса, укçа парахса кĕл-тусан, тин тавăрнаççĕ. М. Васильев № 3, 4. Çав хорама котне кайса янă çынна чăвашсем киремет тее пуçланă, киремет хăй çих полман-мĕн, онăн çемьи те полнă. Собр. Пуринчен ытла чăвашсем киремете пуççапаççĕ, ăна вăсем хурăнсенче, ăвăссенче, çеремсем çинче, е хурамасенче, юмансенче пурнать, теççĕ. Пĕр пĕр çын халсăр выртсассăн, часрах: е арăмĕ, е амăшĕ, е аппăшĕ, юмăç карчăкĕ патне чупса каять. Вăл пырсассăн, вара юмăç карчăкĕ хăйĕн пĕр тӳмме пек юмăç пăхмаллине енчĕкĕнчен туртса кăларат те, тути патне еçсе, тута тавра çавăркаласа: çав киремет тытман-и? ку киремет тытман-и? тесе, тӳммине ярать те, çиппе сулкалама тытăнать. Тӳмми сулкалансан: çав киремет тытнă, теççĕ; тӳмми сулкаланмасан: урăх киремет тытнă, теççĕ, вара тата пăхма тытăнаççĕ. Çапла вара юмăç пăхтарма пыракана суйса яраççĕ. Юмăç пăхтарса килсессĕн, киремете пăтăпа, юсманпа чӳклеççĕ. Шăматкун пасара пĕр икĕ пăт ыраш е сĕлĕ нухрат илсе парса яраççĕ. Килте вăл вăхăтра тайăн сăра тăваççĕ. Тайăн сăра тусассăн, пасартан нухрат исе килеççĕ те, пăтăпала, юсманпала киремете чӳклеççĕ; чӳкленĕ чухне юсманне пĕртак чĕпĕтсе илеççĕ те, нухратпа пĕрле уя, ăçта киремет пур, çав вырăна, пăрахаççĕ. Вырсарникун çитсессĕн, ир ирех киремет сăрине, ĕстел çине çăкăр хурса, чӳклеççĕ те, пĕрне часавай патне турра çурта лартма яраççĕ. Часавай патне çитсе, кулач исе чӳклесен, пĕр татăк киремете: çытăр, тесе, пăрахаççĕ. Çав пăрахнă кулача пĕр-пĕр ула-курак е çăхан çисассăн, киремет çиленет, теççĕ. Кайран тата халсăр выртсассăн, тата тӳрлетеççĕ. Ib. Чăвашсем киремете туррăн шăллĕ (в ориг. «шăлĕ») теççĕ. Т. VI. 54. Тата ĕçленĕ чухне те: вăрçса те ятлаçса çӳретпĕр пулĕ, киреметсем, çырлахăр, тет, турамăшĕ! НАК. Сырлан киремечĕ, Хура-Кĕсрери киремет, Саланчăкри киремет, тăлăп ăшĕнчи киремет! Пурăр та çырлахăр, пиртен урăх ан ыйтăр; кама мĕн кирли аçăвăртан ыйтар (см. ,,сĕмĕле»), эпир ăна сирĕ(н) тӳпĕре те патăмăр (дали и на вашу долю). БАБ. Ахаль те пирĕн хирте киремет нуммай, мĕн пурĕ пилĕк киремет: Аслă киремет, Кĕçĕн киремет, Пулат киремечĕ, Явка ялĕ, пиллĕкĕмĕшĕ — çичĕ çырма пуçĕ. Ib. Вăл аннен ала тымарне тытрĕ те, калама пуçларĕ: а! сире тăшман киремет ячĕпе пăсса пĕтернĕ. Янш.-Норв. Йĕкĕр-чуллă, аçаллă-амаллă киремет! Карăш пурчĕ (чит. пурчĕ?) киремет, уй пуçĕ киремет, Алăк умĕ киремет, Кивĕ-çурчĕ киремет! пурăр та çырлахар, пиртен ытлашшине ан ыйтăр, мĕн кирлине аçăвăртан ыйтар, эпир ăна сирĕн валли те патăмăр. (Уй чук туни; молитва к киреметям). ЧС. Кăна, сирĕн ĕнене, киремет тытнă; пĕр кавакал памасăр çырлахас çук, тенĕ (сказала старуха-йомзя), N. Вăл туррине те, киреметне те ĕненмест. N. Киремет тытрĕ: алă-ура чист хутланса кĕчĕ (киремет прогневался и послал болезнь). Нюш-к. Вырăслайра пĕлтĕр пăру кĕтӳçне, пĕчик ачана, машшин курăннă, тет. Шуркут Ярмулли (ватă çын) уна илтсен: киремет вырăн шырать пуль, тет. Çавах мана кĕлел тавра иртнĕ çăвла ут кĕтӳ кĕтнĕ чух... (здесь пропуск). Халь киремет пĕр çынна та тытнине каламаççĕ çак, тесен ак çапла каларĕ: халĕ киремет йăвашланчĕ, ĕлĕк питĕ хаярччĕ; эпĕ унтан 2 сум вунă пус парса (пăрахса) аран хăтăлтăм, арăм чут вилсе каятьчĕ. М. Васильев. Киремет тесе, çынна тытса хутлакан турра (так!) каланă. Вăл пит усал пулнă; ăна, тул çăнăхĕнчен сар çупа çăрса, юсман туса панă. Шурăм-п. Атте мана шăппăн каларĕ: ку киремет мар, ку арçури; киремет вăл куçа курăнмаст (терĕ). N. Киремете парнене кӳрекен выльăхсем: хур, путек, така, вăкăр, тына тăваççĕ (приносят в жертву), урăх пĕр япала та тумаççĕ. Чхейп. Вара сымар выртакан çынĕ чĕрĕлсен: киреметсем çырла(х)хăрçĕ ĕнтĕ, тесе хĕпĕртенĕ; сымар çын çаплах чĕрĕлмесен, киреметсене тата ытларах тăрăшса тăва пуçланă. Татах сымар çын чĕрĕлмесен, каланă вара: çук, пирĕн киреметсене кам-та-пулсан пирĕн çиран (на нас) елеклерĕçĕ пуль, тенĕ, çавăнпа çырлахмаççĕ пире киреметсем, тенĕ. Курм. Киремете валли: пашалу, вĕтĕ йăва, пăтă пĕçерсе, турăшсене кутăн тăрса, алăк янаххисем çине, çтенасем çине, йĕркипе, çуртасем çутса, чăркуçланса ларса, пуçĕсене чиксе, темĕскер пăшăлтатса кĕл-тăватчĕç. Ib. Пирĕн аттесем киреметсене салат, хăмла, çпичкă, тата укçа пăрахатчĕç: на сана, киремет, сăра туса, ĕç-çи, савăн; малашне пире ан тив, тетчĕç. Байг. Тата манăн аттепе анне тĕрĕс чăн тĕнпе пурăннă: тĕрлĕрен киремете, хĕрт-сурта чӳк туман, тата юмăç патне те ăс ыйтма çӳремен. Ст. Чек. Киремет вăл аван улталанă, шур сухаллă старик пулса, çынсене курăнса вăл каланă: эсĕр мана çапла-çапла асăнсассăн, хĕн-хур ямăп, тенĕ; чир-чĕр ямăп, тенĕ, выльăх-чĕрлĕх-хĕре айăп тумăп, тенĕ; асăнмасан, хур туса пĕтерĕп, тенĕ. Иванова. Пирĕн ялти тĕне кĕмен чăвашсем: питĕ усал киремет, тесе, çаксене шутлаççĕ: Хăмăл ятлă киремете, çиçтĕпе, тата ял вĕçĕнчи пĕр пысăк хыра. Сюгал-Яуш. Ĕлĕк киремечĕ хут пĕлнĕ. Хут пĕлнĕ те, ăна нимĕнпе те улталайман, укçах (так!) парсах пынă. Вăл аччи-пăччисене (так!) хут вĕрентмен. Çавăн пирки, хĕç тимĕртен касса, тенкĕ пек туса пăрахсах улталаççĕ. Шинар-б. Пирĕн хамăр патра пĕр çыран хĕринче пĕр çӳлĕ ту пур, унта пурте: киремет пур, тесе, пуççапнă, укçасем пăрахнă. Халĕ ĕнтĕ пирĕн вăл киремет сăрчĕсене сухаласа пĕтерчĕç. Ăна пурте сухапама хăранă. Виçе кассинче пĕр Иван Гаврилыч ятлă çын пулнă, вăл вара çав киремет сăрчĕсене, йӳнĕ хакпа илсе, акса пурăннă. Çапла вара пирĕн патра киреметсене пĕтернĕ. Собр. Киремете вĕсем турăран те аслă, теççĕ. Чирлесен, ăна: е хур, е кăвакал памалла, теççĕ; хур та, кăвакал та памасан, вăл вилет, теççĕ, мĕшĕн тесен ăна киремет: нуммай вăхăт иртернĕ, тесе, вĕлерет, теççĕ. Юрк. † Çӳлĕ ту çинчи киремет, начарланнă шеремет; шурă такапа чӳк тусан, самайланнă киремет. Çĕнĕ ялсенĕн хĕрĕсем начарланнă шеремет, Кивĕ-ялăн каччисем, чуп-тусан, самайланнă шеремет. КАЯ. Çавăрăнсан-çавăрăнсан (хлеб при гадании), хай мăн килемей аннене укçа çине кăтартса каларĕ: пăх, кин, пăх, тулĕк сан куçа те курнать тем, укçа çине пĕр пĕчĕк улпут сиксе тухрĕ. Вăл улпут Сурăм киремеч ывăлĕ. Унăн çăварĕ кĕмĕл, чĕлхи ылттăн, кĕçĕн чĕлхи (uvula) пăхăр; вăл икĕ чĕлхе ак мĕн калать: Апрам таврашĕ (пирĕн йăх ячĕ) ĕлĕк ман асаттене, вырăсла пулнă чух, пĕр тиха паман, халь çавăншăн ачине урнă йăтă туллаттартăм, ун ачи урса вилĕ!.. НТЧ. Хĕрлĕ çыр киреметĕнчен... N. Кайри (киремет?). N. Киремет пӳрчĕн никĕсĕ. См. Шĕнер киремечĕ, Рекеев III, 5, Магн. М. 121. || Приносимое в жертву киремети. Макка 53. Пирĕн ял патĕнчех хурăн çул пур, çав хурăн çул çинче киремет прахаççĕ. || Бранное обзывание. Ст. Чек. Ку киремет ста карĕ? Куда это он поехал? || Назв. местностей. НАК. Пĕрре кайăк хыççăн Хура Кĕсрери киреметре çӳренĕ чух, кӳлĕре пĕр кăвакал куртăм. Елаур. Киремет. Вăл Маликасси хыçĕнче, çӳлĕ ту айĕнче. Ĕлĕк унта киремете чӳк тунă. Унта малтан сĕм-тĕттĕм вăрман пулнă. Бел. Гора, Ст. Ганьк. Киремет, назв. урочища. Янших. Б. Пирĕн ял укăлчи тулашĕнче виçĕ хырă йывăççи пур. Çав хырăсем патĕнче ĕлĕк суя тĕнлĕ çынсем ку киремете пуççапнă, çавăнпа вăл вырăна Киремет, тенĕ. || Назв. оврага (тип çырма) около д. Дуваневой, б. Буинск. у. («унта ĕлĕк учук тăваччĕç»). || Назв. горы около д. В. Байгуловой, Козлов. р. Эпитеты «выртакан», «выртан», встречающиеся в названиях духов, повидимому, также свидетельствуют о том, что культ киреметей возник у чуваш из почитания умерших, слившегося впоследствии с культом мусульманских святых, на что указывают и сл. киремет, мăчавăр, мамале. См. Оп. иссл. чув. синт. II, 270.
