Чувашско-русский словарь (1982)

ачашла

2.
баловать
изнежить
ачана ытлашши ачашласа пăс — избаловать ребенка

ашкăнтар

2.
баловать
потакать кому-л. разг.
ку ачана ытлашши ашкăнтарса янă — этого ребенка чересчур избаловали

ил

8.
взимать, взыскивать
алимент ил — взыскивать алименты
налук ил — взимать налоги
штраф ил — штрафовать
манран виçĕ тенкĕ ытлашши илнĕ — с меня взяли лишних три рубля

ирт

6.
ослушиваться, не слушаться
выходить из повиновения, из рамок
вăл ашшĕ-амăшĕ сăмахĕнчен иртмест — он слушается отца и мать
иртсе кай —
1) проходить, проезжать (мимо кого-чего-л.)
юлан утпа иртсе кай — проехать верхом
2) проходить (о времени)
унтанпа икĕ çул иртсе кайрĕ — с тех пор прошло два года
3) обгонять, опережать
вĕсенче иртсе кайрăмăр — мы обогнали их
4) про ходить, обходиться, улаживаться
пурте чиперех иртсе кайрĕ — все обо шлось благополучно
5) перестать подчиняться; выйти из повиновения, из рамок
вăл ытлашши иртсе кайнă — он просто распоясался
виçерен ирт — переступать дозволенное, выходить за рамки чего-л.
пулса ирт — происходить
тĕлĕнмелле ĕç пулса иртрĕ — произошло удивительное событие

ирт

2.
очищать, счищать
турат ирт — очищать от ветвей (дерево)
ытлашши хунавсене иртсе тух — вырубить лишние побеги

йӳçеклĕх

кислотность
тăпра йӳçеклĕхĕ — кислотность почвы
ытлашши йӳçеклĕх — повышенная кислотность (напр. в желудке)

калаç

1.
говорить
кирлĕ мара калаç — говорить ерунду
тытăнчăклă калаç — заикаться
ытлашши калаç — говорить лишнее, болтать
калаçса çӳре — распространять слухи о ком-чем-л.
вăл темиçе чĕлхепе калаçать — он говорит на нескольких языках

канцелярщина

канцелярщина (ĕçре ытлашши формализм пулни)

кирпĕч

кирпичный
вĕрине тӳсĕмлĕ кирпĕч — жароупорный кирпич
силикат кирпĕч — силикатный кирпич
шурă кирпĕч — силикатный кирпич
çур кирпĕч — кирпич-половняк
хăвăл кирпĕч  —пустотелый кирпич
чĕрĕ кирпĕч — необожженный кирпич, кирпич-сырец
кирпĕч савăчĕ — кирпичный завод
кирпĕч производстви — кирпичное производство
кирпĕч сарайĕ — сарай для сушки кирпича
кирпĕч урай — кирпичный пол
кирпĕч тĕслĕ — кирпичного цвета
кирпĕч калăпла — формовать кирпич
кирпĕч купала — вести кладку
кирпĕч хĕртни — обжиг кирпича
кирпĕче ытлашши хĕртсе яр — пережечь кирпич

комплект

комплект
журнал комплекчĕ — комплект журналов
инструментсен тулли комплекчĕ — полный комплект инструментов
комплектран ытлашши — 1) сверхкомплектный 2) сверх комплекта
комплект ту — комплектовать

мăнтăрлат

1.
откармливать (животных)
мăнтăрлатса çитер — откормить (до нужной упитанности)
ытлашши мăнтăрлатса яр — раскормить не в меру; перекормить (скот)

начарлат

1.
ухудшать
делать плохим, портить
ытлашши кĕскетнипе эсĕ статьяна начарлатрăн — излишним сокращением ты ухудшил статью

норма

1.
норма (йышăннă виçе)
ĕç норми — норма выработки
уйăх норми — месячная норма
ытлашши пĕчĕклетнĕ норма — заниженная норма
нормăна ирттерсе тултар — перевыполнить норму
йĕлтĕрпе чупса ГТО нормине пар — сдать норму ГТО по лыжам

очко

2. карт.
очко
пĕр очко ытлашши ил — перебрать (одно) очко

пăрăçла

1.
перчить
яшкана пăрăçла — поперчить суп
ытлашши пăрăçла — переперчить, переложить перцу

пăс

II. глаг.

1.
портить, ломать, разрушать, приводить в негодность
велосипеда пăс — сломать велосипед
кăмăла пăс — испортить настроение
сывлăха пăс — испортить, расстроить здоровье
кайăк йăвисене ан пăсăр — не разоряйте птичьи гнезда
сăмахсене пăсса калаç — говорить, коверкая слова
ачана ытлашши астарса пăснă — ребенка испортили излишним баловством
тĕттĕмле вулани куçа пăсать — чтение в темноте портит зрение
Ĕç тăрантарать, кахал пăсать. — посл. Труд кормит, а лень портит.
Пăсасси çăмăл та тăвасси хĕн. — посл. Испортить легко, а сделать трудно.

пуçтар

7.
убирать
сĕтел çинчен пуçтар — убрать со стола
ытлашши япаласене пуçтарса хур — убрать лишние вещи

пылаклан

1.
становиться сладким
чей ытлашши пылакланчĕ — чай стал чересчур сладким

самăрлăх

2.
тучность
полнота
ытлашши самăрлăх сывлăхшăн сиенлĕ — излишняя полнота вредна для здоровья

светофильтр

светофильтр (ытлашши çутта чакарма объектив çине тăхăнтаракан хатĕр)
светофильтрпа ӳкер — снимать с помощью светофильтра

сентиментализм

2.
сентиментализм (ытлашши ачаш кăмăллă пулни)

сӳпĕлтет

1.
болтать, плести (вздор, чепуху)
пустословить, нести вздор, чепуху
ытлашши сӳпĕлтет — болтать лишнее
ун çинчен темĕн те сӳпĕлтетеççĕ — про него всякое болтают
ан сӳпĕлтет кирлĕ мара! — не болтай попусту!
сӳпĕлтетсе кăтарт — разболтать что-л.
сӳпĕлтетсе çӳре — разносить вздор

тапчамлан

2.
полнеть, становиться полным, тучным
становиться пухлым
вăл ытлашши тапчамланса кайнă — он слишком располнел

тăварла

1.
солить, класть соль
какай тăварла — солйть мясо
аш тăварла — солйть мясо
тăварланă сысна çăвĕ — соленое сало, шпик
тăварланă пулă — соленая рыба
тăварласа типĕтнĕ пулă — вяленая рыба
витĕр тăварла — сильно посолить, просолить
хытă тăварла — сильно посолить, просолить
кăшт тăварла — подсолить, добавить соли
ытлашши тăварла — пересолить, переложить соли

тăварлан

1.
солиться, просаливаться
ытлашши тăварланнă — пересоленный

тăварлат

делать соленым, давать засолиться
ытлашши тăварлат — пересолить, передержать в рассоле

тăкакла

расходовать, тратить
использовать
укçа-тенкĕ тăкакла — тратить деньги
тирпейлĕ тăкакла — расходовать что-л. экономно
ытлашши тăкакла — перерасходовать, превысить нормы расхода
выльăх апатне тăкаклани — расход кормов

тие

1.
грузить, нагружать, накладывать груз
вьючить, навьючивать
баржа çине чул тие — грузить на баржу камень
вакун тие — грузить вагон
ытлашши тие — перегрузить (сверх меры)
куçарса тие — перегрузить (на другой транспорт)
тиемелли хатĕрсем — погрузочные приспособления
тиенĕ машина — груженая машина
тиесе ăсат — отправить груз, отгрузить
тиесе ларт — погрузить, загрузить (транспорт)
тиес-пушатас ĕçсем — погрузочно-разгрузочные работы

усаллантар

2.
портить, делать дурным, плохим
ытлашши ачашлани ачана усаллантарать — излишнее внимание портит ребенка

хăвала

3.
гнать, погонять
торопить
лашана ытлашши ан хăвала — не слишком сильно гони лошадь
ан хăвала, ахаль те васкаса ĕçлетпĕр — не торопи, мы и так работаем вовсю

хăпарт

6.
возвышать, возносить
ят хăпарт — возвеличивать чье-л. имя
ăна ытлашши хăпартса ячĕç — его слишком уж возносят

хĕр

III. глаг.

1.
нагреваться
накаляться, раскаляться
тимĕр кăмака хăвăрт хĕрет — железная печка быстро нагревается
мотор ытлашши хĕрнĕ — мотор перегрелся
якатмăш хĕрнĕ — утюг накалился
хĕрнĕ чул — раскаленный камень

хиврелет

1.
сильно, туго закручивать
туго свивать (напр. веревку)
çипе ытлашши хиврелетсе янă — пряжа слишком туго спрядена

хускану

1.
движение
пĕр евĕрлĕ хусканусем — однообразные движения
ытлашши хускану ту — делать лишние движения

хуçасăрлăх

1.
бесхозяйственность
хуçасăрлăх ытлашши тăкак кӳрет — бесхозяйственность приводит к неоправданным затратам

чăкрашлан

I.

то же, что чăкраш II.
эсĕ ытлашши чăкрашланатăн — ты слишком придираешься

шан

III.

1.
верить, доверять, доверяться, оказывать доверие
полагаться
юлташа шан — верить другу
ăна шанма пулать — на него можно положиться
вăл ăна пур енчен те шанать — он ему во всем доверяет
вăрттăнлăха шанса кала — доверить кому-л. тайну
шанса янă çын — поверенный, доверенное лицо
час шанакан — легковерный
хăй вăйне ытлашши шанакан — самоуверенный

шанми пул —
1) разувериться в ком-чем-л.
2) стать подозрительным, недоверчивым
Ватă лашана шанса кӳлеççĕ. — посл. Старого коня запрягают, вполне полагаясь на него. (соотв. Старый конь борозды не испортит).

ытлашши

лишний
ытлашши кĕнеке — лишняя книга
ытлашшине çынна пар — лишнее отдай другим
ытлашши ан калаç — не говори лишнего
пирĕн ытлашши укçа çук — у нас нет лишних денег

ытлашши

2.
слишком, излишне, чрезмерно, чересчур
ытлашши сивĕ — чересчур холодно

çĕклентер

5.
возносить
ытлашши çĕклентер — возносить сверх меры

ăшалан

1.
жариться, зажариваться, поджариваться
аш лайăх ăшаланнă — мясо прожарилось хорошо
ытлашши ăшалан — пережариться
ăшаланса çит — дожариться (до готовности)

ăшă

тепло
сывлăшу ăшă — теплота воздуха
ӳт ăшши — теплота тела  
ăшă атă-пушмак — утепленная обувь
ăшă вите — теплый хлев
ăшă вырăн — 1) тĕплая постель 2) перен. теплое, выгодное местечко
ăшă пахча — парник
ăшă пӳлĕм — теплая комната
ăшă сĕт — парное молоко
ăшă çанталăк — теплая погода, оттепель
ăшă çăкăр — свежий, свежеиспеченный хлеб
ăшă çумăр — теплый дождь
ăшă тумтир — теплая одежда
ăшă хĕл — теплая, мягкая зима
ăшă юнлисем — зоол. теплокровные  
ăшă тăрать — стоит теплая погода
ытлашши ăшă тумлан — кутаться, одеваться слишком тепло
кун ăшă енне кайрĕ — время идет к теплу
ăшша тух — 1) выйти на солнышко 2) дожить до тепла
ăшă тыт — держать тепло, греть
начар тумтир ăшă тытмасть — худая одежда плохо греет
ăшă юратакан ӳсентăрансем — теплолюбивые растения
ăшă яр — пропускать тепло
ăшă яман материалсем — теплоизоляционные материалы
кунта яланах ăшă — здесь всегда тепло
Ăшша кура юпăнчă ил. — посл. Едешь в ведро - бери дождевик.
Ăшша çĕлен иленнĕ. — посл. Повадилась змея к теплу.

Никольскийĕн чăвашла-вырăсла словарĕ

вăрман

лес
вăрман улпучĕ — лесничий
вăрман пăхакан; вăрман хуралçи – лесник
хура вăрман — черный лес
арçури, вăрманти — леший
вăрманлă —лесистый
вăрманпа суту-илӳ тăвакан — лесопромышленник
вăрмана лартса ӳстерекен — лесовод
вăрмана ытлашши касса пĕтерекен — лесогубитель
вĕтлĕх – мелкий лес
Хусанти вăрман ĕçне тума вĕрентекен аслă шкул — Казанский высший лесной институт
вăрман çук çĕр — безлесье
хырă вăрманĕ — бор

Словарь чувашского языка

сая кай

, пропасть даром, без пользы. ЧС. Халĕ ĕнтĕ сая каймалла пултăн-ĕçке! Сĕт-к. Сая кайĕ, тесе, ан шохăшла та! Вовсе и не думай, что напрасно пропадет. Календ. 1911. Ытлашши нумай парсан, вăл тутлине суйласа сиет те, юлашкине таптаса варалать, çапла апат ахалех сая каять. Ядр. † Çӳçе çӳлчи ма саралать? — Туратти сая каясран. Эпир мĕншĕн çитĕннĕ-ши? — Сарă хĕр сара каясран (чтобы девушки неостались старыми девами). Султангул. † Ай-хай, пуçăм, çамрăк пуç, сая каяссăн туйăнать; кайин кайĕ те, лĕпĕш пек чунăм шел анчах.

сахалтан

(-дан), самое меньшее, минимум. N. Сахалтан та сире пĕр пăт кирлĕ. Альш. Çухрăма яхăн пуртăр сахалтан тăрăшĕ. Юрк. Хăйсенĕн ĕлĕкхи пӳртĕнче, ашшĕ туса паннинче, сахалтан пĕр вăтăр-хĕрĕх çул пĕр нушасăр пурăнмалла пулнă (можно было). Хып. Çапла кирлĕ япаласемшĕн ытлашши парса пирĕн кашни кил-йышĕ çулталăкне сахалтан 100-150 тенкĕ парать.

сывал

истощиться, усохнуть, убывать. N. Çын сывалнă, çăмарта сывалнă, тет. Пухтел. Сывалнă (о яйце, из которого не выйдет цыпленок). Тюрл. Çăмарта нумай тăрсан сывалать. Еçпепе. Çăмарта типсе сывалать. СПВВ. ЕХ. Çывалнă — çăмарта ытлашши пиçсе, хăвăлланса юлни. Сред. Юм. Çăмарта сывалсан, ôнăн ĕшĕнчи шорри иксĕлет. Янтик. Паян яшка вĕресе нумай сывалнă (выкипел). М. Ăнтавăш. Шыв вĕри кăмакара сывалать (убывает). См. сывăл.

сăтăр

(сы̆ды̆р, сŏдŏр), вред. Ст. Чек. Сăтăр — çăмарта вăрлани; кушак сĕт-турăх çисен: ах мур, сăтăр тусах çӳрет, теççĕ. Якейк. Йăтă çăмарта йăтма, хор-чĕпписам тытма пуçласан: сатăр тума вĕреннĕ, теççĕ. Ib. Кошак сăтăр тума вĕреннĕ (кошак апат-çммĕç, сĕт-çу çима вĕренсен калаççĕ). О земл. Кĕрхи тырра ана çинче шыв тăни çĕртсе пит нумай сăтăр тăвать. О сохр. здор. Тусан ăша кĕрсен, çынна пит нумай сăтăр тăвать. Ib. Пирĕн сывлăха сыхлас тесен, пĕр-пĕрне сăтăр тăвас пулмасть, пулăшса юратса пулăшса пурăнас пулать. Хурамал. Çынна ахалех мĕн сăтăр тумалла (зачем вредить)?. Стюх. Сăтăр турĕ, напроказил, испортил. Пшкрт. Сăтăр ту = сал ту. Истор. Анчах Глинскийсем халăхшăн тăрăшма мар, хăйсем халăха сăтăр туса пурăннă. N. Темĕн тĕрлĕ сăтăр пур, курайман çын сăтăрне çитни çук. || Разорение. Хорачка. Вольăк вилет или что — сăтăр полчă. || Грабеж. Питушк. Ай ман картана çĕмĕрнĕ, сăтăр туса тохнă. Шел. 20. Пӳлерсене час-часах питĕ сăтăр тăватьчĕç. Истор. Половцсем вырăссем хыççăн пырса, пур çĕрте те сăтăр туса (грабили) çӳре пуçланă. || Озорство. СПВВ || Злой, вредный, озорной. Пшкрт. Сăтăр çын, пет сĕмсĕрленет, пет толашат, ялтан ытлашши тума хытланат. Хорачка. Сăтăр çын, сăтăрлат çынна, пустой петая кӳртет. Ст. Чек. Тухрăмăр та сăтăр килет.