(кум), ком (ком), сновать. Н. Карм. † Урамăрпа иртсе эп пыраттăм (проходил), вуниккĕпе ука куматтăм. Ib. Пир кумас = сӳретке çине кумас (приготовить). N. † Эпир вĕт улача кумас çук. Шибач. Пир комас. Пир комтарас: вырăна лартаççĕ тĕртме. ЧП. Эсир симĕс пурçăн куматтăр. Сред. Юм. Пир комас — пирĕн коммăлăхне тĕртмелле туса хурас, тесси (значит). Ст. Чек. 4 пĕрчĕпе çӳретеççĕ. Сӳретке (сновалки) çине кумаççĕ. Вунăпа кумаççĕ. Вăтăр пĕрчĕ пĕр вунă пулат. Хулăн çип пусан, 8, 9 вунă кумаççĕ; çинçерех пусан, 10, 11, 12 вунă кумаççĕ; пасар çипĕпе пусан, 12, 13 вунă кумаççĕ. Изамб. Т. Çăмхаласа çитерсен, пир кумма тытăнаççĕ. См. пир вырăнĕ. || В перен. см. Альш. Пĕтернĕ кашкăр сурăхсене, пыршисене кума-кума хăварнă. || Шляться, сновать, ходить попусту. Орау. Кумать тек калле-маллĕ! Шляется взад и вперед! Хора-к. Кума-кума хире тухрăм. Хурамал. Пĕчĕк ача каллĕ-маллĕ утса çӳресен: мĕн куман, чарăн ĕнтĕ! теççĕ. Шурăм-п. № 15. Хĕрарăмсем те урамра темĕскер кумаççĕ (= чопкалаççĕ). Кан. Апла пулсан эппин... Çӳре-ха, çул кумса. || Портиться (о пиве). Ст. Чек. Сăра кумса каят. Пиво заплесневело, стало портиться от тепла.
понуд. ф. от кун. Собр. † Ай, пуçăм, кăтра пуç, турама пĕлмесĕр кунтартăм. ЧП. Манăн çӳçĕм кăтраччĕ, тура пĕлмесĕр кунтартăм. || Налаживать пряжу (хуттăра) на «пир вырăнĕ». КС. Паян пир кунтартăм. (То же выраж. в б. Сызранском у.).
зато, поэтому; глядя на то. Юрк. Кунăн вырăнĕ (усадьба) аван пек, кĕтесре. Ăна кура улăштарнă пӳрчĕ ишĕлсе аннă, пурăнма хал çук. Усадьба этого, кажется, удобна, в углу, зато изба, которую он выменял, развалилась — невозможно жить. IЬ. Ĕне выльăх çимене юратат та, ăна кура хăй çинине ик-виç хут тавăрса пырат. Хотя корова любит корм, но зато съеденный корм она возвращает вдвойне и втройне (молоком). IЬ. (Он был ленив в работе), ăна кура вăл ытти тĕле: пасара кайма, сутта кайма е тата армана-мĕне тырăсем авăртма кайма хавастарах пулнă (но зато он охотно ездил куда-нибудь в другое место: на базар, продавать хлеб, или на мельницу, молоть). IЬ. Ăна кура (= зато) патши пахасăр пулнă. Зато их царь был жаден.
назв. местности в лесу. Альш. Сĕве хĕрринерех лап çĕр пур карташ вырăнĕ чухлĕ. Унта çĕмĕртсем, ытти çӳлĕ йывăçсем ӳсеççĕ пĕр çиччĕ-саккăр. «Еш-Тĕп» теççĕ вăл вырăна. Г. Т. Тимоф. Унтан Елшел çывăхĕнче вăрманта «Еш-Тĕп» тиекен вырăн пур.
йол, (jул, jол), оставаться. К.-Кушки. Михĕ хваттире юлнă. О сохр. здор. 57. Тата ĕнтĕ пирĕн вĕлле хурчĕ пылĕ çинчен пĕлесси анчах юлчĕ. N. Юлнă ĕçе юр пусат. (Послов.) N. Никам та килмесĕр юлма пултараймасть. Каждый обязан явиться. Регули 243. Эп киле йолнине вăл корчĕ. Он видел, как я остался дома. Истор. Пĕр çын юлмиччен шыв хĕррине кашни тĕне кĕме анччăр. Качал. Йăван тухнă чухне сылтăм енчи пичкинчен ĕçрĕ, тит; вăйĕ ĕлĕкхи паках юлчĕ, тит (у него вернулась прежняя сила). Шинар-Бось. Пĕр карттус çырларан пĕр çырласăр юлтăм. Чинер. Эсĕ килтен тухнă чух, Микула сывă юлчĕ-и? Альш. † Пирĕн пек айвансенчен мĕн юлать? Мĕн выляни-кулни, çав юлать. Г. Т. Тимоф. Çăкăр юлмиех çитрĕмĕр. Дожили до того, что остались без хлеба. М. Сунчел. Çăмăр учукне хыт-çухана тухасси пĕр эрне юлсан тăваççĕ (за неделю до пара). СЧЧ. Уншăн вăсен чӳк туман çĕр (место) юлмарĕ пулĕ; юмăçа кайман ял юлмарĕ пулĕ (ради больного всех йомзей обегали). Хĕрлĕ Урал 1921, № 10. Çурчĕсем пĕр юпа та юлмиччен çунса пĕтрĕç. Дома сгорели до тла. Чăв. й. пур. 29. Ачисем хăнчен çамрăк юлнă. Дети остались после него малыми. Бюрг. † Пире илес тиекен кăçалхи çул ан кĕттĕр, килес çула ан юлтăр (пусть не останется до будущего года). Сёт-к. † Сакăр така пусакан... сакăр сар хĕр пăхакан инке-арăмпа йолакан. Ст. Айб. † Савса сарă хĕр шыракан инке-арăмсăр юлакан. Кто ищет себе в жены красавицу, не получит и вдовы (см. инке-арăм). Ч.С. Вĕсем мун-кун иртсенех, çимĕк çавăн чул эрне юлчĕ, çавăн чул кун юлчĕ, тесе, калаçкалах тăраççĕ. || Отставать. Ст. Шаймурз. Пирĕн шухăш улат каялла. Изамб. Т. Ман лаша чилаях юлнă иккен. Янтик. Ача урапа хыçĕнчен чупса пыраччĕ: эп те пырап! тесе; хай ашшĕ ал-чăмăркки кăтартрĕ те, ача тăра юлчĕ (отстал). N. † Йăваш хĕр юрланă чух, пуян çынсенĕн ывăлĕсем юлни çук. Çутталла 71. Çуна хыççăн пĕр утăм юлми сиксе пырать (не отставая ни на шаг). Завражн. Манран пĕр виç аршăн йолса (или: кайра) отса пычĕ (шёл). Юрк. Суха сухаланă, утă çулнă, авăн çапнă, вăрман каснă, пур ĕçе те ĕçленĕ — арçынсенчен пĕртте юлман. Шигали. Чупсан-чупсан, пирĕн Петĕр ятлă юлташ, ырса, юла пуçларĕ. N. Ĕçрен полсан, эпех мар, ман шăлăм (sic!) та мантан нумай йолмасть. НТЧ. Элеккан килĕнчи ĕçĕ те хăйĕнчен кăçта юлнă, çавăнтах тăрат, тет (в том положении, в котором он их оставил); арăме ни ĕçлеме, ни юмăçа кайма аптăранă, тет. К.-Кушки. Ĕçрен юла пуçларăм. Я стал отставать от работы. Юрк. Хăй ватă пулсан та, ĕçрен юласшăн мар (работает). || Уйти под снег. N. Калчи ытла вăйлă йолмарĕ. || Быть ограничену. Альш. Çапла пирĕн тăхăр ял çĕр вăл вĕçĕнче Сĕвене-кăна юлать; Сĕве урлă каçаймас. || Не попадать куда. Çĕнтерчĕ 32. Пĕр-маях Кеорки салтакран юлса пымалла пултăр. || Прекратиться. Толст. Санпа туслă пуласси кунтан юлтăр ĕнтĕ (прекращаю дружбу с тобою). || В отриц. ф. ― потерять способность к отправлению естественных функций (вследствие утомительной работы, гов. о частях тела). К.-Кушки. Сӳс тĕве-тĕве аллăмсем юлмарĕç (навихал руки). Алик. † Хура турă лашине хура шыва ӳкертĕмĕр; пичи (ятне калаççĕ) кăмăлне, шăннам-ша(к)кăм юлмарĕ, урам-алăм (sic!) юлмарĕ. Шибач. † Тĕрне (= тăрна) çимен пăрçине пире коккăль туса парчĕç, шăлăм-çăварăм йолмарĕ. Курм. † Тем хамăра полас пак (невеста), çĕрне-конне пĕлмерĕмĕр, пилĕк-çорăм йолмарĕ. || Избежать. N. † Çакă патша саккунĕнчен ниепле юлмалла мар. (Солд. п.). Чăв. й. пур. 18. Вара эсĕ ку ăлавран пĕтĕмпех те юлăтăн. || Перестать рожать. Ст. Чек. Ачаран юлать. Перестает рожать детей. IЬ. Хĕр-арăм хуйхă пусмăрланипе çамрăкларах ачаран юлат. || Остаться в живых. К.-Кушки. Вунулттăран пĕри те юлмарĕç. || О зачатии. Ст. Чек. Юлнă. Произошло зачатие. [Срв. КС. Арăмĕ, ăшне (хырăмне) ача хăварсан, упăшкине пăрахрĕ, тет]. IЬ. Манăн санран ача, юлчĕ. Я от тебя забеременела. || Пропускать. Суждение. Эрнипе ĕçкĕ пулас пулсан, эрнипе те ĕçкĕрен юлас çук (они). Н. Шинкус. Ĕçкĕ-çикĕ ĕççе çинĕ çĕртен те юлманскер, курнат, ку (кажется, не оставляет без посещения). С. Никçан пĕр кĕлĕрен те юлман вăл. С.П. Кĕлле каясран нихăçан та юлман. Шибач. † Лаша начар илес терĕм ― хак (чит. хак) йӳнĕ; хак (хак) йӳнĕшĕн тăрмастăм-ччĕ, соха пенчен (=панчен) йолас çок. || В кач. вспомог. гл. См. «Оп. иссл. чув. синт. II, 46. Виçĕ пус. нум. пус. мĕнле куç. 14. Çапла пирĕн çĕр начарланса юлнă. М. Сунчел. † Аçу-анӳ пур çинче выляс вăййăна выляса юл. Хурамал. Кăларсассăнах, çук пулса юлчĕ, тет пери (чорт). Сир. Ноеммин çапла икĕ ывăлĕнчен те упăшкинчен те тăрса юлнă (лишилась). Ч.С. Çапла вара вĕсем пĕр ĕнесĕр пĕр лашасăр тăрса юлчĕç (остались без лошади и коровы). Ч.П. Вĕренсе юл, тăван, çак юрра. Юрк. Тутарсем çапла пĕри те пĕри виле пуçласан, пĕтĕм ялĕпе хăраса юлаççĕ (можно и: ӳкеççĕ). N. Эпĕ матякне вучаха хутăм: пут! терĕ, пат! терĕ, Патĕр-ялне кĕрех кайрĕ, хура йытти вĕрех юлчĕ, выртан каска йăванах юлчĕ (перевернулась). Синьял. Кайăкне тимерĕ (не попало в птицу) тет те, тĕкĕ вĕçсе юлчĕ, тет. N. Вăл хутсем сире кирлĕ пулсан, илсе юлăр; кирлĕ пулмасан, каялла парса ярăр. Скотолеч. 33. Кĕсенĕ хăпăнса ӳксен (отстанет) унăн вырăнĕ хĕрелсе юлать. Орау. Паянхи кун юлашкинчен эреке ĕççе юлмалла; ӳлĕмрен эреке ĕçмелле мар закон тухнă, ырантан вара никам та эреке ĕçме юрамаçть. Янтик. Çапла кăлăх калаçаччĕç; унтан лешĕ кăне (= кăна?) çапла каларĕ те, ку тăра юлчĕ, ним калама та аптăрарĕ. Ч.С. Эпĕ ун сăмахне итлемерĕм, пĕчченех тăрса юлтăм. НТЧ. Юмăç вунçичĕ пус укçана илсе юлать. Леш (тот) киле тавăрăнать. Альш. Халĕ ĕнтĕ вăл кӳлĕ ăшăкланса юлнă (обмелело). Хыпар № 42, 1906. Ури айĕнчен тенкеле урипе тĕртсе янă та, Васильев çакăнса юлнă. N. Пĕри апат пĕçерсе юлнă (остался варить обед). М. Яуш. Вара ухмах касса юлчĕ, тет те (остался рубить лес), пичĕшĕсем хăйсен лутки çине ларчĕçĕ, тет. С.-Устье. Вара пысăк вырăс пĕчĕк вырăса как çапрĕ, тет те, пĕчĕк вырăс кăшт пĕшкĕнсе юлчĕ, тет. Хыпар № 29, 1906. Кӳршĕ вара хăй ĕненнĕ пекех ĕненсе юлчĕ (поверил). || В некоторых чувашизмах. Юрк. Ашшĕ шухăша юлат. Отец задумался (о нужде своей). Ст. Шаймурз. † Çак тăвансем патне килсессĕн, юлнă кăмăлсем тупăнчĕç. О заступл. Эсĕ малашне пĕр ырăлăхран та юлмăн, тенĕ. Альш. † Лайăхах та килсе, сыв таврăнсан, тăшманĕсем юлĕç шухăша. N. Вилесрен-кăна юлсаттăм. Я чуть не умер («остался от смерти»). Чураль-к. Сăмахран полсан, эп çын айне йолаканни мар вара. Я на словах другому не уступлю. Ч.П. Шур укçу çине ан пăх, аппа, сăнă юлĕ ун çине. Макка 179. Малтанах куç чĕлхипе, ăншăрт чĕлхипе юлмасть. К.-Кушки. Эп унпа чисти алăсăр юлтăм (все руки отмотал).
(лубашка, Пшкрт: лоβашка), углубление, яма. Чирич-к. Лупашка урлă каçнă чух, ура шурĕ те, пылчăк çине лап! турăм. Ib. Лупашкă урлă каçма тăтăм та, ура шуса, шыв çине шап! турăм. Кĕвĕсем. Лупашка та тĕмеске, Мертлĕ çулĕ мар-ши çав? К.-Кушки. Лупашка-тĕмеске (буераки, буераги) анчах, путлĕ тырă пулмас. Орау. Чул ун çине катăлса анчĕ те, анчах, телейне кура, чулин ун çине пусса выртас енче лупашка пулнă; вара, лăп таканана хунă пек, çынна хупласа хучĕ те, леш сывах юлчĕ. Скала упала на него; но, к его счастью, на той стороне, которою она навалилась на него, в ней было большое углубление, и он остался цел. Календ. 1911. Анчах вырăнĕ-вырăнĕпе чăвашсем тирĕслĕке ана çине тăкас вырăнне лупашкана е ял çеремше кая-кая йăвантаратьчĕç. N. Кайнă чух унăн пĕр лупашка урлă каçмалла пулнă. Альш. † Лупашкари вĕт турпас сикет-сикет, тухаймас. ЧП. Çакă лупашкана мĕшĕн анас? Сулхăнпа пиçнĕ пĕрлĕхеншĕн. Орбаш. Алтăр айĕнче автан авăтат. (Ут ури лопашки! чăриклатни). || Овраг (небольшой). В. Олг. Лопашка = çырма. МПП. Лупашка, овраг. С. Тим. † Лупапжкана ан тухат (не бросай околдованные вещи): лупашкана тухатсан, кантăр пекех тыллăпăр. || Борозда. КС. || Лужа. || Назв. дер. в Алик. р.
(лы̆п-лап), подр. неодинаковым и нечастым ударам (напр. цепами), небрежной походке и т. п. Е. Орлова. Лăп-лап, лăп-лап тутараççĕ, иккĕн-виççĕн анчах çапаççĕ полмалла. Собр. Лăп-лап хур ури, чăнкăр-чанкăр чăх ури. (Кĕсле калани). М. Яник. Лăп-лап уткаласа çӳрет. Ходит развалистой походкой. || Кое-где. Шорк. Олăмне паярки-паяркипе лăп-лап (кое-где) пăрахкаласа çӳренĕ. || Кое-как. Орау. Унăн пурнăçĕ лăп-лап çитсе анчах пырать (кое-как живет). Изамб. Т. Урине лăп-лап сырнă (неаккуратно). Ib. Урине лăп-лап пусса çӳрет. Чертаг. Лăп-лап хôрса тиянă (слабо наклал, неплотно). Якейк. Лăп(лы̆п)-лап çыхнă. Связано слабко, неплотно. || Назола. Айдар. (Марп. р.) Арăмĕ: тинех лăп-лап пĕтрĕ-ха, терĕ, тет. Его жена сказала: „Наконец-то мы избавились от назолы“. || Болезнь, сор. М. Яник. Лăп-лап, 1) сор, 2) всякая болезнь, 3) подражание. Сред. Юм. Лăп-лап, сор. || Назв. духов. Аттик. Пичче ĕçнĕ шыв юлашкине, таткаланă çăкăрсене, анне çул тăваткĕлне кайса тăкрĕ... Çул тăваткĕлне ăна лăп-лап вырăнĕ теççĕ. Çавăнпа лăп-лап пăрахнине çавăнта кайса тăкаççĕ. Ib. Лăп-лап (головная боль, приключилась от хождения по вилĕ турпассисем). Ib. Анне: апла пулсан, сана лăп-лап çапăнман-ши? Матюк апая пăрахтарса пăхас-и тен?.. Михаля! Матук аппуна кайса чĕнсе кил-ха, лăп-лап пăрахтарса пăхар, терĕ... Чĕнсе килсен, анне ăна: çак ачана, лаша хăвалама кайсан, тем лăп-лап çапăннă тем чир, пăрахса пăхан-ши? терĕ.. Матюк аппа лăп-лап пăрахнипе чĕрĕлмерĕ вара çав пичче. Шурăм-п. Санăн лашу урисене лăп-лап çыхнă, тет. Эсир нумай пулат пулĕ ăна паманни, вăл сире çиленнĕ, ку лаша хыççăн ытти выльăхсене те пăсать вăл, тет. Часрах парас пулать, вара каçарĕ (простит). N. Лăп-лап çапăннă. Поразила нечистая сила (души людей, умерших неестественной смертью). Сред. Юм. Çын чирлесен; арçӳри пикки çыпăçнă поль, тессине: лăп-лап çыпăçнă пôль, теççĕ.
подобный. Янш.-Норв. Вăл вутăшсем хăйсем çын манерлех, теççĕ. N. Пĕр-пĕр иккĕшĕ те пĕр манерлĕ çын тупăнсан, вĕсем сивĕтнине пăхмаççĕ. Якейк. † Пирн варли поласси порте хамăр манерлĕ. || Удобный, ладный. N. Пĕр арăм король арăмĕ вырăнĕ çине: малашне пире те манерлĕрех ларма юрать, тесе, пырса ларчĕ, тет. || Приблизительно. Якейк. Ман килте виç эрне манерлех (почти) порнас полать-хе. Ib. Эпĕр паян пилĕк тенкĕ манерлĕ çăмартаран усă илтĕмĕр. Ib. Ик сахат манерлĕ кĕтсе лартăм. Я ждал часа два. Манерсĕр, весьма. Сред. Юм. Манерсĕр лайăх, очень хороший.