çав

вон тот, вон этот (означает предмет более отдаленный). Панклеи. Карчăкки: тор! тор! çав йытта çапса пăрах-ха, старик! тет. Регули 745. Çавна исе пар. Ib. 639. Çав сохалсăр старик (çав старик сохалсăр) салтакра çӳресе. || Этот, тот (упомянутый раньше). Чаду-к. Вăл каланă: пирĕн апи çук, çавна (её) шыраса çӳретĕп, тенĕ. Шурăм-п. Михаля: çавна кайса илес-ха, тесе, чупса кайрĕ те... Альш. † Ватта-вĕтте мĕн илем, çамрăксене çав илем. Ib. Елшелин те, таçтан килет шывланса хай Чăнлă юппи, çав тăрат шывланса. Вишн. 71. Çавсем (эти названные предметы) пурте çĕреççĕ те, шыва каяççĕ, шыв вара çавăнта шăршлă пулать. Ib. 61. Çав çинин мĕн кирлинчен ытлашши çăва каять те, ун йышши çын мăнтăрланса каять вара. Изамб. Т. Тепĕр кунне ирхине: çав Михалян (у этого Михайлы) виç сурăхне илсе кайнă, тенине илтрĕмĕр. СТИК. Çавăн (у этого человека) хĕрне калаçаççĕ (= çавăн хĕрне килĕшмешкĕн калаçаççĕ). Юрк. Çав вăхăтра (в это время), мĕскерлескер-тĕр (какая-то личность), пĕр çын, алăка уçса, еррипе кăна кĕрет те. Орау. Çав вăхăтра çынсам ун патне мĕн пулнине пĕлме пырсан, аçа çапса та вĕлерчĕ, тет. N. Эпĕ калах çав лашана пăхатăп. Я опять ухаживаю за тою (же) лощадью. Т. VIII. Çав каçхине, в тот вечер (в упомянутый вечер). Байгул. † Хура вăрман хĕрри хурлăханлă: хура чĕкеç лармас — çав хуйхă (вот в чем горе). || Такой (ставится вместо пропущенного собственного имени). Артюшк. Çав, çав çĕрте вăкăр пур. В таком-то месте есть бык. N. Çав тытнă. Такой-то покойник поразил болезнью. || Иногда подчеркивает подлежащее. Ст. Ганьк. † Таппăна (ловушку) ăçта хуратăн? — Юман тăрне хуратăп.— Юман тăрăнче мĕн лекет? — Сарă-кайăк, çав лекет. || Соединяется с наречием авă. Юрк. Пĕр тăван та пĕр пулмаст, теççĕ чăвашсем, авă çав сăмахсем пирĕн тĕп-тĕрĕс ĕнтĕ. Ib. Пирĕн йăха, пирĕн киле ырă кин килсе кĕменччĕ... — Авă çав тĕрĕс иккен, тет хунямăшĕ. || Заключает в себе ссылку на прежнее, указывая на факт, который вытекает или является последствием предыдущего или следствием других наличных обстоятельств. По-русски здесь могут стоять разные обороты. Сĕт-к. Кĕрконне, çав Ваçок кайсан, Ольон пит коллянатьчĕ. (Здесь „çав“ не указ. местоимение). ППТ. Çыннисем те тата, пурте, чăнахах, чир-чăр тесе пуль çав, ăçта тĕл пулнă, унта çаптараççĕ (позволяют бить себя прутьями, во время „сĕрен“). || Иногда употребляется для большей яркости и картинности изложения. БАБ. Старик кăна: мĕн чухлĕ пулĕ ĕнтĕ санăн вăю? терĕ, тет. Ку калат, тет: нумаях мар: çак çĕр варрине пĕр ылттăн юпа лартсан, çав юпаран тытса çĕре çавăрса ярăп çав, терĕ, тет. Шурăм-п. Шалти пӳлĕмри чӳречесем çинче сарă, хĕрлĕ, кăвак чечексем пур çав. N. Тăнă та çак çын (встал), вăл тăриччен пӳрт пулса ларнă (построилась) çав, пăхмали те çук (очень хорошая)! ППТ. Вăсем çапла, çăмартана, тепĕр иккĕ-виçĕ çăмарта çиесчĕ тесе, хăвăрт хыпса яраççĕ, анчах урăх лекмес çав вара. См. еще прим. в Оп. иссл. чув. синт. II, 232. || Иногда выражает согласие (соотв. русск.: да, конечно, разумеется). СТИК. Çапла, пурăнма питĕ хĕн çав пирĕн пек çынсене (çав придает выражению оттенок соглашения и грусти). Изамб. Т. Энтри ухмахланнă темест-и? — Çапла, тет, çав. Усен ăрăвĕ çав. || Употребляется для выражения подтверждения слов собеседника. Юрк. Апла ĕнтĕ, пулĕ çав (ну да), теççĕ итлесе ларакансем. Альш. Карчăк калат: кай çав (ну да, ступай), аранчĕ (немного) сана та парĕç, тет. Сред. Юм. Çырмара çан чôл шыв йохнă çĕрте те пĕрмай çав шывва кĕрсе çӳрет. Шывпа йохса кайтăр çав (в конце повышение голоса). || Хотя, правда. Т. VII. Амăшĕсем: хĕрĕм, пурăнма аван-и? тесе ыйтаççĕ, тет. Хĕрĕ: аван та çав, эпĕ тăнă çĕре ялан кĕтӳ хăвалаççĕ, тесе калать, тет. Изамб. Т. Тепле унпа ĕмĕре ирттермелле.— Ирттерĕн çав! Не знаю, как с нею прожить век! — Ничего не поделаешь, проживешь! (т. е. таково положение вещей). || Изамб. Т. Эсир миçен çав? А вас сколько человек? А велика ли ваша семья? (Так спрашивает человек, уже знакомый с семьей). || Ставится в безразличных и неопределенных ответах. Трхбл. Аван çывăртăн-и? — Çывăрнă çав ĕнтĕ. N. Мĕшĕн сахал ĕçлерĕн? тет.— Ĕçĕ сахал мар та, çурмалла ĕçĕн çав ĕнтĕ вăл (условия работы исполу известны): çурри ăна, тет. || Уж. КС. Апат телĕшĕнчен ашшĕ хĕрĕ çав (уж). || Соотв. русск. частице же (произносится с оттенком раздражения). Йӳç. такăнт. 7. Пĕçер ху тата, пĕлен пулсан! Пулать çав арçын (бывают же такие мужики)!. || С вопр. част. „и“ соотв. русскому что ли это. N. Сирĕн ялсем-и? — Çук, чураппансем-и çав, кушкăсем-и... (Они) из вашей деревни? — Нет, не то черепановские („черепановские что ли это“), не то кошкинские... Альш. Çапла пулчĕ çав пирĕн ĕç! Вот такие-то у нас были дела... (Заключает рассказчик повесть о том, что с ним случилось). || Дело в том, что... (заключает в себе возражение или противоречие с предыдущим). N. Эсĕ мĕшĕн ăна театăра ертсе каймарăн? — Унăн укçа çукчĕ çав. N. Эпĕ ăна хамах кӳлсе парăттăм та, манăн алă ыратат çав. Основу çавăн см. особо.

çинче

(с’ин’ζ’э, с’ин’џ̌э), вм. çийĕнче— в, на (чем), на поверхности (чего). Качал. Йăвам çинче çăмартам, çăмартам çинче чĕпĕм пур. Регули 1120. Çĕнĕ сăхман он çинче (на нем) паян. Ib. 1117. Йăвăç çинче ларать. Ib. 183. Вăл киле килнĕ çĕрте, çол çинче, окçа топрĕ. Самар. † Ула-чăпар кĕпесенĕн шурри çинче, камăн алли витĕр тухнă-ши, çинче (= çинçе), пĕрти, пилĕклĕ, хура куçлă, камăн арки çинче йăванса ӳснĕ-ши? N. Пăрусем сĕлĕ çинче çӳреççĕ. Орау. Масар çинче унта-кунта анчах пытарнă вилнĕ çын тăпри тĕмисем курнаççĕ. На кладбище видно несколько свежих могильных холмиков. Ib. Масар çинче юр айĕнчен хĕлле пытарнă вилнĕ çын тăпри куписем туха пуçларĕç. На кладбище показались из-под снега свежие могильные холмики. Ib. Атăл çинче кĕпер тунă çĕртре ĕçлеççĕ. Четырлы. † Лаша вăйĕ пӳлмере, кристянсем вăйĕ çĕр çинче. К.-Кушки. Кам унта сăмавар çинче курăнат? Кто это там на поверхности самовара (т. е. отражается) Ib. Кам унта ларат сăмавар çинче? Кто это там отражается на поверхности самовара. N. Вăл (он) хăй сăнин кĕлеткипе куç-кĕски çинче (в зеркале) пăхакан çын евĕрлĕ. Шинар-п. Пӳртĕнче тăта вĕсенĕн алăк панче пĕрене çинче пĕр шăтăк пулнă. О сохр. здор. Вĕсен ырашĕ çинче тата пукра та нумай пулать. Собр. Çĕр çинче çуралать, вăт çинче тĕне кĕрет, шыва курсаннах вилет. (Тăвар). Б. Ильгыши. Йăви çинче çăмарти пур, çăмарти çинче мĕн пур? — Çăмарти çинче чĕпĕ пур.— Чĕппи çинче мĕн пур? — Чĕппи çинче йăпах тьыха пур. Никит. † Виç ял çинче виç варличчĕ, илес тени пĕреччĕ. (Солд. п.). Собр. † Ушкăн-ушкăн тупăлха, ушкăнĕ çинче пĕри шупка. N. Çав хуранта пăта çара çу, сĕт çинче пĕçереççĕ, çăмарта та нуммай яраççĕ. Кан. Укçа шăпах тавар çинче тăрать. Все деньги в товаре. Ib. Ытти заметкусем çинче вак ĕçсем çинчен çырнă. ТХКА 71. Вакун çинчех, тырă илсе тавăрăннă чух, атте вилнĕ, тет. N. Хирте пулă çинче тулли пучахсем те, пушшисем те пур. N. Эс янă пиçмо çинче çирĕм пус окçа илтĕм. Орау. Такана çинче пăрçа кустăраççĕ, те пăрçа куккăли тăвасшăн, темскер. Н. Карм. † Уйрăлнă чух эпир уйрăлтăмăр, кантăр çинче ӳснĕ пуса пек. Юрк. Йĕс кĕлетре шăналăк, шăналăк çинче сарă хĕр. N. Ыраш çинче çӳпĕ нумай... N. Ыраш çинче пукра пур. Ядр. Виçĕ кун халсăр выртрăм та, тăват кун çинче (на четвертый день) чĕрĕлтĕм. N. Икĕ кон çинче. N. Кайран вара ăричаксемпеле çапса аран виçĕ кун çинче (на третий день) вĕлерчĕç, тет, çакна. (Из сказки). СВТ. Шатра таврашĕнчи ӳт тăхăр кун е вунă кун çинче (на 8-ой иди 10-ый день) пит хытă хĕрелме тытăнать. N. Икĕ витре ĕçсен, виçĕ витре çинче (когда выпьют 2 ведра и принимаются за третье). Кан. Малтан шыв çинче ишсе пырать. N. Çăвĕпе сирĕн е хĕвел çинче, е çумăр çинче, е сивĕ çинче çӳрес пулать. || Над. N. Хĕвел: эп ир тохрăм та, каçчен çĕр çинче çӳрерĕм, тет. N. Калакла çăмарта çинă чухне çăмартана чашăк çинче тытса çияççĕ. N. Шу çинче кайăксам вĕçсе çӳреççĕ. N. Сĕтел çинче шăнасам вĕçсе çӳреççĕ. Якейк. Алăк çинче хонар çакăнса тăрать. Над дверью висит фонарь. Сорм-Вар. Хура хĕр сасси ял çинче (раздается над деревней, или по деревне). Торп-к. Ывăлĕсем пырса пăхнă та, алăк çинче шĕшлĕ тăнине курсан, çĕн çĕре витрех тарнă, тет. || При, при наличии. Сала 275. Анне çинче пурăнтăм шурă сĕт çинчи хăйма пек. Али 70°. Патшапала çанат ячĕ çинче аттепеле анне ячĕ пур. N. Эпĕ сан çинче ырă куртăм, халĕ эпĕ кин аллине юлтăм — йĕп çине юлтăм. БАБ. Вилле пăрахса кӳрше кайса çывăраймастăн вĕт. Хăрасан та пулин ун çинче (при покойнике) иккĕшĕ çĕр каçнă, тет. Сред. Юм. Пит чирлĕ выртакан çын выртнă пӳртре хăй сӳнтермесĕр ларсан: çинче ларнă, теççĕ. Сунч. † Атте-анне çинче пурăннă чух тивлетлĕччĕ пирĕи пуçăмăр. Полтава 11. Хамăр пурнăç пур çинче усал çылăх пулас çук. N. Сарă лашам пор çинче, пока у меня есть Савраска. N. Хăвăнта хастарлăх пур çинче ан ӳркен. N. Çак тĕрлĕ пулман пулă çинче унтн çынсем ялан пулă кăна çиетчĕç. Хора-к. † Тунти пасар пор çинче хĕр пăхмасăр илес мар; çак ял хĕрĕ пор çинче пер (= эпир) те арăмсăр порнас çок. || Из. Собр. Шыва витре çинче ĕçсен, çылăх пулат, тет. || Из-за. Ала 16. Çавă хĕр çинче вăсен тавлашу пулнă. Тораево. Кайнă чух вăл виçĕ усал такмак çинче тавлашнине курнă. Ib. Эсĕ пире сут туса пар, эпир çак такмак çинче виçĕ çул тавлашатпăр. Синерь. Вăл вĕсене каланă: ма эсир вăрçатар? — Вăлсем каланă: курăнман калпакпа курăнман атă çинче, тенĕ. || Иногда употребляется при обозначении времени. N. Вилнĕ çыннăн ӳтне ир çинче (на утро) пытармалла пулсан... N. Ир çинче каллах иртерех тăраççĕ те, уя каяççĕ. N. Авăн çинче кайнă (во время молотьбы). N. Данил вилчĕ авăн çинче. Истор. Пĕрре Владимир çывăрнă чух Рогнеда ăна кăшт кăна çĕçĕпе чиксе вĕлереймен, лешĕ çинче (во-время) вăранса çĕççине туртса илсе ĕлкĕрнĕ. || Среди, в. Кан. Çирĕм пилĕк ача çинче начаррисем те пулнă. Ачач 65. Кантуртан килнĕ хута çав кунах халăх çинче вуласа кăтартнă. N. † Ялĕ-ялĕнче хĕрĕсем каччă çинче палăрмасть; хамăр ялсан хĕрĕсем укçа çинче палăрмасть. Ау 269. † Тăват пилĕк пăрат (брат) çинче эпĕ кăна ытлашши. N. † Ах аттеçĕм, аттеçĕм, пилĕк чуну çинче эпĕ пултăм ытлашши. Турх. † Нумай ача çинче, ах, ӳсрĕмĕр, анчах пире ырă кун пулмарĕ. N. Ертел çинче пурте пулат. Альш. Çитмĕл тĕслĕ кун çинче çил-тăвăл кун килĕ. N. Халăх çинчи шута ăста пĕлекен çын сайра анчах. Собр. † Кӳрĕш-арăш çинче пурăнтăм, пĕр йăвари çăмарта пек. (Хĕр йĕрри). Ст. Ганьк. † Куçна шурă илсессĕн, хĕрсем çинче килĕшмест. || При названии городов и пр. на вопрос: где? Н. Сунар. Кам кайма охота çанти купир çинчи чипер Анастаçи ятлă хĕр сăнне исе килмешкĕн, уна çĕр тенкĕ парăпчĕ. (Из сказки). Панклеи. Вăсам çинчен Сорăмра мар, Кăрмăш çинчи чăвашсем, Самартисем те пĕлеççĕ. Ib. Сорăм çинче. Панклеи. Çакăнта мăн хола полнă. Çав хола çинче вăрçă тохса кайнă. Вăрçă тохсанах, холине çĕр çăтнă. (Из сказки). || На обязанности, на ответственности. Актăй. † Ĕçес, çияс хуçа çинче, пупляс, юрлас пирĕн çира. Угощенье на хозяине, а беседы и песни на нас (т. е. как бы составляют нашу обязанность). Ст. Ганьк. † Сакăр пирĕ — сарă сыппи, пилĕке çитми тусан арăм çинче. || О, об, относительно. N. Мĕн пур сăмахĕ — юмахĕ те пăрусем — вăкăрсем çинче анчах.