молодец. Н. Уз. Ылттăн сăпка, йĕс пĕкечĕ (-ζ’э̆), çавăнпа выртса ӳсет вăл, çавăнпа маттур пулат вăл. (Колыбельная п.). Кан. Маттур та çав эсĕ, Архип Никич! Образцы. Ăслă кирлĕ ĕçкĕ, ай, ĕçмешкĕн, маттур кирлĕ юрă, ай, юрлама. Альш. Кам маттурне еретсĕрне астуса (наблюдая, кто каков; говорится не только о красоте). КС. Маттур, молодец (но не означает красоты). Юрк. † Пулат иккен Питĕрпурăн маттурĕ — йĕнерлĕ ут çинчен анаймас; пулат иккен чăвашăн маттурĕ-çăварĕнчен сăмах кăлараймас. Альш. Ну, ку ача маттур (молодец)! Кан. Паян эпĕр савнатпăр маттур ĕрете тăнипе. || Тайба-Т. Маттур, красивый; здоровый; ловкий, ловкач; сильный. СПВВ. ИА. Маттур тесе, вăйлă, чĕрĕ çынна калаççĕ. Ядр. Маттур, бойкий, молодец. Ib. Питĕ маттур вăл. Ib. Питĕ маттур калаçать (= хорошо). Толст. Маттур йĕкĕт. Якейк. Маттор, славный, молодец. Ib. Ентри ачисем пит маттор; пăх-халĕ, ашшĕсĕр йолнăскерсем мĕн туса лартрĕç! Nп. Маттур-маттур ачасем удельныйĕнчен тухаймĕç. Альш. Маттур ачи атăлă, атти тĕпĕ çырулă, пуснă вырăнĕ тĕрĕлĕ. Кан. Враг. † Каччă маттур, юçне илмест чипер-чипер хĕр çинчен. Ст. Чек. † Маттур-маттур, хĕрсене ташлатаççĕ уллахра. [славных (красивых, хороших) девиц]. Пшкрт. Маттор лаша (красивая). А. Турх. Ăй, маттурăм (хороший мой)! Ăй маттурне! (Жалостливое обращ. к ребенку). Ib. Унăн хĕрĕ пит маттур (хороша всем). Юрк. Ил пит маттур чĕн чăпăрккă. Макс. Чăв. к. I, 52. Маттур ял çак Кушкă! Бес. чув. 14. Ку сăмаха вăл юри Керимулла çине пăхса каларĕ, мĕншĕн тесессĕн вăл Керимулла çавăн пек ĕçсем тăвас тĕлĕшĕнчен маттур пулнине пĕлсе тăнă. ТММ. Юлташ тени хăвăнтан маттур пултăр. (Послов.). Ст. Шаймурз. Çула тухсан, юлташ хăнтан маттур пултăр. (Послов.). Тим. † Хамăртан маттур пулсассăн, хамăр ума тăратăпăр; хамăртан начар пулсассăн, хамăр хыçа тăратăпăр (невесту). Юрк. Хĕр ĕçлеме маттур. Хăй паттăр, йăваш, сирĕн анĕртен йăваш. Питушк. Маттор порăнат. Живет справно. N. Маттур ĕçлеççĕ. ПВЧ. Савăр маттура, ан ярăр юта. (Припев).
(мŏҥгŏлдŏк), подр. кувырканью. Тюрл. Пычĕ те, вырăнĕ çине: мăнкăлтăк! яванса кайрĕ (повалился кубарем).
приходить в зрелые года. Сир. 49. Таса çурта вырăнĕ çинче çурта епле çуталса ларать, ырă арăмăн та çавăн пекех, çитĕнсе вăтамлансан, сăнĕ-пуçĕ илемленсе тăрать. || Стать середняком. Пир. Ял. 1928, № 50. Эпĕр хресченсем вăтамланса пынипе анчах килĕшме пултаратпăр.
место; местность. Ст. Айб. Выртсан, ут вырăнче: ларсан, черкке вырăнче. (Алăк). Яргуньк. Тăрсан, çăмарта вырăнĕ илĕп; выртсан, лаша вырăнĕ илет (sic! Кĕвенте). Альш. † Пĕкĕ те çук, ăсĕ те çук: ăс тăмалăх вырăн çук (у невесты). Т. П. Загадки. Тĕмĕн чухлă(= чухлĕ) вăрмана шăнăçмасть, пӳрт вырăнлĕх хире шăнăçать. (Сӳре). Истор. Халăх вырăнĕ-выранĕпе (местами) анчах пурăннă. Альш. † Вырăсла хапханăн вырăнĕ аслă, вырăспалан тутарсем кĕреймес. Пирĕн аттепелен анненĕн ячĕ аслă: пули-пулми çынсем кĕреймес. Кан. 1927, № 231. Кĕт сасă-чĕве пулсанах, чупса тухать: вырăнçех-и лаша? (на месте ли дошадь?). || Усаденное место. А. Альш. Ĕлĕкхи çынсен вырăнĕсем. Юрк. Ял вĕçне вырăн илсе, çурт ларттара пуçлат (строиться). Макка 209. Ие особенно мунчара пулать, тата вырăнта та пулать; вырăнта выльăх-чĕрлĕх хупакан çĕртре пулать. Могонин. Тепри уна хирĕç каларĕ: вот мĕн вăл киремет: помещик пак урăм çĕрте, вырăнпа пурнакан усал, терĕ. || Постель. Ст. Чек. Качча каяччен, унпа пĕр вырăн çине выртса пăхрĕç те, ним те тăваймарĕç. || Место службы, служба, должность. N. Оренбургра вĕренсе тухнă тăванĕ. Я çав хуларах гражд. гимназияна вырăна кĕчĕ. Юрк. Эсĕ çеминарире-вырăнта пурăннине эпĕ халичен те илтменчĕ. Истор. Хăй çапах та пысăк вырăна ӳкесшĕн тăрăшман. Юрк. Ку çулĕ (на этот раз) тата сана мĕшĕн вырăнтан кăларса ячĕç? || Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 13. Ĕмĕтленмен вырăнтан (неожиданно). || Польза. Сл. Кузьм. 91. Вăрланă укçа вырăна пымасть (не идет в пользу). || Основание. Юрк. Хурласа калаçмалăх (её) вырăн çук. Ib. Пĕртте усал сăмах калама та вырăн çук (нет основания). Ib. Ватă çынна хирĕçтерес мар, ун пек ырă çынна йăпатмалăх та вырăн пур. Ib. Вĕсем тĕлĕшĕнчен кăлăхах калаçма та вырăн çук (не стоит). || Место «на том свете». Ч. С. Турă сана аван вырăн патăр анчах (гов. умершему). N. Лайăх вырăн патăр. Макка 215. Ашшĕпе-амăшĕ калаççĕ: эй турă, пирĕн ывăлăмăра лайăх вырăн тупса парчĕ! теççĕ. || Домаш. ссоры до добра не дов. Санăн ăшу-чиккӳ вăркать, чĕрӳ хăй вырăнĕнче мар. Ты тоскуешь, у тебя сердце не на месте. || Гнездо (пчел). Торх. (Курм.). Хуртсем хăйсем вырăнне тасатаççĕ ама сысма.
или: вырăнĕ-вырăнĕпе.
местами, в некоторых местах. К.-Кушки. Кăçал ыраш вырăнĕ-вырăнĕпе пĕртте пулман (не уродилась).
вот (вут, вот), огонь. Альш. Вутпа ан выля: шăракан пулат, тет, теççĕ. Ib. Вут хыпнă пек васкаса (как будто на пожар). Ib. Вут çине сурсан, тути çине кĕсен тухат, тет, теççĕ. Ала 90. Çакă икĕ тăлăха вара вута прахса ĕнтнĕ пек хĕрте пуçланă (жарили как в огне, т. е. жестоко били). Орау. Яшки пĕçерет, вут çинче пиçнĕ пулмалла! (Шутка). Ст. Шаймурз. Вут çине сурсан, тути-çăварне кĕсен тухат, тет. Шел. 23. Хуласене, ялсене вутпа персе пĕтерçĕç. Орау. Авăн ăшне вут чĕртĕпĕр. Разведем в овине огонь. (Из мол. «чӳклеме пăтти»). Сиктер. Вара хуçи, карташ варрине пĕчикçеççĕ вут вырăнĕ туса, вут чĕртет. N. † Пирĕн инке чун пекех, çумне выртсан, вут пекех. Сĕт-к. † Çил-ту çинче çил-армань, çилсĕр-мĕнсĕр авăрать; пирн ăшчикре вот çонать, çолăм тохни корăнмаст. N. † Шăпăр-шăпăр çăмăр çăвать, чӳрече витер витерет; манăн ăшра вут çунать, çулăм тухмас, çын курмас. Янтик. † Манăн ăшра вутсем çунаççĕ, çулăм тухни курăнмасть. Хыпар № 18, 1907. Хветĕр тете калашне, хăвăршăн вут, çыншăн мар. Алик. † Ай акисам, акисам! пире хавас ан тăвăр, пирĕн пуç çинчи вут çунать. (Солд. п. ). Янорс. Пушарĕ, халăх пӳртĕнтчен тухнăскер, килкарти алăкне ватман пулсан, хуçисем пурнакан пӳртне вут илетчĕ (охватил бы огонь). Образцы 68. Саманасем йывăр, хуйхăм каймаст, вут пекех чĕлхе сăмах калаймасть. Ала 14°. Эпĕ акă мĕн туса пурăнатăп: манăн ĕçĕм çавă-çавă патша çĕрĕнче вутсăр усратăп, тет (не даю им огня, а они от того страдают). Полтава 51. Вут пек чунна вырăнсăр хĕм пек вĕри шухăшпа хĕрхенмесĕр хумхатан. Çутталла 117. Çĕр çинче çил, вут хăватлă, теççĕ. Кан. 1927, № 234. Çĕре пытарас вырăнне вутта пăрахса çунтарни. О заступл. 14. Вăл çĕлен пек авкаланса вутра çуннă. Тимер. Темĕн чухлĕ улпут çурчĕ вута каять (т. е. сгорает). Ала 26. Иван аллинчи çурта тата ахалех, вутсăр-мĕнсĕрех, çутăлчĕ, тет. Якейк. Кăмакара вот пăтрат-ха. Помешай-ка в печке. Ст. Чек. Вут шăхăрсан, хăна килет. Г. Т. Тимоф. Пурте килĕсенче вуттисене сӳнтереççĕ, тет. || Искра. Кр. Чет. † Пирн та (так!) лаши таканлă, посмассеренех вот тохать; çутти йолать çол çине. Изамб. Т. Куçăран (-куçран) вут тухăрĕ (искры). Юрк. Кам арки çине вут ӳкет, ун арки çунат. Кого постигает нужда, тот и страдает. (Послов.). Ч. С. Куçсенчен пĕтĕмпе вут тухса вайрĕ. Из глаз посыпались искры. Сказки и пред. чув. 84. Ун çилĕлĕ куçĕнчен йăлтăр-ялтăр вут кайрĕ. Тим-к. Лутра вырăс кантăк касать. (Вут ӳксе шăтарни). N. Кăмакаран вутă (= вут) сиксе ӳксен, усал çын килет, теççĕ. Если из печки выскочит искра, то, говорят, придет дурной человек. Изамб. Т. Вут сиккипе карĕ (помчался вскачь). || Пожар. Ч. С. Эпĕ те вара вут кутне витре йăтса чупрăм (на пожар). Ib. Вут чĕлхи пĕлекси çын, знающий наговор против пожара. Ст. Айб. Мана шыраса тупрĕç те, вут сӳнтерекен пичĕке ăшне (в пожарную бочку) карĕс-чикрĕç. (Мунчара пулнă вăсем). N. Инçетре вот тохнă (зарево). Сюгал-Яуш. Çав вута чĕлхесĕр (немой) ача кăларнă, çăмарта пĕçерме тапратса. Изамб. Т. Камран вут пуçланнă? С кого начался пожар? Ч. С. Вут кам çуртĕнчен тухнă? У кого начался пожар? Т. М. Матв. Вут куçне шыв! (Вут тухсан, калаççĕ). Ib. Вут тухсан: вут çурта ан хыптăр, тесе, кăмакана хутса яраççĕ. (Поверье). Альш. † Пăванăн хулине вутсем хыпнă, епле пырса кĕрĕ-ши çамрăк пуç? (Солд. п. ). Вомбу-к. Вот сӳнсен, шу нумай. (Послов. ). Юрк. Вучĕ малтан кам çуртĕнчен мĕншĕн тухнипе пĕлсен, ваттисем: вăйран вăкăр тухат, тесе, ахаль каламан иккен тесе, шарт тĕлĕнеççĕ. N. Кӳрше темĕскер пулчĕ: урам тăрăх вут çапнă пек вĕçтерчĕ (помчался прямо и стремительно). Орау. Ачасем Хир-пуçĕнче вут кăларнă (сделали пожар). Ст. Чек. Кĕлетрен вут тухрĕ, теççĕ, кĕлетрен пусан; хыçалтан тухрĕ теççĕ, хыçалтан тухсан. Хурамал. Тĕлĕккре (так!) вут курсан, уяр пулать, тет. Если во сне увидишь пожар, то, говорят, к ясной погоде. || Живой огонь. Чăвашсем 36. Тата çĕр витĕр калараççĕ. Çыран хĕррине, меллĕрех çĕре, çĕре витĕрех алтса тухаççĕ те, ун витĕр тухмалла тăваççĕ; унтан вара ялти вута пурийĕн те шыва сапса сӳнтереççĕ те, çав витĕр тухмалла шăтăк патне йываç алсе пырса, икĕ йывăççа пĕр çĕре сăтăрса, вут кăлараççĕ, ăна вара çав витĕр тухмалли шăтăк çине хураççĕ... Вара этемсем харпар хăй патне çав çĕнĕрен кăларнă вута илсе каяççĕ. || Божество. Хурамал. Вута хĕлле чӳклеççĕ. Ăна та çаплах нимĕр пĕçереççĕ, пашалу пĕçереççĕ. Ăна кăмакумне (= кăмака умне) лартса чӳклеççĕ. Вут пĕрер япалана сиян (= сиен) ан тутăр, ан çунтартăр, тесе, тăваççĕ. N. Тата пĕчĕкçĕ чӳк, вутшăн чӳклекен чӳк ак çапла. Род. п. этого сл. в разных диалектах — вутăни вуттăн, дат. и вин. вутаи вутта. Об огне. см. также у Н. В. Никольского, в «Кратком курсе по этн. чув.», 117 сл.