çитлешши

встречается в сложении: Ытлашши-çитлешшипех, с избытком, вполне достаточно. N. Махорккăпа чей-сахăр ытлашши-çитлешшипех.

çул

çол (с’ул, с’ол), год. Альш. Çакă улт-çичĕ çул хушшинче, за последние за эти 6—7 лет. Ст. Чек. Укçипе пĕр çул вăкăр, пĕр çул тына илеççĕ. N. Пин те пилĕкçĕр аллăмĕш çулсенче, приблизительно в 1550 году. Н. Карм. Ефим пичче вилни икĕ çул ытла ĕнтĕ (уже больше двух лет, как...). ТХКА 69. Выçлăх çулне, ытти ачасемпе пĕрле, ман шăллăма та Мускăва илсе кайнăччĕ. Чт. по пчел. № 17. Пĕр сакăр çул пулĕ, лет восемь тому назад. N. Çтена çине кашни çын ячĕпе (во имя), вун çул иртсен вилнĕ çынсен ячĕсемпе пĕрер çурта лартаççĕ. Чăв. й. пур. 5. Пĕр виçĕ çул хушшинче (приблизительно за три года) пирĕн ял пит улшăнчĕ, ĕнтĕ. Изамб. Т. Авланни тăватă çул иртсен, через 4 года после женитьбы. N. Вĕсем икĕшĕ çул сиктермесĕр çуралнă. Они погодки. Ала 25. Иван, эпĕ сана ырăлăх турăм, эсĕ те мана виçĕ çулсăр ан ман. Сред. Юм. Куккук алтнă чохне: эп вилесси миçе çол, çавăн чол алт, теççĕ. (Поверье). Кан. Хусанта, клиникре, 10—12 çулсем куçсăр пурнакансене те тӳрлетсе яраççĕ. Ib. Вăл амана (пчелиную матку) унтан илсе, ик çул çине кайнă ама (матку) ямалла. N. 1850-мĕш çулсем персе çитнĕ: тĕне кĕмен чăвашсем авалхи чăваш тĕнĕпех пурăннă, тĕне кĕнисем пĕтĕмпех тутар енелле сулăна пуçланă. Виçе пус. 6. Пĕр вырăна çул сиктермесĕр тырă хыççăн тырă акса тăрсан, çĕр тăнчах хăрса, начарланса юлать. N. Сыв пул, тăванăм, нумай çула! Шибач. Виç çола кĕрчĕ ĕнтĕ — кайман. Уже третий год, как не ездил. || О возрасте. Орау. Ик çул çурхи ача. Ребенок двух с половнной лет. Ib. Пилĕк çула çитесси тата ик уях-ха. Остается два месяца до пяти лет. Юрк. Çулă авланма çитнĕ. Ты уже жених (тебе пора жениться). N. Ман çак ача виç çолшĕнче (по третьему году) тин отма поçларĕ. N. Вăл çирĕм çул тултарнă. Ему уже двадцать лет. N. Вăл çирĕм çула çитнĕ. Ему двадцать лет. N. Санăн аслаçу сакăрвунă çултан та иртнĕ пулĕ (т. е. ему за восемьдесят). Баран. 158. Час-часах уяр çулсем те килкелеççĕ. N. Ытлашши кунлă (высокосный) çул (ытла кунлă çул). N. Çул — год (возраста), пропускается в выражаниях: çирĕме, çирĕм икке çитсен; эсĕ миçере? — Утмăла çитнĕ, утмăла пуснă (60-ый год , утмăлтан иртнĕ, утмăлсенче пур-тăр (60-ти лет, а м. б. и больше), утмăлсене çитнĕ (лет шестьдесят, но не больше?), утмăлсем патнелле çитсе пырать пуль ĕнтĕ. Янорс. Мана тăхăр çул çитсен, эпĕ вара вăтана пуçларăм. Ивановка. Эпир Хусан кĕпĕрнинчен куçни пĕр пилĕк-улт çул иртсессĕн, пирĕн яла шкул лартса пачĕç. Ib. Çула эпĕ Чĕмпĕре прошени ярса пăхрăм та, мана калла, çул иртнĕ (прошли годы, слишком стар), тесе, çырса ячĕç. Трень-к. Мана аттепе анне, эпĕ çичĕ çул тултарса саккăр çула кĕрсенех (как только мне пошел восьмой год), хут вĕренме пачĕç. Симб. Эпĕ хама хам астума улт-çич çултанпа тапратрăм. Я помню себя лет с шести-семи. Ib. Вĕсем вĕренсе тухсан, эпĕ те тăхăр çултанпа (с девяти лет) шкула çӳре пуçларăм. М. Карач. Эпĕ астăватăп хам пĕчик чухнехине пилĕк çултан. Я помню себя с пяти лет. Альш. Эсĕ ачăна илме тепĕр çулне кил, ун чухне лайăх вĕрентсе кăларăп, тесе, каласа ячĕ, тет. N. Шкулта первейхи çулне вăл шатрапа (чечепе) чирленĕ. ГТТ. Эпĕ астума тытăнатăп пилĕк çулта чухне. СТИК. Манпа пĕр çулта. Мы ровесники. Ib. Хăйпе пĕр çултараххипе, с человеком, который приблизительно того же возраста. Урмай. Вунă çулта чух, вунçич çулти ача пек (он был). Изамб. Т. Пирĕн ялта пĕр сакăрвун пилĕк çулти (лет восьмидесяти пяти) старик пур. Ib. Шăллăмсем: пĕри сакăр çулта, тепĕри пилĕк çулта. Одному из моих братьев (которые моложе меня) восемь, а другому пять лет. Шинар-п. Ун чухне эпĕ пĕр çичĕ çулта анчахчĕ. Тогда мне было лет семь, не больше. Иваново. Ку ачасем нумай çулта пулман: чĕлхесĕрри пулĕ пĕр ултă çулта (лет шести), тепĕри унтан кĕçĕнни (моложе его) пулнă. N. Эпĕ ун çулне çитес çук. N. Çулĕ çав пулчĕ. Нынче такой год. N. † Çарăмсанăн леш енче хĕвелтен те çутă чечек пур. Шанмасса çулĕ килĕнччĕ. Ах, тăванçăм, уйрăлмасса çулĕ килĕнччĕ! Б. Олг. Каран, пер порнсан-порнсан, салтака чĕнчĕç пичия пин те сакăрçĕр вонвиç çолта. ТХКА 71. Шалта Иванĕ, пирĕн Петтяпа пĕр çултаскер: эпĕр шурă пăтă çиетпĕр, тесе мухтанать, тет, вара... Орау. Кăçалхи çулта, çак иртсе пыракан çулта, в текущем году. Ib. Пĕр ватă суккăр анчах: виçĕ çулта пĕре (раз в три года) вунвиçĕ уйăх пулать, тет. Регули 930. Ку çолта çаплах вăл чĕнсе. ТММ. Аллă çултан — паллă. Ялав. Пĕр çулне (как-то в один год) пирĕн атте саппашкă капанĕсене хураллама кĕрĕшнĕччĕ. БАБ. Миттюс, вăл пирĕн ялсем, старик: пĕр утмăл çула çитнĕ. N. Чарăнма йĕрки çук, тепĕр çулсăр чарăнмаç, теççĕ (война). N. Вăл ман çола çитсе вилчĕ. Он умер в моих летах. Ст. Чек. Çул урлă, через год (аlternis annis). || Возраст, достаточный возраст. МПП. † Савнă тусăм, хура куçăм, илеймерĕм çулăм иртиччен. СТИК. Ун çулне çитес çынсем-и вара эпĕр! Нам-ли уж дожить до его лет. Т. Григорьева. † Ĕнтĕ пĕвĕм те пур, çулăм çук. Янтик. † Пиреех те çырнă çын ачи лартăр халĕ çулĕ çитиччен. Подл.-Шигали. Çавă Шăхальсен, ай, хĕрсем, ларччăр халĕ çулăм, ай, киличчен (до моего совершеннолетия).

çул тăваткалĕ

тăваткăлĕ, перекресток, quadrivium. Актай. Киле çитсен халăх пуçтарчĕç, тет. Пуçтарсан, Иван Иванăч çул тăваткалне тăчĕ, тет те, мĕн курни-илтнине пурне те йĕркипе халăхсене каласа кăтарттăр, тет. Качал. Вара кучĕрне (кучера) çул тăваткалне лартма хушрĕ (царь), вара кайса лартрĕç, тет. (Особая казнь?). Торп-к. Çавă çичĕ ялта манăн памалисем нумай, тесе каларĕ, тет. Эсĕ вăлсане парса пĕтер те, ытлашши йолсан, хăть вăтăр пилĕк пус, хăть пĕр пăт тырă йолсан, вăлсане çол тăваткалне кăларса пăрах, тесе, каларĕ, тет (умерший). Бгтр. Хăш çĕрте халь те, чир яла килсессĕн, тырă пуçтарса сăра тăваççĕ; ĕçсен-ĕçсен, кленчесем çине эрехсем, сăрасем тултарса, мал енелле каяççĕ те, кĕлкĕлесе çул тăваткалне кĕленчисеие лартса хăвараççĕ; çапла чире усатса яраççĕ. Аттик. Çул тăваткăлĕнче темиçе çул пĕрлешет те, вара тĕрлĕ çĕрелле саланса каять.

тап

(тап), пинать, толкать, дать пинка. С. Дув. † Тапăр-ярăр Сĕве пăрсене, туртăр-илĕр турă çырнине. ЧП. Тапса ярăр Атăл пăрсене. Б. Яуши. Ача, çӳçрен турта-турта, тапа-тапа, аран вăратрĕ, тет, хуçисене. Завражн. Пĕрре тапса сиктерем кона! Ib. Котăнтан тапса сиктерем! (Угроза). Ib. † Ампар алăк ма хора? Хĕветĕр тапса хоратнă. Чураль-к. † Ай пусăк пичи, алăкран аллă тапрăм, тĕнĕрен тăххăр тапрăм, лăпăрлă карчăк çите килет; çӳхеме те çиса ячĕ, такмакама та çиса ячĕ, хама та çиса ярать. Сĕт-к. Урамри каская тапса йăвантарияс çок (пинком с места не скатишь). Ib. Вăл осал йăтта тапса йăвантарса ямалла анчах (оттолкнуть ногой)! Сред. Юм. Котран тапса сиктерĕп! Пну в зад! N. † Кăмака çине вуртнă та (она легла), тараккан тапса вĕлерчĕ (мою жену). ГТТ. Тата тапса илчĕ. Пнул несколько раз. Çĕнтерчĕ 51. Тапса сиктерес килет. Янтик. † Туя начар тумашкăн, пирĕн аппа начар мар: тапсан, тăва çĕмĕрес пек. || Лягать. N. Лаши вĕсен тапаканскер (лягливая) пулнă мĕн. || Карабкаться, подниматься? ЧП. Тапма илтĕм тăваякки, çума илтĕм шурă чăлха. || Отталкиваться, приседая (во время катания на качели). Ск. и пред. чув. 31. Ярăнакан маттур хытăран хытă тапса ярăнать, çăка чĕтренет. || Бить (копытом). N. Унпа çула (на ней, в дорогу) тухсассăн, тапса-тапса вăл туртат (лошадь). Альш. † Пичче йăмăк (мдадшею сестрою брата) пуличчен, пичеври даша (пристяжная лошадь) пулас мĕн, тапса туртса çӳрес мĕн. Ой-к. Вара хай лаша тапрĕ-сикрĕ, тапрĕ-сикрĕ, тет те, вите алăкне çĕмĕрсе тухрĕ, тет те, часрах чупса, Иван патне чупса çитрĕ, тет. Н. Карм. † Çӳлĕ кăна тусем, ай, çийĕнче тапса çиет касак (исконно-чувашск. хусах), ай, лашисем. || Отдавать (о ружье). СТИК. Пăшална пере пĕлмесĕр, янаххăна çĕмĕрттерĕн! Ăна иккен хул çумне терĕнтерсе пемелле, эпĕ хулран аякка алă вĕççĕн тытса тăрап, Персе ярсан, çав тапрĕ те, чут кайса ӳкеттĕм. || Бить (о ловчей птице). Елбулак. † Тапрĕ-карĕ шурă аккăш чĕппине. Синерь. Ăмăрт-кайăк анса тапрĕ те, чул саланса кайрĕ, тет. КС. Хĕрен (ястреб) чăхха тапса вĕлернĕ (зашиб). || Бить (шерсть). ЧП. Çăм тапакан мăкшăсем. || Биться (о сердце, пульсе). N. Унăн чĕри пĕртте тапмасть, вăл ĕлĕкхи суранĕсем ыратнине туймасть. Пшкрт. Манăн чĕре хыттăн тапат (таβат). N. Тымар тапать (бьет). N. Чĕре тапать. Т. IV. Алă тымарĕ тапма чарăнсан, çын вара вилет, тĕççĕ. || Падать (о подставке скрипки). Нюш-к. Купăс кĕсри тапать. Подставка у скрипки (если ее косо подставить) падает. То же выражение и в Сред. Юм. || Удариться (т. е. направиться куда). Кан. Хламăв та, кайăкла, сивĕрен ăш енелле тапать. Сред. Юм. Тăвалла тапаççĕ = тăвалла каяççĕ. Ib. Паян тура (на горе) вăйă тохнă тем, ачапчасĕм пĕтĕмпе тăвалла тапрĕç. Ib. Паян ачапчасĕм порте анаталла тапаççĕ (= анаталла каяççĕ). N. Эпир, уна курсан, килелле тапса анчах сикрĕмĕр (ударились бежать). Янгильд. Манăн йолташ Артеми, пăрçана, хăмăлĕпе татса, ачасам сасă илтĕннĕ енелле тапса сикрĕ. Янгльд. Эпир пăртак анчах çитменччĕ, мулкачă çури тапса, сиксе тухса карĕ (выскочил резким прыжком и побежал). Собр. † Ямшăк лаши янт лаша. Ларса тухам, терĕм те, тапрăç-сикрĕç (бросились), мĕн тăвас! || Отгонять. КС. Кайăксам хурчкана тапаççĕ (гонят). Ib. Шăнкăрч йăви патне кушак пырсан, вăл кушака тапать (гонит криком и норовит ударить ее). КС. Крик мĕлле кайăк та, хурчка чĕпписем патне çывхарсан, тапать (отгоняет, старается отогнать). || Щелкать пальцем. Изамб. Т. Çанкаран тапмалла выляр! Давай играть в щелчки. Ib. Хурипе хурине, шуррипе шуррине тапаççĕ (в игре). Ib. Кам кама миçе шакă ытлашши парать, ул уна çанкаран çавăн чухлĕ тапат. || Производить давление, толкать. Эпир çур. çĕршыв З4. Пăспа тапса машшин чавсисем пăрахут урапине çавăраççĕ. Кан. Итталире тинĕс хĕрринче ларакан хими савăчĕн труписем тапса çурăлса кайнă. || Набивать. Янш.-Норв. Таврашне (приданное имущество девушки) тата икĕ çӳпçе тапса (битком) тултарнă (наполнены. В др. гов. посса). || Отбивать такт (во время игры на музыке). АПП. Вăрăм чăрăш тăрринче тапса калать хут-купăс. Аскульск. † Тапарах та сикерех, уратине хуçарах; эпир тепĕре киличчен, çĕн(ĕ) урата хурайĕç. N. Тапса пырать. || Плясать с притоптыванием. Алших. † Тумĕç, терĕç, хĕр сăри, турăмăр та тапрăмăр. || Ударять. Ст. Шаймурз. Ача çĕнĕ çыннăн сăмсине пырса тапат та, çĕнĕ çыннăн сăмси шыçса кайса кăкăрне çитет. || Кидаться (в нос). N. Ăçта ан пыр, пур çĕрте те тутлă шăршă калама çук тапать. || То же о газе в шипучих напитках. Альш. Памарски квас ĕçрĕмĕр те, сăмсаран тапат. || Хлынуть, хлестать. Ёрдово. Çырма-çĕрмесенчен шыв тапса анать. Яноре. Килнĕ чухне пăр çинче туçса ӳкрĕ те, сăмсинчен юн тапма пуçларĕ. N. Йон тапать. О сохр. здор. Ăшран юн тапать. N. Паян питĕ вăйла шу тапса анчĕ. N. Йĕркесĕрсенĕн пурлăхĕ пĕр тапхăра тапса анна шыв пек пĕтсе ларать. КС. Сăмсаран юн тапать (хлыщет кровь). Тюрл. Сăмсаран юн тапнипе аптрать. Страдает кровотечением из носа. N. Хăвăн халăхна инкек-синкексенчен, хирĕç тапса килекен хумсенчен хăтар. || Разливаться, выбивать. ТММ. Çырма тапат, река разливается, выбивает. N. Вунă кун вăрçсан, шыв тапса тухрĕ. Альш. Шуртан, лачакаран тапса, яла пĕтĕмпе шыв кĕрет. Ст. Чек. Тан тапат (пăр çине шыв тапса тухат, вара хутлă-хутлă пар шăнат). N. (Шыв) пӳлĕнсе (вар. тапса) хӳме пек пулса тăнă. || В перен. см. о толпе. N. Нумай халăх пĕрле тапса килчĕ, тетĕн.

тапак

(табак), табак. СПВВ. N. Тапак пуçа анăраттарать (одуряет, дурманит). Кан. Çав укçана вăл пĕтĕмпех тапак туртса пĕтернĕ (истратил на курево). N. Тапакнĕ пĕрер пероскă торттартăм (дал покурить). N. Хуйхăпа тапак туртма (курить) вĕрентĕм. Якейк. Вăл чĕлĕм тортмаçть, сăмсая тортмалли тапак тортать (не курит, а нюхает). Собр. Йĕкĕр çăла кĕрпе ярап. (Сăмсана тапак туртни). Моркар. Çавнан (= çавăнтан) вара салтак çич çолтанпа уçман тапак пураккине, тапак тортма та пăрахнă. Ib. Салтак есрелĕ пынă çĕре тапак пураккинчен сăмсана тапак шăршласа тăрать мĕн. Изамб. Т. Тапак хырăма тăрантмаст. Шибач. Тапак торт, нюхать табак. Альш. Кил-ха, тапак турттар! (Говорят ребенку, пощупают, потом чихнут и говорят: чху, ай-ай, тапак хăватлă!). См. аччу. || Nomen penis commune, quod cum in sermone familiari usurpatur nullius pudorem laedere solet. Русак. Тапак вĕçне çуралнă чухне касмаççĕ (чуваши-язычники). Ăна турă ытлашши паман; мĕншĕн вĕсем (татары?) ăна касаççĕ? Çавăнпа ăна эпир ĕненместпĕр (теççĕ). Орау. Тапак — у детей лет до 9—10—12. (Говорят и о взрослом; самое приличное название). Трхбл. Тапак, реnis (в др. пп. тапаккăн, тапакка; тапакки, тапаккин, тапаккипе; но тапак, tabacumт, имеет в др. фф.: тапакăн, тапака; тапакĕ, тапакне). Качал. Сак хĕрĕнче пĕр чĕрнесĕр пурне. (Ача тапакки). || Membrum parvuli. Янтик.

тем

(т’э_м), неизвестно что. См. темĕн. Регули 510. Тем (темĕнле) полать-ха. Не знаю, что (еще) будет. Синьял. † Вăрман хĕрĕнчи кăвак пĕлĕт, тем çăвасси пур халĕ. Пуç капташки-маклашки, тем курасси пур-халь ун. Сунт. Тем тăвассу пур. Не знаю, что мне сделаешь (т. е. ты со мною ничего не сделаешь. Ответ на угрозы). ТХКА 49. Тем тăватăр ĕнтĕ (не знаю, как вы решите), кайма та хăрамалла, лашасене те шалккă, тет анне. Амăшĕнчен ыйтсан: ашшĕ тем тăвать, тет. СТИК. Тем пулат, тем килет-ха, тен мункунччен вилĕпĕр-кайăпăр! (Погоди, вот доживем до пасхи, там увидим). || Неизвестно какой. Шел. II. 64. Ма ан кăтарттăр (почему не показать), вăл тем япала мар вĕт (не бог-весть что). Истор. Иван Калита аслă княçра чухне вĕсем тем сăлттавпа (по какой-то причине) Радонеж ятлă хулана куçнă. Все, что угодно; весьма многое, разнообразное. || N. Уйăх хушши мар, пĕр эрнере те тем пулас, тем килес. N. Темрен те паха. Дороже всего на свете („дороже не знаю чего“). Ст. Яха-к. Çав кунсенче тем те курăн çавăн пек япаласене (увидишь много подобных вещей и не знаю каких). || Нечто страшное. Шел. 102. Саншăн (из-за тебя), пĕчиккĕскершĕн, пире темех тумĕç-ха (ничего особенного не сделают). || Не знаю. Регули 481. Тем, пĕлместĕп эп. Не знаю, мне это неизвестно. Ib. 486. Тем тес. Не знаю, что сказать (quid dicam nescio). Орау. Час килет-ши вăл? — Тем, пĕлместĕп. Ib. Пырать-ши вăл, çук-ши? — Тем тăвать („не знаю, как он поступит“). Придет ли туда? — Не знаю. Якейк. Виçĕ пус окçа та çок, тем тума пĕлес халь (не знаю, что делать). N. Пирĕн тем тумалла çук япалана. N. Эпĕ орăх хоть те ярирăп-и, тем. || Не знаю, что об этом сказать (затрудняюсь определенно высказаться). Орау. Вăл хăй кăмăллă япшар çын пек туйăнчĕ те, тем тата. Мне показалось он любезный человек, впрочем не знаю... || Иногда только смягчает последующее заявление, или отнимает от него силу полной уверенности. Торп-к. Пичĕшĕсем ыйтаççĕ, тет: макăртăн-и мĕн, Хăрхăн, тесе калаççĕ, тет. Пике калать, тет; тем, макăрман та, йывăç турачĕ çапрĕ те, çавăнпа кушшуль тухрĕ, тесе каларĕ, тет. Регули 843. Тем, каяс çок вăл паян. Ib. 482. Тем, корман эп. Не знаю, я не видал (мне кажется, я не видал). Другой смысл (с иною интонацией): „мне по этому делу ничего не известно, я не видел“. || Должно быть, кажется, как видно, возможно. Панклеи. Попĕ корчĕ те: Макçăм, сан кĕсре окçа кăларать, тем, тет. Орау. Тем, ку Йăван кĕçĕр килмеçт пуль (наверное, не придет; верно, не придет; как видно не придет), кĕтес те мар. Никит. Татнă пек çырлине сутсах килет тем. Видимо, она придет домой тогда, когда продаст набранные ею ягоды. Янтик. Хулана карĕ тем (повышение голоса на „хулана“). Видно он в город поехал. Сред. Юм. Паян çăмăр пôлать тем? Возможно сегодня будет дождь? N. Ĕни сĕтсĕр мар тем те (кажется): çаканĕ нăмай та, çанпа çитмеçт, корнать. Орау. Ирех юрлатăн, ачам, тем сан паян макăрмалла пулать пуль. Регули 485. Вăл тем. Кажется (думаю, что), это он. N. Сахат чарăнса ларчĕ тем вăл çĕрле. Б. Нигыши. Старикки каланă (старухе): çарăкне хăпарса курмасăрах кулатăн тем (кажется), тесе калать, тет. Якейк. † Ай акиçем, йăмăксам, тем ытлашши каларăм поль, кайтăр-поттар! ан тийăр. (Солд. п.). Нюш-к. Эс манран пĕр виç çул аслăрах-ши? Эс манран пĕр виçĕ çул аслăрах тем вара (еще более увеличивается продолжительность). Панклеи. Чăнах тем. Кажется и в самом деле правда. || Как будто, словно будто, quasi is. Регули 480. Эп, тем, каларăм сана. Не знаю, сказал ли я тебе (как-будто я сказал тебе). N. Тем пĕр-пĕрне çиленнĕ пек, тек пĕр-пĕрин патне нимĕн хыпар тумасăрах пурăнатпăр. С. Айб. † Турă утма савса эп ӳстертĕм, тем хам савăнса ларса, ай, çӳрес пек. („Тем“ придает здесь оттенок раскаяния). Сунт. Тем, пуян çынсем пек. Ib. Çанталăкĕ, тем, сулхăнлатрĕ. N. Тем, аван мар пек туйăнать. || Нередко соединяется с другими выражениями или предложениями. Регули 484. Те ярас тем. Не знаю, посылать (послать) ли, или не посылать (послать). Ib. 780. Вăл пирĕнтен инче мар; те килет тем конта, эп она пĕлместĕп (не знаю придет или нет). N. Мĕскерле, чăваш хушшинче пурăнса, чăвашла вĕренейчĕ-ши вара (а удалось ему выучиться)? — Тем, вĕренейчĕ-и вара (или: те вĕреннĕ тем, или; темĕскерле вара). А когда он жил в чувашах, удалось ли ему выучиться по-чувашски? — А не знаю (а не сумею тебе сказать). Бр. п. водку 16. Хамăр ялăн каччисем темĕншĕн тем ыйтмаççĕ (не сватают). N. Тем авланас пулĕ салтака каяччен. || Не знаю почему. Изамб. Т. Тем вăрçаççĕ вара? || Не знаю что; шут знает что. N. Çавăн пек сăмахсем вĕсенĕн урăх та нумай: çавăн пек пулсан, тем курас пулĕ (испытать придется). С. Тим. Курăкран çӳхе, темрен вăрăм (длиннее не знаю чего). || Что-то. Шурăм-п. Тем калас, тет пулмалла. Должно быть, что-то хочет сказать. Сред. Юм. Тем алхастарнă поль сире. (Çынсĕм пит чарăнмасăр вылясан, кôлсан калаççĕ). Уже не... ли (указывает на одну из возможных вероятностей). Ib. Пĕр пит йосав каччă иртсе кайрĕ, хăтана каймарĕ тем (т. е. уж не пошел ли он невесту сватать?). || Что-то (= почему-то). Орау. Пĕр çулнехи пек кахатлăх ан пултăр кăçал (как бы не случиться неурожаю), тем çăмăр çук. СТИК. Тем пуç ырата пуçларĕ, те сĕрĕм çакланчĕ. Что то начала болеть голова, не знаю — угорел. Алгаз. Тем урамалла пăхрăм та, çынсем мăкăр-мăкăр вуласа чупаççĕ. N. Çынни тем чирлĕ, типшĕм, лутра хăйне хăй хавас мар пек кăтартат. || Служит для усиления. НИП. Тем пысăкĕш чăрăшсем (огромные ели). Орау. Вучĕ тем çӳлли çунать. Пламя поднимается на огромную высоту. || Употребл. в чувашизмах. Сред. Юм. Тем çăва ятлăччĕ çав! Не знаю шут знает, как его звали! Ib. Тем çăва патне ярат онта мана! Не знаю (шут знает), зачем посылает он меня туда! N. Тем мурне (также: тем ахратне, тем шуйтанне, тем хăяматне, тем масарне; тем çăвине, почему-то). Сред. Юм. Тем çăвалла çын ô, нимпе те манран йôла пĕлмес. Шут знает, что он за человек — все за мною вяжется. Ib. Паян ô кайни такçанах, тем ĕмĕр пôрăнчĕ ôнта (долго находился или пробыл). Ib. Тем чир пик аса та илмен эп ôна. Не знаю, я как-то не припомнил этого. Ib. Тем çăви полнă. Не знаю, что случилось (шут знает, что случилось). Шурăм-п. Хăйне теме (dat.) хурса, таçти пухура пек, никам ăнланайми сăмах калать. С крайнею гордостью он произносит никому непонятную речь, как будто на каком-то важном собрании. Ск. и пред. чув. 57. Тем хăтланман-ши, темĕскер туман-ши? Не наделал ли он чего? Сĕт-к. Çав пачкалăка тĕкĕ пемелле (надо подпереть подпорой): тем çĕрех солăнса кайнă. || Чорт знает к чему, зачем. Орау. Тем ухмахне палăртать вăл. К чему обнаруживает он свою глупость?

тытăç

(тыды̆с’), схватываться, сцепляться, взяться. Орау. Тытăçса вăрçас пек ятлаçрăмăр. Разругались до того, что чуть не подрались. Байдеряк. Пурте пуçтарăнса çитсен, каяççĕ хире, çерем çине, алла-аллăн тытăçса (взявшись за руки), юрласа. || Схватываться, т. е. вступать в драку. N. Кам-та-пулин çуха-пуçĕпе пĕр касă ытлашши çуртарса тухсан, е ана йăранĕ тепĕрин енне ленксен, вĕсем вара ура çăпатипе виçе-виçе вăрçса тытăçса каяççĕ (схватываются и чачинают драться друг с другом).

тум

том, одежда, костюм. Изамб. Т. Унăн тумĕ аван. Альш. Ман тумланма тум çок. Баран. 5. Хуçа арăмĕ хура куçлă, шурă питлĕ, çап-çамрăк, лайăх тумне тумланнă. ЧП. Тум тăхăнакан çулта шăнман. Ст. Чек. Шыва кĕтĕмĕр те, ман Хăрхăм ман тума тăхăнса ячĕ, манран малтан шывран тухса (тарчĕ). Тим. † Шурă калпак ярапи пыл çинче, пуян хĕрĕ-ывăлĕ тум çинче. Юрк. Тумланнă тумĕсем ытла илемлĕ пулнă (у них). N. Темиçе пин çын пит илемлĕ тумĕсемпе вĕсем тавра йĕрки-йĕркипе тăнă. Альш. Мĕн пур илемлĕ тумне тумланса хваттерне пуçтарăнаççĕ. (Хĕр сăри). N. Ытлашши ан иртĕн тум пулсан. Изамб. Т. Исампаль çыннисем тумĕсенчен тĕлĕнсе тăраççĕ. Капк. Вăл ăна (жену) сыватма йĕрсем йĕрленĕ. Анчах, йĕрри ун питĕрĕнсех пынă. Таса йĕр çине пылчăк тум тытнă. || Сбруя лошади. Юрк. Тумлантарнă тумĕсем: пукрешкелĕ хăмăчĕсем, чĕн кутлăхĕсем, чĕн йĕвенĕсем, чĕн тилкеписем, туртисем, пĕккисем — пурте йăлтăртатса анчах тăраççĕ. || Кн. для чт. 163. Пĕр-пĕр шапана пысăкрах хурт çăварне лексен, вăл ăна малти тумсемпе тĕртет. || Красота (жизни). Ир. Сывл. 39. Пурăнăç тумĕ — умăм пулчĕ.

тур аша каçар

простить, помиловать. СПВВ. ЕС. Тур аша каçар — çылăхран ӳкĕнни. Ытлашши сăмаха каçар! тени пек. Сред. Юм. Тор аша каçартăр, çылăх ан полтăр та-ха, калам. (Гов. в том случае, когда рассказывают о каком-нибудь преступлении).