назв. урочища, молитвеннрго места (кĕлĕ вырăнĕ), в 4 верст, от Т.-И.-Шем. «Унта кайса ваттисене асăнаççе»; Аслă ырăсем, урочище. Т. Тушева. Ст. Чек. Аслă ырра (киремете). (Здесь дат.-вин. д.).
назв. урочища, священного места некрещ. чуваш, в 1 версте от Т.-И.-Шем. «Кĕлĕ вырăнĕ. Тĕне кĕмен çынсем, унта кайса, хурсем, сурăхсем пусаççĕ. Тата унта чӳк тăваççĕ».
ояр (уjы̆р, ojы̆р), отделять, делить, отличать, различать, разлучать, разнимать. Бес. чув. 12. Çук, çук, Керимулла, эпĕ сан çине çиленместĕп, пирĕн хушшăмăрта нимĕн уйăрăсси те çук. НТЧ. Унтан вара хай виçĕ чăхăта кĕрекере лараканни плет те, пĕчик-пĕчик татака уйрать. Шурăм, № 28. Утă уйăрни, делёж сена. Конст. чув. Ватăлмалăх кунăмра кукку, мана уйăрса хуса ярса, турккă хĕрне илчĕ те, унпа ултă çул пурăнчĕ. Чур-к. Петĕр çатăр, кот çатăр, сысма ларнă — çекленнĕ, çичĕ пус парса уйăрнă. || Разнимать. Ч. С. Çапăççан-çапăççан вĕсене уйăрса ячĕç те, вара эпĕ те киле таврăнтăм. || Роиться. Чув. Сбор. 47. Мартăн малтанхи кунĕнче тăман пулсан, хура тулă пулать, тата пыл хурчĕсем уйăраççĕ, теççĕ. † Вуникĕ те вĕлле хуртăм пур, çуллен уйăрмантан ӳпкем пур. Кадыш, Цив. у. Манăн пыл хурчĕ уйăрсан, хупсан, 4 кунтан тухса кайрĕ эпĕ килте пулман. Тюрл. Вăл кун хурт-мĕн уйăрмарĕ. || Различать. Бюганский. Вăлсем чăн тĕнпе суя тĕне уйăраймаççĕ. Юрк. Вырăссем мĕшĕн чăвашсене уйăрайманни паллă. N. Чупсан-чупсан, тăтăм та, итлесе пăхрăм: тахăçта аякра кăшкăрнă сасă илтĕнет. Лайăхрах итлесе пăхрăм та, хама чĕннине уярса илтĕм. Хыпар № 30, 1906. Ĕлĕк тĕттĕм, нимĕн пĕлмен халăха халĕ вырăнĕ-вырăнĕпе вырăсран та уйăрас çук. || Подробно, ясно излагать. Хурамал. Çавсене (об этом) тархашнăн уйăрса (подробно) çырса ярăр. || Лишать. Проп. о блудн. сыне. Вăл, вĕсене пиллесе, кирек мĕнле япаларан та уйăрман. || Разбирать, рассудить. Тораево. Эсĕ пире уйăрса пар (рассуди нас), эпир çавăн çинче виçĕ çул тавлашат пăр. Жит. свят. янв. 381 çулта Македоний ерĕçне уйăрса татма пĕтĕм тĕнче архиерейĕсем пухăннă çĕре св. Петр. та пынă. || Выделять из семьи. Юрк. Хĕветкине уйăрса кăлараççĕ (выделили из семьи). К. Чакă. Çăварне уйăрнă = хĕненĕ (по лицу). IЬ. Çăваря уйăрăп. Скулы сверну! || Выбирать. См. суйла.
подножки ткацкого станка. Якейк. Кĕрĕсене посса антармаллн япаласам. Ахаль пир тĕртнĕ чох ик ора посми полать; ратнялла портянкка, тăла-качакка тĕртнĕ чох тват ора посми полать. См. пир вырăнĕ. || Стремя. Альш. † Утланнă утăрсем турă пулччăр, йĕнер ури пусмисем йĕс пулччăр.
жертвоприношение, сопровождаемое общественным молением. Макка 235. Тата çăва тухсассăн, ака пĕтсен, учук тăваççĕ. Учук кунĕ вĕсен уяв пуçланать, учука вĕсем ак çапла тăваççĕ: ялпа пĕрле çынсанчен ят тăрăх укçа илеççĕ те, çав укçапа вара пĕр тьыха или лаша илмеççĕ. Унтан тата пăрусам, сурăхсам илеççĕ, унтан кашнн çуртран е хур е кăвакал илсе пыраççĕ, унтан вара яшкапа пăтă пĕçерсе, ялĕпе пĕрле пайласа, çияççĕ. N. Çимĕк вăхăтĕнче пĕтĕм халăхпа чӳк тăвакан кĕлĕ, ăна учук теççĕ. Тюрл. Учук — полевое моление после сева (перед Петровками). Сиктерма. Тăваттăмăш хурана: учук панчи выляеа пыракан кĕлĕ амăшĕ, тесе, çаплах асăнаççĕ. IЬ. Виççĕмĕш хурана: учук патĕнчи иртсе пыракан кĕлĕ амăшĕ, тесе, асăнаççĕ. IЬ. Учук панчи аслă ырă амăшĕ, хура халăхна, акнă çичĕ тĕслĕ тырă-пулăпа, асăнать, витĕнет; чӳ... к... çырлах. ЧС. Учук тăвман çулах пулчĕ те ку пире, çавăншăн пулчĕ пулĕ çав (пожар). || То же слово встречается в значении назв. урочищ., напр. Учук — мольбище (чӳк вырăнĕ) около д. Егоркиной, Егорк. вол. Чист. у. Также — назв. уроч. около д. Белая Гора, Бегуч. в. Петровского у. (варта — в овраге). || Прозвище человека. Яктик. Учук — фамилия мужчины. См. Магн. 25, Стюх. чув. 20.
Русско-чувашский словарь
сущ.жен.
1. сцена (циркра); на арене цирка выступают клоуны цирк сцени çинче клоунсем выляççĕ
2. арена, вăйă вырăнĕ (стадионта)
сущ.муж.
багажник (машинăн япаласем хумалли вырăнĕ); багажник велосипеда велосипед багажникĕ; открыть багажник автомобиля автомобиль багажникне уç
сущ.жен.
турăш кĕтесси, турăш вырăнĕ
сущ.жен.
ваканси, вырăн, пушă вырăн, йышăнман вырăн (ĕçре); на заводе есть вакансия инженера заводра инженер вырăнĕ пур
прил. (син. незанятый, свободный)
ирĕклĕ, пушă, йышăнман; вакантная должность ирĕклĕ ĕç вырăнĕ
сущ.жен., множ. должности
ĕç, вырăн, ĕç вырăнĕ; занимать высокую должность пысăк вырăнта ĕçле
сущ.муж.
турăш вырăнĕ (православи чиркĕвĕнче — алтарь умĕнчи турăшсем çакнă стена)
сущ.муж.
турăш вырăнĕ (турăшсем лартма кĕленчелесе тунă пĕчĕк шкап)
сущ.жен.
чан вырăнĕ, чиркӳ тăрри; колокольня церкви чиркĕвĕн чан вырăнĕ
прил. (син. главный, важнейший; ант. второстепенный)
тĕп, чи кирлĕ, чи паха; основная особенность чи паха уйрăмлăх; основное место работы тĕп ĕç вырăнĕ ♦ в основном тĕпрен илсен
сущ.сред.
1. (син. местонахождение) вырăн; тăни, вырнаçни; положение судна в море карапăн тинĕсри вырăнĕ
2. (син. обстановка) лару-тăру, тăрăм; международное положение тĕнчери лару-тăру; тяжёлое экономическое положение экономикăри йывăр лару-тăру; тяжёлое положение в семье кил-йышри йывăрлăхсем
3. (син. роль, место) вырăн, пĕлтерĕш; руководящее положение пуç пулса тăни, пысăк пĕлтерĕшлĕ пулни
4. положени (документ); положение о выборах суйлав положенийĕ
5. шухăш; основные положения доклада докладри тĕп шухăшсем ♦ женщина в положении йывăр хĕрарăм (ача тума хатĕрленекен)
2. сущ.муж.множ. посты
1. хурал; хурал вырăнĕ; стоять на посту хуралта тăр
2. вырăн, ĕç вырăнĕ; занять пост директора директор вырăнне йышăн
прил.: приусадебный участок земли кил çумĕнчи çĕр лаптăкĕ, кил вырăнĕ
сущ.муж.
разъезд (хирĕç пыракан поездсене ирттерсе ямалли çул юппи; çавăнти чарăну вырăнĕ)
сущ.жен., множ. роли
1. роль, сăнар (пъесăра); играть главную роль тĕп роле выля
2. пĕлтерĕш, вырăн; роль личности в истории уйрăм çыннăн историри вырăнĕ ♦ это не играет роли ку вăл ниме те пĕлтермест
прил.
1. (ант. младший) аслă (çулпа); старший сын аслă ывăл
2. аслă (ĕç вырăнĕпе); старший сержант аслă сержант
3. сущ. старший муж. пысăкки, аслă; старших надо слушаться аслисене итлес пулать
сущ.жен.
1. пăнчă; пата; точка с запятой пăнчăпа запятой; поставить точку пăнчă ларт (çырура)
2. тĕл, вырăн; самая высокая точка горы сăртăн чи çӳллĕ тĕлĕ; болевая точка ырăтакан вырăн
3. чикĕ; точка кипения вĕренин чикки (температура) ♦ торговая точка суту-илӳ вырăнĕ (магазин, киоск т. ыт.); бить в одну точку пĕр тĕллевпе вăй хур; точка в точку шап та лăп; с моей точки зрения ман шутпа
сущ.жен.
кил-çурт, кил вырăнĕ; крестьянская усадьба хресчен кил-çурчĕ
прил.
патша -ĕ; царский режим патша йĕрки; царская Россия патша Раççейĕ; царский престол патша вырăнĕ ♦ царский подарок акăш-макăш чаплă парне
прил.
ярмăркка -ĕ; ярмарочная площадь ярмăркка вырăнĕ; ярмарочная торговля ярмăркка суту-илĕвĕ
Русско-чувашский словарь (1972)
м н. н е т антропологи (этем пулса кайни çинчен, чĕрчунсем хушшинчн унăн вырăнĕ çинчен, физиологилле уйрăмлăхĕсем çинчен вĕрентекен наука).
м н. н е т апогей 1. апогей (уйăх орбитин çĕртен чи инçетри вырăнĕ); 2. чи вăйлă тапхăр, чи çӳллĕ пусăм; его талант достиг апогея унăн таланчĕ питĕ вăйланса çитрĕ.
тамбур (1. алăк умне çумăртан, çилтен хӳтĕлеме тунă пĕчĕк çенĕк; 2. чугун çул вагонĕн икĕ алăк хушшинчи ансăр вырăнĕ).
ткацкий станок пир станĕ, пир вырăнĕ; пир-авăр станокĕ; ткацкое производство пир-авăр производстви.
трюм (пăрахутăн аялти палубипе тĕпĕ хушшинчи вырăнĕ).
1. çăкăр (магазинĕ); 2. тырă; хлебный амбар тырă кĕлечĕ; 3. тырăллă (область); 4. разг. усăллă, çăкăрлă, тупăшлă (ĕç вырăнĕ).
хăмла вырăнĕ.
усадебная земля (место) '''кил, çурт вырăнĕ, паçма.
Русско-чувашский словарь (1971)
ж. 1. арена (цирк варринчи давра сцена); 2. перен. (место действия) арена (мĕн те пулин пулса иртекен вырăн); аренаа битв çапăçусен вырăнĕ; 3. перен. (область деятельности) ĕç, ĕçлев; выйти на политическую арену политикăлла ĕçе тытăн.
ж. тур кĕтесси, турăш вырăнĕ.
ж. пушă вырăн, ваканси; имеется свободная вакансия пушă ĕç вырăнĕ пур.
сов. 1. кого-что (отделить, отобрать) уйăр; уйăрса пар (е хур, ил, кăлар), палăрт; выделить участок для строительства çурт вырăнĕ уйăрса пар; выделить дежурных дежурнăйсем уйăр; 2. кого-что (отличить каким-л. образом среди других) палăрт, паллă ту; выделить текст курсивом текста курсивпа паллă ту; выделить в докладе докладра палăрт; 3. кого-что (отдать в пользование или владение какую-л. часть) пар, уйăр, уйăрса пар; уйăрса кăлар; выделить сына ывăл уйăр; что, хим., физиол. уйăр, кăлар; выделить с потом тарпа (е тарласа) кăлар.
ж. 1. по гл. вынуть; выемка грунта тăпра кăларни; 2. (углубление, впадина) путăк, шăтăк, хушăк; выемка в стене стенари путăк вырăн; 3. (вырез) касса кăларнă шăтăк; выемка для рукава çанă вырăнĕ.
м. кĕтӳ çӳретмелли (е кĕтмелли) вырăн, кĕтӳ вырăнĕ.
м. 1. по гл. вырезать; 2. (место) каçса кăларнă вырăн; вырез для рукава çанă вырăнĕ.
ж. 1. (что-л. горелое) çунăк, ĕнĕк; пахнет гарью çунăк шăрши кĕрет; 2. (остатки сгоревшего вещества) çунчăк; снять гарь со дна котла хуран тĕпне хыр; 3. (выжженное место) çунчăк, çуннă вырăн, вирт вырăнĕ.
с. пусалăх вырăнĕ, чĕпĕ кăларакан вырăн; птицы улетели со своих гнездовий кайăксем хăйсем чĕпĕ кăларнă вырăнсенчен вĕççĕ кайнă.
прил. ача-пăча ⸗ĕ [⸗и], ачасен ⸗а[⸗и]; детский дом ача çурчĕ; ◇ детское место анат. ача вырăнĕ; детское время ир-ха, кая мар.
м. чӳк вырăнĕ.
ж. чул кăлармалли вырăн, чул вырăнĕ, чул шăтăкĕ.
с. сĕртĕнӳ, сĕртĕнни, тĕкĕнни; ◇ точка касания сĕртĕнӳ вырăнĕ.
ас. кафедра (1. тухса каламалли, лекци, доклад тумалли çуллĕ вырăн; 2. аслă шкулта пĕр йышши дисциплинăсене вĕрентекен преподавательсен составĕ; 3. христиан чиркĕвĕнче епископăн проповедь вуламалли çӳллĕ вырăнĕ).
нареч. хăшпĕр çĕрте, тĕллĕн-тĕллĕн, вырăнĕ-вырăнĕпе; на полях кое-где сошёл снег уйра тĕллĕн-тĕллĕн юр кайнă.
м. кантăр вырăнĕ, кантăр ани.
ж. 1. разг. по гл. кормить(ся); 2. (место питания диких животных) апат вырăнĕ; 3. прост. апат, çиме.
ж. 1. çын, этем; героическая личность паттăр çын; 2. (индивидуум) уйрăм çын; роль личности в истории уйрăм çыннăн историри вырăнĕ.
прил. çамка ⸗ĕ [⸗и]; лобная кость çамка шăмми; ◇ лобное место ист. пуçкасу вырăнĕ (патша указĕсене вуласа пама тата çынсене вĕлерме тунă çӳллĕ вырăн).
прил. магнит ⸗ĕ [⸗и]; магнитлă; магнитное поле Земли Çĕрĕн магнит вырăнĕ; магнитная станция магнит станцийĕ; магнитная стрелка магнитлă стрелка; ◇ магнитный железняк см. магнетит; магнитная буря физ. магнит тăвăлĕ.
нареч. вырăнăн-вырăнăн, вырăнĕ-вырăнĕпе, унта-кунта, тĕллĕн-тĕллĕн; местами выпал снег вырăнĕ-вырăнĕпе юр çунă.
с. и вырăн; рабочее место ĕç вырăнĕ; двигать с места на место вырăнтан вырăна куçар; 2. чаще мн. места. (местность) вырăн, çĕршыв, çĕр; здесь места очень красивые кунта çĕршыв питĕ хитре; 3. мн. места (периферия) вырăнсем (инçетри); делегаты с мест вырăнсенчен килнĕ делегатсем; 4. (предмет, вещь) япала; мы сдали в багаж два места эпир багажа икĕ япала патăмăр; 5. вырăн, ĕç; искать места ĕç шыра; ◇ добраться до места çитес çĕре çит; знать своё место см. знать; иметь место см. иметь; сказать к месту вырăнлă кала; места себе не находить канăç ан пĕл; на твоём месте сан вырăнта пулсан; не должно быть места чему-л. (вырăн) пулмалла мар; ни с места! ан тапраннă пултăр!; общее место см. общий; поставить на (своё) место кого-л. вырăнне кăтарт, картне ларт (пуçтах çынна); сердце не на месте чĕре вырăнта мар; здесь не место говорить об этом ун пирки кунта калаçмăпăр; узкое место см. узкий.
прил. министр ⸗ĕ [⸗и]; министерство ⸗ĕ [⸗и]; министерский работник министерство работникĕ; министерский пост министр вырăнĕ.
м. (надкушенное место) çыртнă вырăн, çыртăк вырăнĕ.
прил. пуçлăх ⸗ĕ [⸗и], начальник ⸗ĕ [⸗и]; начальникла, пуçлăхла; начальническая должность пуçлăх вырăнĕ; начальнический тон начальникла калаçни.
прил. туйăмсăр, сисĕмсĕр, туйми, сисми; нечувствительный человек сисĕм-сĕр çын; нечувствительное место кожи ӳт-тирĕн туйăмсăр вырăнĕ.
прил. 1. (очень малый) питĕ пĕчĕк (е сахал); ничтожный доход питĕ пĕчĕк тупăш; 2. (незначительный) палăрми, ăпăр-тапăр, ниме тăман, питĕ пĕчĕк; ничтожная должность ниме тăман ĕç вырăнĕ; 3. (о человеке) мĕскĕн, апăрша, ăçтиçук.
м. уст. тӳшек, вырăн; на смертном одре вилĕм вырăнĕ çинче, вилес умĕн.
ж. ординатура (1. ординатор вырăнĕ, ĕçĕ; 2. медик-практиксен аспирантури).
с. 1. (место пожара) пушар вырăнĕ, çуннă вырăн; 2. уст. (родной дом) çуралнă йăва, тăван кил-çурт.
с. çунăк, вирт (е пушар) вырăнĕ, çунчăк.
с. ĕç, ĕç вырăнĕ, тĕлĕш; трудиться на поприще науки наукăра ĕçле.
м. портфель; ◇ министерский портфель министр вырăнĕ (е должноçĕ); редакционный портфель редакци портфелеĕ (пичете йышăннă алçырусем).
м. 1. (жёрнова) арман чулĕсем, пустав; 2. обл. (ткацкий стан) пир вырăнĕ.
м. патша вырăнĕ; взойти на престол патшана лар; отречься от престола патшаран тух (ирĕкпе).