тӳпе

доля, пай, часть. N. Уйăрăлсассăн, çак япалана сана тӳпе тăвас полать. N. Хам тӳпене илес ман. НАК. Эпир ăна сирĕн тӳпене те патăмăр. N. Вутă 4-шар чалăш турăмăр тӳпе пуçне. N. Тепĕр телянккă пор та, он çине те ерес, тит, тӳпипех. N. Халь киле каякансене виç тӳперен пĕр тупине тӳлеттереççĕ. Кан. Ывăл пултăр килĕнчен ача тӳпи, тата хăй тӳпи çурт шыраса халăх сутне парать (подает). Регули 1035. Тăват тӳперен ик тӳпи мана тиврĕ. В. Олг. Виç тӳперен çол, из третьей части косить. N. Çумри телей ертнипе ют ялта та пур тӳпе. СПВВ. Тӳпе = пай: çын тӳпине кĕреймен халь вăл. Изванк. Çав чĕрессенчен: пĕр чĕрессине упăшки валли, тепĕрне арăмĕ валли, виççĕмĕшне ача-пăча тупи теççĕ. Панклеи. Уйăракан пĕтĕм ачана (всех ребят) ик тӳпене уйăрать. Кан. Тивĕш ялĕнче вăрмана валеçнĕ хыççăн пĕр тӳпе ытлашши пулнă. N. Она атей сотнă чох каларĕ: пĕр ят тӳпи сана, терĕ. N. Пирĕн çаран е вăрман уйăрнă чух вунă ятпа пĕр тӳпе тăваççĕ. || Раз. N. Мантан икĕ тӳпе лайăх. Лучше меня два раза. || То, что причитается. N. Тата пособи укçи мĕн пурĕ виçĕ уйăх тӳпи 14 т. 70 п. и илтĕм. || Колос? Хурамал. Тӳпе тутлăхне туса пар. || Околоток, часть деревни. Сред. Юм. Пĕр тӳпе, çынни = пĕр кас çынни (живут не вдали). Тюрл. Пирĕн ялта олтă тӳпе; анат картиш тупи, йăлăм тӳпи и т. д. (деление деревни для удобства решения мирских дел). Янтик. Ялсенче халăхпа уйăрмалла япаласене малтан тӳпене уйраççĕ. Тӳпе тесе пĕр-ик уйăрнă кил ушкăнне калаççĕ: пĕр тӳпере аллă кил пулсан, вара ытти тӳпесенче те 50 кил. Хăш чухне халăх эреххи пулать, ун чух вара кашни тӳпене икшер четвĕрт-и, виçшер-и уйраççĕ те, кашни тӳпери çынсем пĕрле пухăнса ĕçеççĕ.

тăварла

солить. Çĕнтерчĕ 17. Тăварласа хурать, тетĕн-и мĕн? К.-Кушки. Ытлашши тăварланă. Пересолили. N. Эсир кăçал копăста тăварлани? (с удар. на 2-ом „а“).

тăм-хаяр чир

назв. болезни. N. Ытлашши çийӳ чире ларать, иртĕхсе çие-çие (от пресыщения) тăм-хаяр чир те тупăн.

хисеп

(х’и_зэ_п), счет, количество, число. Юрк. Çапла илсе кайнисенчен пăсăк çынсем нумай тухнă та, хисепе тулман. N. Алла шĕвĕн тухсан, пĕр патак татки илсе, ун çине шĕвĕн хисеп тăрăх карт туса, çын патне пăрахаççĕ, тет. N. Вĕсем çапах куланай ытлашши парса тăман, хăй çĕрĕ хисепĕн анчах тӳленĕ. Баран. 90. Тăвĕ çӳлех мар, тӳрех виçсе хисеп тусан, виç-тăват çухрăм анчах. N. Халăхран уйрăм хисепреччĕ. N. Алăсăр, урасăр-хисеп илет. (Пăтавкка). Н. Карм. Аслă çул хĕрри пушăтлăх, иртсе çӳрен пĕлĕ хисепне. Пазух. † Самар шывĕсенĕн хисепĕ çук. || То, что причитается. Баран. 83. Вăл (подросток) çитĕннĕ çынпа тан ĕçлесе пырайман, çавăнпа хăй хисепне пĕтĕм ушкăн валли апат хатĕрлесе тултарать. || Время. Ст. Чек. Хисеп килеймен-тĕр-ха. Видно, еще не настало время. || Честь, почет. Альш. Хуçа вара хĕрсене, çав хисепе тунăшăн, килĕнчен тухса кайнă чухне пĕр пилĕк пус пек, вунă пус пек укçа парать. N. Мухтав та, хисеп те парса пилленĕ ăна. Турх. Вĕсем виççĕш пĕр пулса, ялан хисеп шыранă. || Почитание, благоговение. || Баран. 131. Тăм çĕрĕн çиелти сийĕнче пулать (встречается). Вăл минерал хисепĕнче çӳрет. || Мысль, ум. N. Ялан вăл пĕр ĕçĕшĕн тăрăшса ларать, мĕн тăвас ĕçĕ унăн хисеп çинче. Ст. Шаймурз. Калаçма хисеп кирлĕ, сӳс тӳме кисеп кирлĕ. (Послов.). || Участь. Баран. 186. Кайран-кайран вĕсене те лешсен хисепех çитнĕ. Регули 1295. Кăлăх хисепе ан попле ытлашши. Ib. 1282. Хисепе ма поплен? Ib. 1282. Пĕр хисепе ан кил.

хуна ху

хăвна ху, хăна ху, (ты) сам себя. Сред. Юм. Хуна ху инкек шыраса çӳрен эс. Ты сам для себя ищешь несчастье. Альм.-Сунар. Вăрăсен пуçлăхĕ ут çинчен аннă та: хăна ху уçăл (сам собою отворись), тенĕ. Çав вăхăтрах сăрт хăех уçăлса кайнă (холм расступился). Ib. Хăна ху хупăн! Сам собою затворись! (Говорит раскрывшемуся холму). ФПП. Муççа пичей, хăна ху ытлашши ан ман.

хуркала

учащ. ф. от гл. хур. ЧС. Çисе тăрансан атте ытлашши япаласене хуркаларĕ те киле кайрĕ. Изамб. Т. Унта вĕсем çулла çывăраççĕ, хĕлле япаласем хуркалаççĕ. Кан. Ун чух кулаксем чылай япаласем илсе хуркаларĕç. N. Пирĕн пичче кĕвĕçĕ, кĕвентепе хуркалать.

хăвăллан

дуплеть. Çутт. 143. Ватă йăвăçсем яланах хăвăлланса каяççĕ. || Убывать. N. Çăмарта ытлашши пиçсе хăвăлланса юлать, вара çавна çăмарта сывалнă теççĕ. || В переносном смысле. Сред. Юм. Ку яхăнта унăн та хăвăллана пуçларĕ çав (чухăнлана пуçларĕ), ытлашши ĕçет.

кӳпентер

(-_дэ_р), понуд. ф. от гл. кӳпĕн. N. Тата выльăх-чĕрлĕхсене те тытса кӳпĕнтерсе ан вĕлерĕрех... (Обращение к умершим, во время «Хывни», в «сĕрен»). Толст. Ытлашши çитерсе кӳпĕнтерсе вĕлертĕр (вы окормили его). Скотолеч. 28. Хырăма кӳпĕнтерекен апат.

кăлăх

(кŏлŏх, кы̆лы̆х, Хорачка: кы̆лы̆к), напрасно, попусту ни с того, ни с сего. Регули. Кăлăх (кăлăх хисепе) ан попле ытлашши! Чертаг. Кăлăх сăмах (= ытлашки) ан калаç. Ст. Шаймурз. Çулпа пынă чух çул урлă сан умăнтан кам та пулсан пушă витрепе каçсассăн, çул кăлăх (неудачлива) пулат, тет. N. Кăлăхах йĕркесĕр ĕç тăвакансем пулччăр. Юрк. Çыру ярассу пулмасан (если не хочешь посылать письмо), мĕн тума кăлахах çынна апла каласа кĕттерсе тарас?! Ib. Ху çумна илес пулатчĕ, эсĕ кăлăхах унта хутăн. Ib. Вал çапла кăлăхах кулса янине ывăлĕ курсан: анне, мĕшĕн эсĕ кулатăн? тесе ыйтат, тет. Ib. Мĕшĕн çыру ямасăр тăратăн? Калăхах çынна ан тарăхтарса тăр. Ib. Упăшки, чăнахах шăтăк сăмавар тыттарса ячĕç (всучили) пулĕ, тесе, хăраса: çĕнĕ сăмавар кăлăхах юхса тăмĕ ĕнтĕ, ан калаçса тăр! тесе, шанмасăр, сăмавар ăçтан юхнине курасшăн пырса пăхат. Альш. Кăлăхах укçа патăн эс ăна. Изамб. Т. Кăлăх чупса çӳретĕн! А. Турх. Ăна кăлăхах айăпларĕç (обвинили понапрасну). Хорачка: пустоj кы̆лы̆к соjалат. Ib. накы̆лы̆к соjалары̆, jэ̆_ргэ̆ с'ок н'и_мэ̆_скэ̆_рдэ̆ || Чăв. й. пур. 37. Çимун, вăрман хĕррине илсе кайса, кăлăх çĕрех кăтартнă вара [указал на первое попавшееся (?) место]. N. Халĕ ĕнтĕ кăлăхах савнă ывăлĕ ăна, ватăскере, пăрахса, юта тухса каясшăн. ППТ. Хăш-хăш чухне е хамăр кас марри, е ăратне марри хам çумри ачана паратчĕ (çимĕç) те, темшĕн мана памасчĕ, манăн çавăнпа кăлăх кăмăл хуçăлатчĕ. || Напраслина, тщета. Бел. Гора. † Ан ятлăрсем, аттепе анне, ялти çамрăксем кăлăха калаçнăран. Хĕн-хур. Кăлăха (без дела) вăхăт ирттерес мар, тесе, вăл яшка-çăкăр çиессе те ура çинчен анчах çинĕ. || Довольно, очень частенько. Янтик. Малтан кăлăх пит аван калаçкаласа тăратчĕç, унтан, темшĕн, вăрçрĕç-карĕç. Ib. Кăлăх хытă утса пыраттăмăр: ман тутăр ӳксе юлнă! тесе, кăшкăрчĕ-ячĕ Пăлаки. N. Вăл холана кăлăхăх кайать (часто). Изамб. Т. Кăлăх кирлĕ япала (довольно нужная вещь), эсир ăна çĕмĕрнĕ! А. Турх. Кăлăх аванччĕ. Был довольно хороший. Ib. Кăлăх аван пынă çĕртен темĕскер пулчĕ! Так все хорошо шло, и (вдруг) что-то стряслось... || Ашнĕ-амăшне. Куми (= его кума) çапла калани Кĕркури кăмăлне кăлăх кайнă. Тюрл. Кăлăх лайăх çын, хороший. Чертаг. Кăлăх нумаях мар, не очень много, не зря много. || Хороший (лайăх)? N. Кунта кăлăх хыпар пур.

кĕвĕçӳ

(-з'ӳ), зависть, ревность. N. Кĕвĕçӳ, ытлашши çилĕ куна-çула кĕскетет.

кĕле

(_кэ̆л'э, к'э̆л'э), просить, клянчить. N. Вăлсем мана кĕлеме ярĕç (нищенствовать). N. Мĕн кĕлетĕн (сколько просишь за) сысная? N. Эпĕ санран ытлашши кĕлеместĕп. Ст. Чек. Мĕнтен кĕленĕ (ытнă), çавна пар; мĕнтен хăранă, унтан сыхла. (Ӳчӳк туни). Б. Олг. Пăрçа çăнăх (-х) полтинник (русское произн.) кĕлеччĕ. Хытăрах кĕлешшессĕн (если бы еще поторговаться), çичĕ пуссăр (за 48 коп.) параччĕ полĕ. Пăтăн (пŏдŏн) исессĕн, каярах та (еще дешевле) параччĕ полĕ. || Молиться. Н. Шинкусы. Пăттисем, какаесем пиçсессĕн, каллах выльăхсене силлентернĕ чух кĕл тăвакан кĕлле кĕлеççĕ. См. кĕл. || Хотеть, желать. Изамб. Т. Эп çавăнта кайма кĕленеччĕ те, каяймарăм. Ib. Кĕлеместĕр. Не желаете. Полтава 50. Пĕрре сана юратса, ĕмĕрлĕхе юратса, пĕр ырлăха кĕлерĕм. ТММ. Сăмси туртмасть — кăмăлĕ кĕлемест. N. Эпĕ тӳрре тухассине кĕлекенсем хĕпĕртесе савăнччăр. N. Эпир те вĕсем кĕленĕ пек, усала кĕлекен кăмăллă пуласран, çавсем пирĕншĕн пулнă паллăсем. N. Чун мĕн кĕленине ĕçсе-çисе, савăнса пурăнатчĕç. См. кĕлен.

чарусăр

невоздержный; озорной. КС. Изамб. Т. Чарусăр ача-пăча каланине итлемес. Ст. Чек. Чарусăр, озорной. Ib. Чарусăр, шалун. N. Ах тантăшçăм Петĕр пур, сан çăвару чарусăр. (Хĕр йĕрри). Альш. Чарусăр çăвар, безумолкный, противный говорун. Сред. Юм. Чарусăр, не могущий хранить секрета. || Кан. Икĕ чарусăрсем, пĕрри хӳререн, тепри мăйракаран ярса илсе урлă хунă пĕрене урлă каччана калла тĕкеççĕ. || СПВВ. ФИ. Чарусăр – чарса чарăнман çын. Орау. Ăçтан туртса кăлартăн-ха эсĕ ку пиçиххия, ах, ку чарусăр ачаячана! Ib. Ку чарусăр ача-пăчапа тем курас пулĕ. Истор. Çавăн пек çивĕчĕ ача-пăчана пит астуса, лайăх пăхса ӳстермесен вĕсенчен чарусăр çын пулать. Суждение. Хăйне хăй ытлашши юратакан çын пыр тĕлĕшĕнчен чарусăр пулать. || Ст. Чек. Чарусăр — не имеющий руководителя, которий мог бы удерживать.

чей

чай (напиток). Н. Седяк. Чей çияла хăпарсан, хăна килет. Альш. Чей тухрĕ (заварился); чей сарăлчĕ (разварился); чей ларт = сăмавар ларт. Байгул. Сăмавар, чей пĕçерме лартсан, кĕрлесен, çанталăк пăсăлать, Чăв. й. пур. 11. Ку Михели вăрттăн сутнă тырă укçипе çынсем патĕнче чейсем ĕçнĕ, ашсем пĕçерттерсе çисе пурăннă. Альш. Чей кутне лараççĕ кĕрсе (пить чай). Шăна чир. сар. 4. Эпир кунта, чей кутĕнче ытлашши те вăхăт иртертĕмĕр пулас. Прокопьев. Сăмавар таврашĕнче вуникĕ парă чашкă çине чей тултарса хунă. К.-Кушки. Чей ĕçес пулсан, эпир ялан трахтире каятпăр. Собр. Атăл варринче авăн çунать. (Чей вĕретни). ЧП. Чей сып. || Кипяток. Орау. Хамăн та çималли çук, санăн та чее (воду) чейсĕр ĕçес пулать. || Самовар. Аксу. Чей вĕресе тухиччен (самовар) хырăма япатмашкăн уйран кӳртсе лартăрĕç.

чишкăнтар

бросить. Якейк. Ман пите вăл кĕлпе чишкăнтарчĕ (бросил золою). || Якейк. Чишкăнтарнă — шу питĕ хытă сапнине калаççĕ. || Ст. Чек. Ытлашши çитернĕ Петрух-ха çӳрен ăйăрне, чишкăнтарнă кăна.