м. 1. канма чарăнни; остановиться на привал канма чарăн; сделать привал чарăнса кан; 2. (место остановки) кану вырăнĕ.
прил. кил-çурт çывăхĕнчи (е таврашĕнчи, çумĕнчи, патĕнчи); приусадебный сад кил-çурт çумĕнчи сад; приусадебный участок кил вырăнĕ.
м. сад. 1. (расщеплённое место) сапан çурăкĕ (е вырăнĕ) (сыпма çурса хатĕрлени); 2. (привитое растение) сыпнă турат (е йывăç).
ж. 1. (звание) профессор ячĕ (е вырăнĕ); получить профессуру профессор ятне ил; 2. собир. профессорсем.
м. 1. (класо, группа) ушкăн, пай, разряд; разряд растений ӳсентăрансен ушкăнĕ; 2. (степень квалификации) разряд; высший разряд аслă (е пысăк) разряд; спортивный разряд спорт разрячĕ; 3. мат. разряд (цифра вырăнĕ).
ж. (от оспы) шатра вырăнĕ, шатра путăкĕ.
ж. 1. (место для мусора) çӳп-çап вырăнĕ; 2. (груда, куча чего-л.) купа; 3. разг. (потасовка) тӳпелешӳ, çапăçу, тытăçу.
прил. секретарь ⸗ĕ [⸗и]; секретарская должность секретарь вырăнĕ.
ж. 1. по гл. склепать; 2. (место) клёпкăланă вырăн, клёпка вырăнĕ.
м. тех. стан; ◇ ткацкий стан пир вырăнĕ.
м. 1. гидр. пĕве вырăнĕ; 2. мор. створ (карап çулне кăтартакан паллăсем).
прил. 1. пир ⸗ĕ [⸗и], пир-авăр ⸗ĕ [⸗и], пир тĕртекен; ткацкий станок (кустарный) пир вырăнĕ, пир станĕ; (промышленный) пир тĕртекен станок; ткацкая фабрика пир тĕртекен фабрика.
м. (мн. тока) 1. кайăк туйĕ; 2. (место) кайăк туй вырăнĕ.
м. 1. (залежь торфа) торфлă шурлăх, торф вырăнĕ, торфлăх; 2. (специалист или рабочий по торфу) торфяник (торф специалисчĕ; торф кăларакан рабочи).
ж. 1. (пятнышко, крапинка) ж пата, пăнчă; ситец в красных точках хĕрлĕ пăнчăллă çитсă; 2. (место, пункт) вырăн, çĕр, пункт; наивысшая точка горного хребта ту хырçин чи çӳллĕ вырăнĕ; 3. (знак препинания) точка, пăнчă; точка с запятой точкăпа запятой; 4. физ. чикĕ; точка замерзания пăрлану чикки; точка кипения вĕреме кĕнĕ чикĕ; 5. мат. точка, вырăн; точка пересечения прямых тӳрĕ линисем хĕресленекен точка; 6. в знач. сказ., разг. (кончено, хватит) çитет, çитĕ; ◇ точка в точку шăпах, тĕрĕс, каснă-лартнă; точка зрения епле пăхни; с моей точки зрения ман шутпа; ставить точку вĕçле, ĕçе туса пĕтер; бить в (одну) точку пĕр тĕллевпе ĕçле; ставить точку над «и» каласа пĕтер, вĕçне çитер, тăрла.
прил. трон ⸗ĕ [⸗и]; тронный зал трон залĕ; тронное место трон вырăнĕ.
м. 1. (земельная площадь) лаптăк, вырăн; участок земли çĕр лаптăкĕ; приусадебный участок кил вырăнĕ; 2. (подразделение) участок; избирательный участок суйлав участокĕ; 3. (область, сфера) пай, ен, тĕлĕш, тĕл; важный участок работы ĕçĕн питĕ кирлĕ пайĕ.
м. хăмлалăх, хăмла пахчи (е вырăнĕ).
с. упрамалли çурт, усрамалли çурт (е вырăн), сыхлăх çурчĕ (е вырăнĕ), хранилище; хранилище для бензина бензин тытмалли вырăн.
м. çĕвĕк, çĕвĕ (çăпан е суран вырăнĕ).
ж. 1. шăтăк, путăк, ланкашка, тĕрĕнчĕк; топор с щербинами тĕрĕнчĕк пуртă; 2. разг. (рябинка на лице) шатра, шатра вырăнĕ; 3. (на месте выпавшего эуба) шăл шăтăкĕ, катăк шăл.
Русско-чувашский словарь социальной лексики (2004)
ваканси (пушă, йышăнман ĕç вырăнĕ); вакансии инженеров на заводе заводри инженер вакансийĕсем
1. суйлав -ĕ; выборная система суйлав йĕрки; выборная документация суйлав докуменчĕсем; выборная комиссия суйлав комиссийĕ 2. суйлавлă; выборная должность суйлавлă ĕç вырăнĕ
кулуар (парламентри, конференцири официаплă мар тĕл пулу вырăнĕ)
вăрман-парк (хула çумĕнчи вăрман — кану вырăнĕ)
вырăн; место рождения çуралнă вырăн; место работы ĕç вырăнĕ; мести заключения хулу вырăнĕсем (тĕрме е лагерь)
тĕп; основные права и свободы тĕп правăсемпе ирĕклĕхсем; основной капитал тĕп капитал; основное место работы тĕп ĕç вырăнĕ
патша вырăнĕ (патшара ларни; унта лармалли тивĕç); занять престол патшана лар
1. рабочи, ĕçлекен; квалифицированный рабочий квалификациллĕ рабочи; индустриальные рабочие индустри рабочийĕсем; иностранные рабочие ют çĕршыв рабочийĕсем (урăх çĕршыва кайса ĕçлекенсем) 2. ĕç -ĕ; рабочее место ĕç вырăнĕ; рабочая неделя ĕç эрни; рабочий инвентарь ĕç хатĕр-хĕтĕрĕ; рабочая сила ĕç вăйĕ 3. рабочи …, рабочи -ĕ; рабочий посёлок рабочи посёлок; рабочий класс рабочи класс; рабочее движение рабочисен юхăмĕ; рабочие профессии рабочи профессийĕсем
кĕлĕ çурчĕ, кĕле вырăнĕ (кирек мĕнле тĕнĕн); языческое святилище ыр-усал кĕллин вырăнĕ (чăвашсен — Киремет карти); буддистское святилище буддистсен кĕлĕ çурчĕ
1. центр (регионшăн пысăк пĕлтерĕшлĕ хула); культурный центр культура центрĕ; промышленный центр промышленность центрĕ; областной центр область центрĕ 2. центр (ертсе пыракан органсем); директивы из центра центр панă кăтартусем 3. центр (ĕç вырăнĕ); центр по трудоустройству ĕçе вырнаçтаракан центр
Чувашско-эсперантский словарь
[viron]
loko, lito, posteno
кунта урăх вырăн çук — ĉi tie ne estas plu lokoj
вырăн йышăн — gajni lokon
пирĕн пухăм иккĕмĕш вырăн йышăннă — nia nacia teamo gajnis la duan lokon
(хăй) вырăнне хума ан ман — ne forgesu remeti en sian lokon
пуш вырăн — neuzata terpeco, loko
вырăнĕ-вырăнĕпе — kelkloke
вырăнлă — bonokaza, konvena
эс(ĕ) питĕ вырăнлă каларăн — vi diris tute bonokaze
выр(ă)наç — enloĝiĝi, setli, lokiĝi
выр(ă)наçтар — lokigi, helpi trovi laborlokon, publiki
вырăнти — (sur)loka
вырăнти чĕлхе — loka, regiona lingvo, dialekto
[eŝj]
laboro, labora, afero
эп(ĕ) ĕçе кайрăм — mi iris al labor(ej)o
мĕнле ĕçсем? — kiel vi fartas? kiel statas la aferoj?
ал ĕçĕ — manlaboro
manfarado
ăс-хакăл ĕçĕ — mensa laboro
вăй-хал ĕçĕ — fizika laboro
ăслăлăх ĕçĕ — scienca laboro
пултарулăх ĕçĕ — krea laboro
ĕç вăйĕ — laborforto
ĕç вырăнĕ — laborloko
ĕç кĕнеки — laborlibreto
ĕç килĕшĕвĕ — labora interkonsento
ĕç кунĕ — labortago
ĕç укçи — laborpago
ĕç хавалĕ — labora entuziasmo, elano
ĕç хатĕрĕсем — laboraj instrumentoj
laborilaro
ĕçе выр(ă)наçтар — helpi laborposteniĝi, havigi laboron
ĕç шыра — serĉi laboron
ĕçе ил — dungi
ĕçе кĕр —(ek) havi laboron, (ek)havi postenon
ĕçе тух — eklabori, veni labori
ĕçрен кăлар — maldungi, eksigi de la ofico
ĕç çырăвĕ — laborletero
çар ĕçĕ — militservo
ĕç-хĕл — verbo
ĕçле — labori
эп(ĕ) ĕçлеме хатĕр — mi pretas labori
ĕçлĕ тĕл пулу — labora kunveno
ĕçлев — labooro, laboora
ĕçлеве сыхлани — laborprotekto
ĕçлевçĕ — laboristo, oficisto
ĕçчен — laborema
ĕçсĕр — senlabora
ĕçсĕрлĕх — senlaboreco
ĕçсĕрлен — mallabori
ĕçтеш — kolego, samlaborulo
Чувашско-русский фразеологический словарь
Куçпа (куçсемпе) тăрăн [тирĕн] впиваться / впиться глазами в кого, во что.
Самурайсем ун çине шурă куçпа çисе ярасла тăрăнчĕç. А. Артемьев. — Эсĕ ху ĕнесем патне хăçан кайса курнă, бригадир-коммунист юлташ? — ыйтрĕ Шихранов, Шурбин çине куçĕпе тăрăнса. В. Ухли. Нина чĕнмест. Пăрăнать те малалла утать. Пуçне уснă вăл, тĕлсĕр пăхакан куçĕсемпе çĕрелле тирĕннĕ. А. Ĕçхĕл. Иван вырăнĕ çинчен яшт! сиксе тăчĕ те çĕнĕ начальника куçĕпе тирĕнчĕ. Ю. Званацкий.
Неологический словарь чувашского языка
п.в. Аса илтер, астутар, ăша килтер. Сĕт шăрши... мĕне асилтерет, атьсемĕр. А.Алга, 1962, 52 с. Вырăнĕ-вырăнĕпе пирĕн уй-хир çыннăн пĕркеленнĕ сăн-питне асилтерет. В.Алендей, 1979, 6 с. Унăн [çăмартан] хĕрлĕ тĕсĕ эпир Христос юнĕпе çĕнелнине асилтерет. П-н, 1990, 3 /, 10 с. Пĕрлешмен шăпасене асилтерĕ тĕрĕ. Г.Ефимов //ТА, 1991, 9 /, 2 с. Шĕвĕ яшка ... пăтранчăк шыва асилтеретчĕ. ЧЕ, 1992, 21 /, 16 с.
ç.с. Транспорта чарса тĕрĕслемешкĕн ятарласа йĕркеленĕ хурал вырăнĕ. [Салтаксем] блок-постсенче хуралта тăраççĕ, уйăхĕ-уйăхĕпе палаткăсенче пурăнаççĕ. ÇХ, 1998, 47 /, 3 с. Милиционерсен блокпостне тапăннă бандăна ...хупăрласа илнĕ. Х-р, 10. 04.1998, 1 с. Нарăс уйăхĕн 24-мĕшĕччен Ингушетипе Чечен Республики хушшинчи блокпостсене хупă тытма йышăннă. Х-р, 25.02.2000, 2 с. Хăйсем [çар пуçĕсем] вара кăнтăрла та блок-постсенчен тухма хăраса лараççĕ. Ар, 2000, 10 /, 1 с. — танкистсен блок-посчĕ (ÇХ, 1997, 20 /, 3 с.); федераци çарĕсен блок-посчĕсем (Х-р, 31.03.2000, 1 с.). — танл., пеккет (Ашмарин, IX, 156 с.).
ç.с. Транспорта чарса тĕрĕслемешкĕн ятарласа йĕркеленĕ хурал вырăнĕ. [Салтаксем] блок-постсенче хуралта тăраççĕ, уйăхĕ-уйăхĕпе палаткăсенче пурăнаççĕ. ÇХ, 1998, 47 /, 3 с. Милиционерсен блокпостне тапăннă бандăна ...хупăрласа илнĕ. Х-р, 10. 04.1998, 1 с. Нарăс уйăхĕн 24-мĕшĕччен Ингушетипе Чечен Республики хушшинчи блокпостсене хупă тытма йышăннă. Х-р, 25.02.2000, 2 с. Хăйсем [çар пуçĕсем] вара кăнтăрла та блок-постсенчен тухма хăраса лараççĕ. Ар, 2000, 10 /, 1 с. — танкистсен блок-посчĕ (ÇХ, 1997, 20 /, 3 с.); федераци çарĕсен блок-посчĕсем (Х-р, 31.03.2000, 1 с.). — танл., пеккет (Ашмарин, IX, 156 с.).
ç.с., экон. Клиентсен ячĕпе тата вĕсен шучĕпе биржăра (хаклă хутсемпе, таварпа) сутă тăвакан çын; ĕçлĕ евчĕ. Хатĕр продукцие ... брокер кантурĕ урлă сутатăп. Х-р, 15.07.1992, 4 с. Хăвăрăн акцисене эсир фонд биржинче те сутма пултаратăр — çак тĕллевпе сирĕн брокерпа çыхăнмалла. Х-р, 24.09.1992, 2 с. Брокер вырăнĕ тупăшлă-и. [Пуçелĕк]. Х-р, 13.10.1992, 1 с. Перестройка пуçлансан Алексей тĕпчев институтĕнчен кайнă, брокер профессине алла илнĕ. ЧХ, 1998, 6 /. — брокер фирми (Ç-т, 1992, 6 /, 24 с.).
2, п.в. Тăшман тапăнăвне сирмелли, пăлхавлă халăха чармалли хурал карти е сыхлăх вырăнĕ; кордон. Пасарта хăйсен ентешне вĕлернипе урса кайнă азербайджансем, лешĕн виллине йăтса, ... милици картунĕсене сирсе Кремлелле утнăччĕ. Х-р, 21.08.1998, 3 с. Боевиксене Дагестанран хăваласа кăлармал-лаччĕ те Чечняра санитари картунĕ туса хумаллаччĕ. ÇХ, 2000, 12 /, 5 с.
п.п., куçăм. Ĕç вырăнĕпе (должноçпа) усă курса пĕлĕш-тăванне пулăшу кӳрекен çын; хунтă. Вĕсем виççĕмĕш класлă водительсенчен чип-чиперех «пĕрремĕш класлисем» пулса тăнă, ... ырă куккасем пулăшнипе. К-н, 1987, 8 /, 3 с. «Кукка» пулмасан ан та сĕкĕн [Пуçелĕк]. ÇХ, 1996, 2 /, 2 с. Анчах таса карьера пултăр... Хыçран пĕр-пĕр «кукка» тĕртсе пырать-тĕк — пачах урăх калаçу. ÇХ, 1999, 39 /, 12 с. Пĕр-пĕр «пуян кукка» пулăшăвĕ кирлĕ-мĕн кунта. ТА, 2003, 2 /, 72 с. — палланă «кукка» (ÇХ, 1996, 2 /, 2 с.); хулăн кĕсьеллĕ куккасем (ÇХ, 2001, 14 /, 3 с.); пысăк вырăнта ларакан «кукка» (Ар, 2001, 21 /, 2 с.).
ç.с. Фирмăн е урăх учрежденин тĕп çурчĕ е кабинечĕ; кантур. Чăваш Республикин тĕп хулинче чăвашла çырнă ... «офиссен» ячĕсем нумай-и пирĕн. А.Смолин //Х-р, 17.03.1992, 5 с. Винокуров урамĕнчи 57-мĕш çуртра пысăках мар ĕç вырăнĕ, хальхилле офис тейĕпĕр-и ăна, пур. Я-в, 1995, 9 /, 124 с. Хăйĕн лавккине уçас е çĕнĕ офиса куçас тĕллев тытнисем ĕмĕтне пурнăçлĕç. ХС, 1999, 36 /, 4 с. — офис ĕçĕ (Т-ш, 1996, 26 /, 2 с.); офис пурлăхĕ (Х-р, 5.09.1996, 2 с.); офис уç (ÇХ, 1998, 3 /, 4 с.); офиса çарат (ÇХ, 1999, 39 /, 5 с.); офис костюмĕ (ÇХ, 2000, 14 /, 11 с.); — шеф-пуçлăх офисĕ (Х-р, 6.07.1999, 4 с.); ЧОКЦ офисĕ (Х-р, 3.11.1999, 1 с.); фирма офисĕ (ÇХ, 2000, 5 /, 12 с.); çемье врачĕн офисĕ (Х-р, 13.07.2002, 2 с.).
Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ
чиркӳре священниксем тăракан çӳллĕ вырăн; парне вырăнĕ. Чиркӳре виçĕ пӳлĕм: пĕри алтарь, унта священниксем тăраççĕ, тепри вăта çĕрти пӳлĕм, унта ахаль çынсем тăраççĕ; чиркӳ алăкĕ патĕнчи пӳлĕме притвор теççĕ, унта тĕне кĕмен çынсем тăраççĕ. Алтарь тени чăвашла çӳлĕ вырăн тени пулать [О церкви 1894:7]; Чиркӳ ăшне виçĕ пӳлĕмлĕ тăваççĕ: пĕрне чиркӳ умĕ (притвор) теççĕ, тепĕрне чиркĕвĕн вăти çĕрĕ, виççĕмĕшне парне вырăнĕ (алтарь) теççĕ [Наставление 1896:162].
шуйттан. Евангелие çыракан сăваплă Иоанна Турă Ывăлĕ тĕлĕнмелле курăнса Кĕçĕн Азияри çичĕ чиркӳ çинчен пĕлтернĕ чухне вăл Пергамри епископ Антипа çинчен çапла калать: Эпĕ санăн ĕçӳсене те, эсĕ саттананăн (шуйттанăн) аслă вырăнĕ тăракан çĕрте пурăннине те, эсĕ Ман ятăма тытса тăнине те пĕлсе тăратăп <…> тет [Избранные 1905:36–37].
юпа пек турăш вырăнĕ. Пĕрле кĕл тума вĕсем унта ту çине вăрман юпа пек турăш вырăнĕ (часовня) лартнă: вăл турăш вырăнĕ халĕ те тăрать-ха [Освящение 1904:3].
Онлайн словарь топонимов на чувашском языке
Çатракасси (Шупашкар районĕ, Лапсар ял тăрăхĕ) ялĕнчен кăнтăралла вырнаçнă вырăн, Шĕлтĕрме вăрманĕнче анăçалла вырнаçнă хальхи çăва вырăнĕ (халапсем тăрăх унта Ортиш паттăра пытарнă).
Кивĕ Ӳселти (Тутарстан, Аксу районĕ) ĕлĕк тĕне кĕмен чăвашсен масар вырăнĕ.
Кивĕ Ӳселтен (Тутарстан, Аксу районĕ) çурçĕрелле, Меречен енчи чи çӳллĕ сăрт вырăнĕ.
См. также:
вырăн вырăн сакки вырăнăн вырăнăн-вырăнăн « вырăнĕ-вырăнĕпе » вырăнĕнче вырăнĕпе вырăна кил вырăна кӳр вырăна ларвырăнĕ-вырăнĕпе
Свойства слова не указаны
Хыпарсем
2022, раштав, 08
Сайт дизайнне кӑшт ҫӗнетнӗ, саспаллисен страницинче хушма пайлану кӗртнӗ //Александр Тимофеев пулӑшнипе.
2015, утă, 30
Шыранӑ чухне ӑнсӑртран латин кирилл саспаллисем вырӑнне латин саспаллисене ҫырсан, сайт эсир ҫырнине юсама тӑрӑшӗ.
2015, утă, 30
Шырав сӑмахӗсене сӗннӗ чухне малашне вӑл е ку сӑмаха унччен миҫе шыранине тӗпе хурса кӑтартӗ.
2015, утă, 29
Сăмах шыранӑ чухне малашне сайт сире сăмахсарсенче тĕл пулакан вариантсене сĕнĕ.
2014, пуш, 25
Мобиллă хатĕрсемпе усă куракансем валли сайта лайăхлатрăмăр //Мирон Толи пулăшнипе.
2011, утă, 20
Вырăсла-чăвашла сăмахсарпа пуянланчĕ.
2011, утă, 19
Сăмахсарсен çĕнелнĕ сайчĕ ĕçлеме пуçларĕ.
2011, утă, 16
Сайтăн çĕнĕ версийĕ хатĕрленме пуçларĕ.
Пӳлĕм
Сайт пирки
Ку сайтра чăваш сăмахсарĕсене пухнă. Эсир кунта тĕрлĕ сăмахсен куçарăвне, тата ытти тĕрлĕ уйрăмлăхĕсене тупма пултаратăр.
Счетчики
Пулăшу
Эсир куçаракан укçа хостингшăн тӳлеме, çĕнĕ сăмахсарсем кĕртме, Ашмарин хатĕрленĕ сăмах пуххине сканерлама кайĕ.
RUS: Переведенные вами средства пойдут на оплату хостинга, добавление новых словарей, сканирование словаря Ашмарина.
Куçармалли счётсем:
Yoomoney: 41001106956150