шут

шот, счет (число, количество). N. Укçа шучĕ, счет денег. ПТТ. Вăйçăпа çăмарта çĕклекен çăмарта шутне тултармасăр пымаççĕ. N. Хут пĕлекенсен шучĕ, число грамотных. N. Кулленхи шут, текущий счет. Шурăм-п. № 19. Хăшĕ, кĕлте шучĕ кая ан юлтăр тесе, кĕлтисене тултармасăрах çыхаççĕ. Регули 1283. Шочĕпе мĕн чол тохнă, он чол парăп. N. Редакци вара хăй шучĕпе кĕнекесем кăларĕччĕ, тесе çырнă. Якейк. Ати улĕ виççĕччĕ, шот шотлама ларсассăн, шотран ытлашши эп полтăм. Ib. Хĕрсе хĕвел тохнă чох хĕр шотĕнчен кăларатпăр, хĕрсе хĕвел аннă чох арăм шотне кĕртетпĕр. Çĕнтерчĕ. 49. Эпир шутран тухрăмăр. Шорк. Шота кĕнĕ. Вошел в число, считается вместе с другими. Ib. Хĕр шотне кĕнĕ. Сред. Юм. Качччă шотне кĕмесĕрех аллантарчĕç. Туперккулёс 15. Тепĕр тапхăр этем каччă шутне кĕме пуçласан чирлеме тытăнать. N. Хĕрарăмсем, эсĕр те халь этем шутне кĕтĕр. Сред. Юм. Çôратса янă çын та шôтне толтарма. (Пôлмас çын çинчен калаççĕ). Кан. Çакăнта ĕçлеме 16 çынна рапоччи шутне илиĕ. ППТ. Унăн çуртĕнчен нихçан та чир-чĕр тухмас, ĕмĕрне çын шутне кĕреймес, теççĕ. N. Çын шутне кӳртместчĕç. N. За человека не считали, ни во что не ставили. ТХКА 22 . Эх, мухтанчăк, вĕçкĕн таракан; халăх шутне кĕместĕн; чупассипе антратрăн; пуçа каçăртса, уссине тăратса çӳренипе пурнăç пулать-и вара! Кан. 1927. Çын — çын шутĕнче пултăр, выльăха — хăйне вырăн пултăр. Ib. Ялтан Крикорйĕв лашине ватă лаша шутнех кӳртсе çырса янă. Эпир çур. çĕршыв. 16. Çак урам пирĕн урам шутĕнчех: ăна та пирĕн урампа пĕрлех Чăрăш теççĕ. Шорк. Шотран тохнă, вышел из числа, не считается. Ib. Çын шотĕнчен тохнă. Сред. Юм. Шôтран тôхнă. (Говорят о стариках, которые по старости ни на что не способны). Пшкрт. Шотран тохнă çын = иртсе кайнă çын (избалованный). Шорк. Стакканĕ ĕнтĕ стаккан шотĕнчен тохнă. Стакан вышел уже из употребления, не годится для употребления. Ib. Шотран кăларнă. Его выключили из числа..., его не считают за... Ib. Она çын шутĕнчен кăларнă ĕнтĕ. Вишн. Çапла ĕнтĕ, уйрăм çирĕм сăра курки шыв ĕçместпĕр пулсан та, хамăр ăша тĕрлĕ апат çисе, çапах çав шутран кая илместпĕр. Б. Олг. Калля килетпĕр ĕне кĕтӳ пек, шот та çок çĕмĕрĕлнĕ халăх. || Разряд. Кан. 1929. Капла пуян шутĕнчен юлсассăн пĕтетпĕрех уш. || Время, срок. Панклеи. Тепĕр эрнерен ачана киле каяс шут çитет. С. Янгильд. Микихвăрăн салтак шочĕ пĕтрĕ. Микихвăр пĕр хĕç илчĕ те, киле килме тохрĕ. Собр. Вăрман хĕрне пас тытат, тăкăнас шутпа хăй тăкăнат, пирĕн те каяс шут çитет.|| Мысль, желание, цель. Сюгал-Яуши. Ман юлташа темскер шут килсе кĕчĕ те, мана калать... Кан. 1929. Пĕрлешӳллĕ хуçалăха пĕтерес шутпа тĕрлĕ киревсĕр суя хыпарсем сарчĕç. КС. Çими пĕтнĕ тиччĕç, тырă ыйтма пыман-ши вăл? — Çав шутпала пынă пулмалла та, хăяймарĕ пулмалла. А.-п. й. 32. Сурăх таки, йăвăç тураттинчен вĕçерĕнес шутпа, сулланма тытăнчĕ. N. Шурă кайăкăн çунат çук, çӳле улăхма шучĕ çук, ӳт чĕлхенĕн шăмми çук. N. Килти шутпа — начар, кунти шутпа юрат. По-домашнему — плохо, по-здешнему — хорошо. Кан. Ман шутпа çакна тусан аван. В. Олг. Карав пăрахăç полчĕ вара çав. Авалхи шотпах порăнма полчĕ (по-старому). Слеп. Онăн хăй шочех-ĕçке-ха, каласа та ӳкĕте кĕмест. || Дело. Б. Олг. Шот полчĕ ĕнтĕ перĕн, çораçнă шот полчĕ (дело сделали, сосватали). || Значенне. N. Пĕр шутах пырать. Имеет одинаковое значение. || Завражн. Ялти теçетник шочĕпе çӳретĕр çулталăк хошши. Пусть служит в качестве десятника, пусть служит десятником. Ib. Салтак шочĕпе салтак шаловне (шалуне) илсе порăнтăр. Турх. Ăмăрт-кайăк шучĕпе чавкана чыса хунă, тет. НР. Сатри кайăк сар кайăк, кайăк шутне кам шутлать. В саду птичка-иволга, кто сочтет ее за птичку. А.-п. й. 38. Пырасси пырăп та-ха, анчах эс мана мăкариччи шучĕпе кавас ĕçтер, тет тилли. Регули 1284. Япала шочĕпе саплать. || Бгтр. Юрламасăр шут килмест. Ib. Йысна черки çут черки, шалт ĕçмесен шут килмесг. Ib. Акка курки сар курки, шалт ĕçмесĕр май килмест те саркаланма шут килмест. Ст. Чек. Апла калаçмасан капла çук, юрламасан шучĕ çук. N. Якур пит кулмалла сăмах шучĕ те каламарĕ. || Хора-к. Вонă пăт тырă полсан, пилĕк пат сотса какай ил, çав шотах ларĕ. || Сред. Юм. Ĕçне туниех çôк та çапах кайса шôтне турăмăр. Ib. Ĕçне тăвасса нăмаях туман та, çапах тунă шôчĕ пôлчĕ ĕнтĕ ô. N. Малалла кайнă шочĕ полчĕ. Было что-то вроде наступления. || Шурăм-п. № 22. Шут пĕлмен çынсене хисеплемеççĕ те, çавăнпа халь пурте шут вĕренме тăрăшаççĕ.

шухă

шохă, резвый, бойкий, шаловливый; легкомысленный, ветреный. Изамб. Т. Арçын ача шуххине хĕр ачасем мĕн туччăр. И. Тукт. Вăй пуçласа вăй калап та,— шухăрах тесе ан калăр. N. Юр пуçласа юр юрларăм, шухă тесе ан калăр. Пазух. 19. Аттен-аннен пĕр хĕрĕ, çавăнпа шухă пулнă эпир. Кильд. Пире шухă тиетĕр, пиртен шуххи тата пур. Алешк.-Сапл. Шурă пултăм, шухă пултăм, килеймерĕм атте-анне кăмăлне. Тайба-Б. Хĕр чух шухă çӳресен, кайран йывăр пулмĕ-ши. Орау. Унăн хĕрĕ шухăрах (слишком бойкая). Утăм. Çамрăкла вăхăтăм пулнă шухă, халĕ те алчăрать хăмăр куç. N. Вĕсем хăшĕ пит хăравçă, хăшĕ пит шухă, хăшĕ йăпăлтатакан пулаççĕ. ЧП. Хамăрăн пуçа йăвăр килнĕрен ялта ытла шухă çӳрерĕм, çынна усал сунмарăм. || N. Шухă, шалун. || N. Шухă, воришка, плутишка. || Легкомысленность. N. Ытлашши ĕçсе-çини пире тепĕр майлă тăвать, шухă енне ярать.

нӳнӳлен

покрываться слизью, ослизнуть. КС. Ăш хыпсан (жажда), çăвар ăш-чикки нӳнӳленет (слизь появляется, если плюнешь, то плевок тянется). КС. Ялт нӳнӳленсе кайнă. Ib. Яшка ытлашши пиçсе йăлт нӳнӳленсе ларнă (переварилось и обратилось в кисель). Хурамал. Нӳнӳлен — скисать. См. нинӳлен.

пач

совершенно, совсем. Сред. Юм. Эретпе ларнă çĕрте мана пач пĕчченех пырса пачĕ. Чер. чун. яп. й.-к. пур. 24. Çав (вонючкă) шывăн тумламĕ, асăрхаман хушăран, куçа мĕне лексессĕн, çынна пач (сĕм) куçсăр тăвать. Ib. Ытлашши нумаях та пулмасть, çав çĕр çинче сыснасем пачах пулман. Этем йăх. еп. пуç. кай. 44. Вĕсем çынăн орканисăмĕнчи кирлĕ мара тухнă, пĕтсе пыракан оркăнсене, вĕсем хăшĕ этеме пĕрте кирлĕ маррисене, е пачах сиен кӳрекеннисене кăтартнă. Ib. 33. Çапла чылайччен пырсан, хăш-хăш йăхсем йăлтах пĕтме пултараççĕ, тепĕр енчен, вĕсен вырăнне сыпăкран сыпăка улшăнса пынипе, чылай ĕмĕр иртсен, пачах урăхланнă йăхсем пулма пултараççĕ. Сред. Юм. Ман чôлха пĕр тĕлтен пачах шăтнă. Орау. Ыр сăмах илтес пулсан пачах чарăн, тесе çапать хулхине, кăнтăрлаччен хăлхи янтрасан. N. Пачах суккăр пулса ларнă. N. Пачах вĕренмен, е вĕренсе çитмен çынсем. Кан. Ку тупăш вĕсен налог шутне пачах та кĕмен. Ib. Доклад пĕтсен, тухса калакансем пачах пулмарĕç. Чертаг. Пачах та нимĕскер те полмарĕ-çке кăçал. N. Пач тунать. Нагло врет. || Неожиданно. Питушк. Пачах сиксе тохать сăмах (неожиданно, вдруг). КС. Калаçса ларнă чухне кирлĕ сăмахсем пачах сиксе тухаççĕ.

пупле

попле (пупл'э, попл'э), говорить, поговорить, беседовать. Регули 143. Эп илтрĕм эсĕр мĕн попленине. Ib. 120. Çӳрес пек поплерĕ. Ib. 116. Эп онта ĕçлессине поплерĕм омпа. Ib. 115. Эп омпа поплерĕм лере тыр сотмассине. Ib. 24. Эп онта поплемешкĕн килтĕм. Ib. 1078. Вăл попленипе онта никам та порăнмасть. Ib. 769. Поплеççĕ, вилнĕ тесе. Ib. 136. Вăл (онăн) поплени онта. N. Пуплерĕ, пуплерĕ: пуп тесе ахаль каламан иккен! (Отзыв чувашина о попе). N. † Йори килтĕм çак хоçа патне çавра-çавра поплеме. Бгтр. Онтан кĕпĕр айне вĕçсе анчĕç, тет те, такамсампа поплеме поçларĕç, тет. N. Асту, чипер попле! Смотри, говори осторожнее! Бр. п. водку 8. Тĕрĕссипе каласан, сахал пуплет Пĕтемей (не разговорчив). N. Вăл пупленĕ чухнех чуть ытлашши сăмах калаçма та юратмаçть, тет. N. Сана пĕре килти пек корса поплĕтĕмччĕ. || Любезничать, заводить любовную интригу. N. Арăмĕ полсан та, çын арăмсемпе поплеме йоратать. N. Манпа поплес текен хĕр нумай. || Осуждать. N. Çын çинчен попле, осуждать ближних. || Говор, наречие. Синьял. † Çак ял ачисем пĕр манер, пупле майне пĕлмерĕм. N. Ун пек ялсем пуплине пур çынсем те пĕлеççĕ.

пурăн

порăн (пуры̆н, поры̆н), жить, существовать, обитать, проживать. Орбаш. Мĕшĕн кунта пур çын та чул пулса пурнаççĕ (обращены в камень), мучи? тет. Ст. Шаймурз. † Пурăнас та мар çакă пурăнăçа, хамăр савнисене илес çук. НИП. Манăн чĕлхе, Шупашкарта нумай пурăнса, Шупашкар евелле кайнă пăртак. Сятра. Порнас текен порниман, тет, вилес текен вилимен, тет. Яргуньк. Унтан упапа шуйтан тухса тарсан, пӳрте кĕчĕ, тет те, халĕ те пулин хĕрпе икĕшĕ пурăна параççĕ (живут себе), тет. Тюрл. Маленьких забавляют, перебирая пальцы: — Епле пурăнас? — Пурăнăпăр-ха! — Кивçен илес? — Кивçен илсен, парса татасси. — Çиес те тарас! Альш. Темĕскерле вăл енчи çынсем тутарсем евĕрлĕ, мăкшă-ирçе манерлĕ пурăннăн туйăнатчĕ мана. Календ. 1993. Çапла ытлашши укçана кая-кая хурса, пĕр майлă пурăнакан çын та пайтах укçа пухма пултарать. Чет. Пути. Пирĕн асатте ĕмĕрне çапла пурăнса ирттернĕ. Эпĕ те çапла пурăнсанччĕ! тенĕ. Халапсем 31. Пурăнсан, юрать ĕнтĕ. Очень рад, что вы в добром здоровьи (ответ на приветствие). N. Халĕ те типĕ алăпах пурăнат. Она и до сих пор остается сухорукой. Кратк. расск. 18. Аçăр пурăнать-и сирĕн? тата тăванăрсем пур-и? тесе, тĕпченĕ вĕсенчен. Юрк. 24. Епле, Василий Васильевич, аван пурăнатна? N. Выльăхсем пурте пурнаççĕ, лашасем пурте пурнаççĕ. Орау. Эй, ухмах, пурăнчĕ-çке çав! Ах, как он роскошно жил! Регули 823. Эп конта пор(ăн) нăран та коримастăп она. Ib. 667. Вăл порăннă пӳрт çакă. Трхбл. «Пурăнатра?» — «Пурăнатпăр та, витĕр курăнатпăр" (Старая острота). ЧП. Пирĕн пек çамрăк, ай, ячисем пурăна киле ăс илеççĕ. ГРМ. Пурнан ĕмĕрте те (в жизни, на жизненном пути) миçе тĕрлĕ шутламалли ĕç те пулать. Кан. Ку хула ларнă вырăн шыв тĕлешĕнчен чухăн пурăнать (лишен воды). ЧС. Пурăннă кунăнта та (в течение твоей жизни) лайăх тумлантараймарăмăр пулсан та (тебя), ан ӳпкеле, ачам! (Плач матери о покойнике). Шибач. Конта, тет, пор-и тет, порăнакан? Здесь есть живущие? Пшкрт. Лайăк порнаттăр-и? — Лайăк халĕ, хусамăр лайăх-и? — Пер те (= эпĕр те) лайăх халь — Лайăк полсан, этлеме (= итлеме) те лайăк. Этем йăх. еп. пуç. кай. 102. Этемĕн пĕр йăхĕ аслашшĕсенчен упăтĕленсе пырса, пурăнма меслетленсе пынă, тепĕр йăхĕ этемленсе пынă. Юрк. Хулара пурăнсаттăм, хулари пурăнăç пит кансĕр пулчĕ. Орау. Мĕлле, аван пурнатри? — Пыратчĕ те-ха, ĕçĕ-халĕ ăнса пымарĕ-ха. N. Хурĕ калать: мана мăн шыв пулсан, пурнап эпĕ, тенĕ. Шемшер. † Ялта тӳрри порччĕ ман: мăн-çын пĕлесрен порăнмарăм. N. Эп ĕлĕк килте пурăннăрах чухне çил армансем çукчĕ. || Существовать, быть целым. Шел. П. 62. Çавăнпа ку япаласем çапла нумай пурăнаççĕ. Б. Олг. Ойăх порнат вăтăр кон. Вăл ик эрне толат, ик эрне çитсен катăлат, пĕчĕкленет. Хӳел пĕтме пĕлмест, порнат пер шотлах. КС. Эс унта кайсассăн, вăл пурнатне (-т'н'э), нурнмаçтне (-с'т'н'э) пĕлсе кил-ха. N. Ну, сывă пул, как-нипуть сывă пурăнмалла пул. || Обходиться. Кан. Пӳртре харпăр хăй алшăлипе пурăнаççĕ. || Находиться. N. Манăн пилет санра пурăнат-и? N. Йысни вăрçăрах порнать N. Вунă кун пурăнса тух. || Намереваться. Ск. и пред. 63. Тата çитменнине Кĕтерне те илесшĕн пурăннă тахăçантанпах. | Состоять (в должносги), служить. Н. Карм. Эпĕ халĕ хамăр ялта, Хурамалта учитĕлре пурăнатăп. N. Эс конта мĕн патĕнче порăнатăн? Орау. Ун панче порнат. У него служит. Баран. 83. Асли (старший) хуçа вырăнĕнче (за хозяина) пурăнать || Страдать (болезнью). N. Ĕслĕкпĕ порнап. N. Хам вар-виттипе пурăнатăп. || В чувашизмах. Якейк. † Ялти ыр хĕр пирн варличчĕ, порнас-илес тенĕ чох, тăрса йолчĕ — мĕн тăвас? N. Вĕсем пурте пурăнас-тăвас пулсан, хире нимĕнле тырă та акса илесси пулмĕччĕ || В качестве вспомог. гл. N. Вăл вĕт этем осалли, çынăн йоннеççе (= йонне ĕçсе) порнать. БАБ. Вăтăр çула çитичченех вăл утмасăр пурăннă (не мог ходить), тет. Трахома. Упăшки шăлакан алшăллипе арăмĕ те пĕр тиркемесĕр шăлса пурăннă N. Лаша эрне çухалса пурăнчĕ (пропадала неделю). Юрк. Кăпирнаттăр, пире кунта тĕрмере питĕ начар çитерçе пурăнаççĕ, тархашшăн авантарах çитерсе пурăнма хушса хăварсамччĕ. Ib. Чăвашсем ĕлĕкренпех выльăх-чĕрлĕхсем ӳстерсе пурăннă çынсем. Кан. Талăкра пĕрехçех сăвса пурăннă хыççăн, пĕр кунне сăвмасăр сиктермелле.

-ах

(-ах), particula definitiya, quae proprie quidem ean-dem vim habuisse videtur, atque adverbia Latina modof tan-tummodo, nunc vero hoc modo adhibetur. Ограничительная частица, которая первоначально, повидамому, имела значение русского наречия только, теперь же ставится в следующих значениях. Ad augendum ponitur et cumulandum. Выражает усиление. Ст. Чек. Кунтах вĕт, ста каятăн тата шырама? Ведь (это) здесь (а не в другом каком-либо месте), куда же ты идешь искать? N. Çăл хĕррипе танах (прямо вровень) ларать. Регули 1343. Утсам-сăрах йолчĕ вăл. Кĕнекесĕрех пĕлет. Остался совсем без лошадей. Без книги знает. Ib. 1346. Эп она арăмăнах илем. Пусть она вдова, я ее все равно возьму. Çавăнпа утăнах корнать. Кажется точь-в-точь как лошадь. Скотолеч. 20. Кирек мĕнле суран пулсан та, малтан юн тухать, хăш чухне хытах (совсем сильно) юхать. Шурăм-п. № 4. Çакна Митюк амăшĕ вилнĕ те, хăй ачишĕн хăрасах кайнă (сильно испугалась): çăпан ан тохтăрах! (как бы, сохрани бог, чирей не выскочил). Альш. Никамах та палласах каймастăп-ха эпĕ ял çыннисенчен, Пăрăнтăксенчен. Я еще в сущности не знаю никого из деревенских, бурундуковских. Орау. Хĕрĕ тарсах каймаçть (т. е. не совсем противится ухаживанию). Регули 1361. Ватах мар. Не очень стар. Ib. Париш нумай илтни? Пат те нумаях илмерĕм. Много ли взял барыша? Не очень много. Ib. 1356. Çичĕ орапа полĕ-и? Он чолах çок (или: полимĕ те). Будет ли семь телег? — Столько не будет. Ib. 1359. Хăнча-та-полсан тытăп-тытăпах. Когда-нибудь непременно поймаю. Ib. 1342. Çăвашлах пит пĕлмест. По-чувашски он не очень то знает. Ib. 1340. Çолтан-çолах ватăлах пырать (поянланах) пырать. Контан конах çăмăлăн (çăмăлтарахăн) тойăнать (çăмăлланах пырать). Из года в год все старится (все богатеет). Из дня в день все становится легче и легче. Ib. 1506. Тытасах (тытас) мар полсан, тытмăпăр. Каймаллах мар пулсан, каймăпăр. Сред. Юм. Пит каясах тесен (если уж очень хотите итти), кайăр эппин. Регули. 1452. Эп она ачаннах корса. Я его видел еще ребенком. Орау. Питĕ вайлă тунă-пш? — Хытах хĕненĕ, тит. Очень здорово (сильно) отделали его (били)? — Говорят, что совсем здорово отколотили. Капк. 1929, № 1З, 6. Кунта паçăртанпах тăракансем пур. Здесь есть люди, которые пришли сюда давно («еще с давешних пор»). Регули. 1452. Эс каясшăнччĕ, каях. Он каяс килет полсан, кайтăр вăл. Ты хотел идти, так уж иди. Если ему хочется идти, пусть он идет. Орау. Тур куртăрах сана! Пусть же тебя бог накажет! Ib. Йытă çытăрах сана! Пусть же сьест тебя собака! Ib. Кашкăр тыттăрах ку чĕмерене! Пусть волк поймает эту дрянь! Якейк. Кĕрсе выртăрах, анчах пирĕн çималли çок. Ночуйте, но только у нас нет ничего съестного. (См. Оп. иссл. чув. синт. II, 144). || Aut ad definiendum diligentius. Уточнение. Якейк. Копайăнах (по копне) торттарса пĕтертĕм. Ib. Копипех тияçа килтĕм. Я привез сразу всю копну. Ала 4. Хопаха кĕчĕ, тет, лашине толах кăкарса хăварч, тет (т. е. не въезжая во двор). Регули. 1347. Эп сана окçанах памăп, таварăн парăп. Уж я тебе деньгами-то не дам, а товаром дам. N. Ман хулана ыранах (завтра же) тухса каймалла. Собр. 212. † Ирхине тăтăм, хура вăрман çинче сасă илтрĕм. Вăл сасă сасах пулмарĕ, курайман тăшман сивĕтрĕ. || Praeterea ponitur, ubi de eadem re aliud quippiam praedicatur. Тождество. Регули 1334. Ĕнер килекенĕ çав çынах. Çав çынах исе кайрĕ. Ib. 1ЗЗЗ. Çак кĕнеке çакăнтах выртать. Ст. Чек. Çак лашах кĕрсе таптарĕ-и? Ib. Çак лашах çамрăк чухне хĕрĕхшер пăтпа çӳретчĕ. Вот эта же самая лошадь, когда она была молодая, возила по 40 п. клади. || N. Тунă тунах, лайăхрах тăвас пулнă. Если уж делать, то надо было сделать получше. Çырнă çырнах, лайăх сăмах çырас. Изванк. Пирĕн каларĕç: пĕр тутарнă тутарнах, луччĕ аван тĕплĕрех тутарас, терĕç (= лучше заставить лучше сделать, если уж раз мы заставляли сделать, т. е. моление). || Ad confirmandum quoque adhibetur. Или утверждение. Янтик. Каланах ĕнтĕ эсĕ ăна аçуна, чăтаймастăн нимпе те! Ты непременно скажешь это отцу, никак не утерпишь! N. Тарçă тарçах вăл, çавăнпа сурăхсене пăрахса тарать вăл. Якейк. Пор порах, çок çоках. Достаток, так достаток и есть, а бедность, так уж бедность и есть (богатству нельзя сравняться е бедностью). Орау. Те ку япаласене шухăшласа кăларса çырнă, те ун пек ухмах пулнах та вара. Неизвестно, выдумка ли это («утка»), или же подобвый дурак существовал в действительности. Якейк. Каймастнах поч, ача! Нет уж, видно, ты не пойдешь! Альш. Патша калат тилле: тилĕ, сан каччу аванах иккен, тет. Царь говорит лисице: «Лиса, предлагаемый тобою жених действительно, кажется, хорош.» || Aut ad eligendum. Или выделение. N. Çырмасăр хăварас мар; ытлашши çырсан та, çырниях аван. Непременно надо написать; хоть и лишнее напишешь, а все-таки лучше написать. N. Кайниех аван. (Все-таки) лучше пойти, чем не пойти. || Aut ad modum rel constituendum. Или ограничение. О сохр. зд. Ерекен чир тумтирсенчен патакпа хулласах каймасть (одним выбиванием). N. Мана укçа кирлĕ мар, эп çак çăмарташăнах (только ради этого яйца) килтĕм. Якейк. Çак килтен паришах пин тенкĕ илет вăл (одного чистого дохода). Ib. Паянах мар, ыран та килĕп. Ib. Он çортсам Хосантах мар, Москавра та пор. Ib. Вăл вырслах мар, тотарла та пĕлет. Регули 1362. Пĕр çынах мар пырса онта. Не один только человек приходил туда. Ib. Маннах мар çохалнă. Не у меня одного пропало. Ib. 1364. Вот татмах кайри (= кайрĕ-и) вăл онта? Он пошел туда только для рубки дров? Ib. 1335. Çавăншăнах çиленчĕ вăл. Он рассердился только из-за этого. К.-Кушки. Вăл кĕнекене эпĕ икĕ тенкех илтĕм. Я купил эту книгу только за два рубля. Регули 1491. Эпĕрех мар (эпĕр анчах мар) корса, вăлсам та корса. Вăл вырăслах мар, тотарла та поплет. Изванк. Кашни чӳклемесерен урăх кĕлĕсемпе кĕл-тăваççĕ, пĕр кĕлĕпех кĕл-тумаççĕ (а не одною только). || Nonnumquam significat simulac, simulaique. Иногда значит как только. N. Эпĕ, татсассăнах, ыратнине пĕлмерĕм. К.-Кушки. Пырсассăнах каларăм. Я сказал об этом тотчас по приходе. Регули 234. Йор çусанах (çусассăнах) ирĕлсе каять. || Praeterea ponitur in sermone desperantis aut, quid agat, nescientis. Иногда выражает растерянность или отчаяние. Якейк. Коланай пама окçа штан топасах? Положительпо не знаю, где взять денег для уплаты податей! Ib. Шта ларасах ар? Йăлтах ăвăнса çитрĕм! (положительно не знаю, где сесть). Ib. Мĕн тăвасах? Мана тытма килеç, тет! Что делать? говорят, идут меня арестовать! || Alia, quae hue pertinent, exempla v. in. — ех. Другие относящиеся сюда примеры см. в статье — ех.

пуç-йĕп

или пуç-йĕппи, род ожерелья из двугривенных монет, нашитых на коже; прицепляется у женщин сзади к сурпан 'у. На краю этого украшения — çуха катăкĕ (кружевное украшение с волнообразным краем). Чертаг. Ib. Пуç-йĕп çине тенкĕ çакаççĕ: сурпанпа масмака пĕр çĕре тыттараççĕ. Орау. Пуç-йĕпписем çинчен. Вирьялсен пуç-йĕпписен сăранĕ кушлавăшсен пуç-йĕппинчен ансăртарах та, вăрăмрах та пулать. Анчах вăсен тăршшипех тенкĕ çакса тухаççĕ. Кушлавăшсен пуç-йĕппи тăршшин варинче тенкĕ ытла нуммай çакасран вĕтĕ шăрçапа тытăнтарса вырăн йышăнса хураççĕ. Вирьялсен пуç-йĕппийĕ хăлхаран аяларахран икĕ енчен масмак çине чиксе хурсан ытлашши вăрăммипе ĕнсе хыçнелле кайса выртса çӳрет. Пирĕн Кушлавăш арăмисен сурпан хĕррипе танах тăрса ĕнси çинчех тăрать. Тата хирти арăмсем пуçĕсене масмаксăрах сырăнаççĕ те, сурпанĕ ан салантăр тесе, икĕ тăнлавран икĕ муклашка пуçлă йĕппе чиксе хытарса тăраççĕ. Вирьялсен пек, кушлавăшсен пек икĕ йĕп хушшинче тенкĕ çакнă сăран çук. Вĕсен икĕ йĕп уйрăмах.

пăрах

(пы̆рах), бросить, оставить. Коракыш. Эпĕ епле хам упăшкана пăрахах сана качча пырăп. N. Пăрахса кай ман патăмран. Оставь меня. N. Аçу-аннӳ çуртĕнчен пăрахса кайса. Янш.-Норв. Унта пырсан вĕсенĕн пĕр ачи пĕр çăмартине хăй пуç урлă виçĕ хут çавăрать-те, çав çырмана пăрахать. (Сĕрен). Микушк. Ăçта каян, кума, каласа кай? — Шыва кĕмĕл çĕрĕ пăрахмашкăн. (Это, вероятно, старинный языческий свадебный обряд. На другой день свадьбы молодая в сопровождении сестры мужа идет на речку за водой и там бросает в воду кольцо или монету божеству воды «вутăш»). В. С. Разум. КЧП. Вăйĕ пĕте пуçласан, вăл пăрахса тарнă. Ачач 188. Тимуш хăрама пăрахнă. Орау. Пăраха пачĕ, бросил (неожиданно). Букв. 1904. Ахăр хĕрт-çурт пулĕ ку, тесе, Иван шартах сикет те, хайхине пăрахах тара пуçлать. Изамб. Т. Ку сурăхне пăрах та тар. || Свалить. Якейк. Алăк хошшинех пăра пăрахса хăварнă (свалили лед). || Навалить. Çутт. 153. Хыр тымарĕсене лакăма тултаратăп та, чĕртсе яратăп, çиелтен тăпра е çерем пăрахатăп. || Положить. N. Вутă пăрахам-ха. Положу-ка дров (в печку). N. Вута пăрахса çунтар. || Класть. Якейк. Эп чĕмелсене (= çĕмелсене) прахса турăм; чĕмелсене лап прахса турăм (чĕмел пуçланă чох тват кĕлтея хреслĕрен хреслĕ хораççĕ, онтан вара çавăрса каяççĕ). || Подкинуть. Бюртли. Санăн ăна укçа пăрахмалла, теччĕ. || Стлать (напр., для беленья). N. Шуратма пăрахнă пирсем. || Прикинуться. Кильд. Аптранă енне вара ӳсĕре пăрахăрĕ, тет. || Сажать. Хорачка. Кăмакая пашалу пăрах. В. Олг. Хăяр прах (садить). N. Чăн первей паранкă пăрахаççĕ. Ачач 37. Амăшĕ ывăлне кашни ирех, çунакан кăмакана паранкă пăрахса илсе тăварланă купăстапа тăрантарать. Кан. Кам çуркунне хăмла пăрахас, чĕртес, тет, унăн кĕркунне çĕре çемçетме тăрăшмалла. IЬ. Кăçалах çур теçеттин волынь хăмли семшевăй сурт пăрахнă. Пахча çим. 3. Нумайăшĕ (картофель) суха хыççăн пăрахса пыраççĕ. || Скидывать, снимать. Юрк. Вуникĕ сурăх усрăттăм, улăм пама каймăттăм, çирен тăлăп пăрахмăттăм. N. Пĕр уйăх ĕнтĕ ураран атă пăрахман. N. Пăрах, снимать (сапог) с другого. || Сбавить (цецу), сбросить. Б. Олг. Хакне пăрахсам пĕр ластăк, ытла хытă тытса тăратăн, сотас теместĕн-и? Пасара антарса тăк, киле каллях исе каятни? || Линять, ронять перья, шерсть и пр. N. Тĕк пăрах, пуç пăрах (урпа). || Делать выкидыш. Орау. Сурăх путек пăрахнă. Изамб. Т. Лаша тиха пăрахнă, ĕне пăру пăрахнă, сурăх путек пăрахнă (выкидыш). || Испражняться. Орау. Ах, ку ача-пча! Çинă-çиманах кайса та пăрахат (испражняется)! || Перестать, бросить. Орау. Ху вулама пăрахсан, кĕнекĕне мана пар. Когда перестанешь читать, передай книгу мне. N. Çăвла хут вĕренме пăрахсан, аттесене хресьян ĕçсенче пулăшрăм. Хыр-к. Хут вĕренме пăрахсан, çулла, ачасемпе пулă тытма, рак тытма çӳреттĕмĕр. N. Çиессе пăрах, перестать есть. Панклеи. Порнаççĕ, порнаççĕ ватăрах çынсам, эсрелĕ килме пăрахнине (что перестал ходить) сисе пуçларĕç. || Прекратить, бросить. N. Мĕнле паян кооператив сутма час пăрахнă. Ку вăхăтра хупакан марччĕ-çке? тесе килнелле çаврăнса каяççĕ вара. || Перестать что-нибудь делать. КС. Хăяр пăрах, последний раз собрать огурцы. || Раздумать; отменить, отказать. ЧС. Аннесем вара: вилет пулĕ, юмăçа кайса укçа та пĕтерес мар, терĕç те, юмăçа кайма пăрахĕрĕç. N. Эп сăра тăвасса пăрахрăм. Я раздумал варить пиво. N. Вăл хăй (она) кайма пăрахрĕ. Ивановка. Çакăнтан кайран эпĕ чула алла тытма та пăрахрăм. Тим. † Ах, хăтаçăм, Микулай, пăрахма-пăрахма тытăнатчĕ, пăрахасран чунăм çук, пăрахсассăн чунăм çук. || Уступить (в цене). Н. Карм. Ну, апла пулсан, вун тенкине пăрахап, тет. N. Пăрах (пăрахса пар) тепĕр пилĕк пусна! — Юрамаçт, пăрахмасп. || Отказаться. N. Çăкăра пăрахăп, уна пăрахмăп. || В качестве вспомог. глаг. Яргуньк. Акă сана хуçа сенкĕпе чиксе пăрахма килет. N. Мана луш (зря) çинченех кăшкăрчĕ-пăрахрĕ. N. Курак çăварне карчĕ-пăрахрĕ те, татăк ашĕ тухрĕ-ӳкрĕ. N. Лаша пĕççине чарчĕ-пăрахрĕ (беспомощно). Сорм-Вар. Упа Ахматяка çыхса пăрахрĕ. N. Вăл вара мĕн туса пăрахмĕ манпа? (т. е. нагадит мне). М. Сунчел. Пӳрт алăкне уçса прахнăччĕ те, пӳрт умне çап-çутă çутатса пăрахнăччĕ. Панклеи. † Каяс марах тесеччĕ, илчĕç-пăрахрĕç, мĕн тăвас. (Салтак юрри). Альш. Улпучĕ пăруласа пăрахасран хăранă, тет. Барин боялся, как бы не отелиться. Юрк. Тӳрлетес вырăнне (вместо того, чтобы вылечить) тата хытă пăсса пăрахаççĕ (испортили). IЬ. Çуртăрисем ĕлкĕрсен, çав укçапах çуртăрисене те выртарса пăрахат. IЬ. Тытăнсан, ĕçе часах туса пăрахнă. Ст. Яха-к. Атьăр часрах кунта чӳклесе пăрахар та, вара пирĕн пата кайăпăр, теççĕ. Изванк. Пулла тухсан та, ăна пĕре çех (только) кăшкăрса пăрахаççĕ (крикнут на него). Кан. Тепĕр хут чĕтретсе пăрахрĕ. Капк. Эпĕ Улия юратса пăрахрăм. Пуç çавăрса пар-ха. N. Çан чохне ĕçсе пăрахрăм-çке (напился)! Т. II. Загадки. Шăлсан, шăлса ямалла мар; çĕклесен, çĕклесе пăрахмалла мар; вăхăт çитсен, хăех каять. (Мĕлке). ЧС. Эпир вăл анана, ир кайнă-ĕскерсем, кăнтăрлаччен сухаласа та пăрахрăмăр. N. Вĕсем малтан нумай çĕрлĕ çынсенчен темĕн чухлĕ çĕр илсе пăрахаççĕ, унтан вăл çĕре, банк урлă, сахал çĕрлĕ хресченсене пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕн сутса пит нумай ытлашши укçа пуçтараççĕ.

пăрăм

(пы̆ры̆м), винтообразный предмет, имеющий форму спирали; поворот в замке, в особенности винтовом. Альш., Т.-И.-Шем. Ильм. † Пăрăм-пăрăм çăраççи, пĕр пăрăмĕ ытлашши. N. † Ах, аннеçĕм, аннеçĕм, пăрăм-пăрăм пусмăрсем, эпĕ пусас çук ун çине. Якейк. Çак (ку) сраççин пăрăм нумай-ĕç. Ку сраççия нумай пăрса уçмалла (много надо вертеть, пока не отопрется). || Соломенный жгут; свитая веревкой солома. Юрк. Улăмран пĕр пăрăм туса, çав пăрăмне вут тĕртсе çунтарса яраççĕ. || Назв. нескольких узлов закрученной основы ниток. Сред. Юм. Пир комсан кунчалаççĕ те, онта вара чăмакка-чăмакка полать, çавна пăрăм теççĕ; пĕр пăрăмра олтă-çичĕ куç полать. Шевле. Пăрăм = 3 йăлăм или куç. || Род точеной посуды, часто с такой же крышкой, напр. солоница, копилка и т. п. Трхбл. Пирĕн асатте укçине пăрăмра (в точеной копилке с крышкой) усратчĕ. См. пăр ма. || Запятая. N. Кунта пăрăмсем ытла та нумай (запятые). [Но в знач. термина пунктуации это слово не употребительно].

пĕтĕç

(_пӧ̌д'ӧ̌с', _пэ̆_дэ̆с'), соединяться, сходиться. Чума. Унтан вара çав мăккăльсем пĕр-пĕринпе пĕтĕçсе лараççĕ. Ала 6. Хӳрипе пуçĕ (у змея) пĕтĕçнĕ çĕрте анчах лутрарах пулнă, тет, каçас пулсан, унтан каçмала, тет. N. Хăçан та хăçан çитмĕл те çичĕ вар поçĕ пĕр çĕре пĕтĕçет, çан чох тин çак çынна ĕçлен сăхса витертĕр (ужалит). Панклеи. Çаксам (т. е. тури осалпа анатри осал) кăçкăркаласа пыркаласан, лоткă патĕнче хире-хирĕç пĕтĕççĕрç, тет. Пĕтĕçсенех, лоткă çине хăпарса ларчĕç. N. Хăш-хăш пĕтĕç йĕкрешсем пĕтĕçсе çуралаççĕ. СПВВ. ИА. Пирĕн пасар çулĕ ял çулĕпе пĕтĕçет. Две дороги сливаются в одну. Шибач. Выльăх пĕр çĕре пĕтĕçет (собирается). Хурамал. Этем пĕр çĕре пĕтĕçсе (пухăнса) пурăнать. Сёт-к. Сăмахсене пĕтĕçтерни пĕтĕçмест (построение речи идет негладко, не клеится)? Ib. Пĕтĕçмен сомах. Несуразная речь, слово. || Стать полным. СТИК. Пĕтĕçнĕ сысна: сысна чист пĕтĕçнĕ ĕнтĕ, утса та çӳреймест. Ытлашши мăнтăрланса кайнă сысна çинчен калаççĕ.

алла ӳкер

(алла ӳ_гэ_р, алла ӳг’э_р), iniicere manus in aliquem, in suam potestatem redigere, завладеть, овладеть кем. Торп. Хăрхăн калать, тет: „Халĕ ĕнтĕ алла ӳкертĕм!“ тесе. Рабыня говорит: „Ну, теперь ты попалась!“ Альш. † Вуник салма пĕçертĕм, пĕрне вута ӳкертĕм; леш кассенĕн хĕрсене ахăр алла ӳкертĕм. Я сварил двенадцать кусочков салмы и один уронил в огонь; наконец то я забрал в свои руки девушек из той улицы. Суждение. ЗЗ. Хăйне хăй ытлашши юратакан çын... çынна кураймасть, çынна алла ӳкересшĕн тăрăшать. Себялюбивый человек... ненавидит других и старается подчинить их себе.

амашка

(амашка, Ь. е. ама+шка). femina libidinosa; femina inverecunda, quae utitur verbis obscoenis. | Etiam de viro dici audio lascivo, petulanti et protervo, quod tamen non videtur esse verum. Имеющая чересчур резко выраженные наклон — пости самки (хăй амалăхне ытлашши палăртса çӳрекен йăпала). Так обзывают женщин (местами и мужчин?) распутпого поведения или тех, кто ведет себя неприлично, отличается нескромностью, говорит сальности. Шибач. Амашка пит хытă шох, онта-конта чопать, сукка, курвă. Амашка — чересчур бойкая, все бегает, сука, курва. Ходар., Торх. „Амашка — прелюбодей-женщина“. Н. Карм. Амашка тесе пит вылякан çынна калаççĕ. Словом амашка обозначают черезчур верченого человека. (Сомн.). По обьясн. чувашина из д. Питушкиной Курм. у., амашка — насмешливый эпитет, нечто и вроде „кĕрт йытти“ (собака во время течки). Орау. Амашка! Похабница! (так обзывают женщин, говорящих неприличные вещи или сальпости). По словам П. И. Орлова, амашка — взрослая девушка, неприлично ведущая себя.

араслантар

(арасландар), facere ut se propaget, crescat, ingravescat. Понудит. форма от араслан. Якей. Ку кĕççĕ ма капла араслантарса ятăрах. Да зачем же вы так запустили чесотку? Сирах. 59. Ытлашши ĕçнĕ эрех çилле араслантарать, хала пĕтерсе шара кӳртет. Излишнее употребление вина увеличивает ярость неразумного до преткновения, умаляя крепость его.

кайран

потом, после, впоследствии, наконец. Яргунк. Кайран Иван çĕр тенкĕ хучĕ, тет те, лешне карĕ (тот выиграл), тет. Скотолеч. 35. Кайрантарах апат çиме пĕтĕмпех пăрахат. Истор. Литовцсем кайран-кайран (в конце концов) тарăхса çитнĕ те, вĕсене пăхăнми пулнă. Регули 358. Вăл он чох тытнăччĕ она, кайран ячĕ. Ib. 1241. Малтан хĕрĕ килчĕ, он хыççăн евĕчĕсем килчĕç; вăлсенчен кайран каччă килчĕ, каччă хыççăн хăнасам килчĕç. Байгул. Кайраи-кайран ытти чăвашла кĕнекесене те илсе паратчĕ. Н. Карм. Укçа ямалла пулсан, кайран та ярăтăмччĕ. Вишн. 74. Кайран çиелтен пĕр вершук хулăмăш вĕт кăрмăк хурас пулать. || Поздно. СТИК. Хăппăл-хаппăл тумланап та, чупса тухап: вăл ачана туласа та пăрахнă, кайран пулчĕ вара (было уже поздно). Ашшĕ-амăшне. Спанипе Алтати, пит намăсланса, ӳкĕне пуçланă, анчах кайран пулнă. Ал. цв. 11. Халь ĕнтĕ санăн мухтавлăху умĕнче хамăн айăпăмшăн ӳкĕнетĕп те, анчах кайран пулчĕ пуль çав. Б. Янгильд. Йĕрлесен йĕрлесен, эпир: шкула кайран çитĕпĕр тесе, пăрахрăмăр та, вар тăрăх утрăмăр. || Кубня. Кайран-кая юлса пырать. Отстает все больше и больше (спутник). || Буинск. Кайран (после родов) юн кайрĕ, вăйран ячĕ. IЬ. Кайран ытлашши пулмарĕ (кровь), вăйран ямарĕ.

киремет

(_ки_рэ_мэ_т, к’и_рэ_мэт’, Пшкрт: _кєр’є_мє_т), киреметь (как свящ. место; от араб. кирамӓт). Охотн. Разные места около деревни и в самой деревне чуваш усеяны киреметями. Даже люди, близко стоящие к чувашам, часто ошибаются, понимая под слозом «киреметь» самих злых богов. «Киреметь», собственно, есть место, где пребывает злой дух, напр. дух какого-нибудь известного, некогда жившего на этом месте, чувашина, представляющего собою героя. У нас, напр., около деревни лежит прекрасное возвышенное пустсе место, имеющее форму полуострова, так как оно окружено с трех сторон двумя реками, соединяющимися в одну. На этом месте, помню, несколько лет тому назад росла старая, старая береза. Место около березы, а нередко и самую березу чуваши называют «утлас киремечĕ» — киреметь Утласа. По преданию чуваш, всем этим полуостровом владел когда-то богатый мужественный чувашин по именн Утлас. Находясь на высоком месте, откуда виднеется окрестность, и в то же время защищенном реками от нападения неприятелей, и владея домом с подземными кодами, ои умел всегда искусно и мужественно охранять себя и свое имущество от воров и разбойников и держать в страхе и покорности жителей нашей деревни. Утлас сам давным давно умер, но не умер его дух; он живет под березой, посаженной Утласом в своем саду. Дух его и теперь держит чуваш в страхе. Ни один чувашин не осмеливается выразить свою непочтительность к березе, где живет он, в противном случае дух Утласа наказывает его продолжительными телесными болезнями, для избавления от которых существует единственное средство — просить прощение в молении перед березою и зарыть в землю около нее медную монету, двухкопесчного или трехкопеечного достоинства. (Признаки жилища. Утласа до сего времени сохранились). «Киремети» имеют и другое происхождение. Место, где раньше совершали в продолжение столетий общественные моления высшим богам, нередко впоследствии были оставляемы, так как с течением времени условия жизни изменились, и чуваши, находя неудобным молиться на том месте, выбрали другое место для молений. Но уважение к прежнему месту молений сохраняется. Они и после изредка ходят туда молиться. Затем йомзи, затрудненные в обьяснении причины болезни чувашина, обращавшегося к ним за советом, говорили, что болезнь могла произойти лишь от неблагопристойного поведения его около известного места. Так постепенно чуваши приходили к убеждению, что на этом месте обитает злой бог, который и посылает нм болезни. Отсюда произошли новые «киремети» чуваш. Например, в нашей деревне, на берегу речки, есть место, куда собирались некогда для совершения общественных молений; оставлено было оно, по всей вероятности, когда поселились на противоположном берегу русские. Присутствие их мешало им молиться, так как те позволяли себе смеяться над их религиозными обрядами. Чуваши для молений выбрали другое место, а прежнее обратилось в «киреметь» (Авăр-кӳл киремечĕ). Сюда, в день совершения общественных млений, приходит старик, выбранный обществом, подметает небольшое место и, незаметно зарыв в землю медную монетку, отправляется домой. Этим выражается уважение к священному месту и память о молениях в старину своим высшим божествам. Чуваши чрезвычайно боятся киреметей и положительно разоряются на жертвоприношения им, особенно при продолжительной болезни. Дети еще с малолетства запугиваются «киреметью». Я помню, как нам было страшно проходить мимо «киремети»: мы опасались даже говорить между собою, чтобы как-нибудь не проронить оскорбительного для «киремети» слова. Как-то невольно слово застывало на языке. Никит. Киремет место — место, где приносят жертву киреметю. N. Ĕлĕк чăвашсем киремет патне укçа пăрахнă, халь нухрат пăрахаççĕ. Акă вăл мĕшĕн: халь киремет ашшĕ вилнĕ, теççĕ, аслă ывăлĕ уйăрлса тухнă, вăталăхĕ салтак(р)а, кĕçĕнан ухмах, теççĕ; çавăнпа ăна халĕ, укçа вырăнне нухратпа улталаççĕ. Собр. Умма татас вăхăт çитиччен, киремет патне умма татса еçсе пăрахсан, киремете аçа çапса çунтарса ярать, теççĕ. Çапла тусан та тармасан, сысна пуçĕ кайса чикеççĕ, тет те, вара тарать, теççĕ. N. Вăл мăн чӳк тенине киремет ăшăнче тумаççĕ, пĕр таса çерем çине тухса парне кӳреççĕ. Шурăм-п. Кунта ĕлĕк киремет пулнă, тет. N. Вăл киремет тени — йăри-тавра йăвăç; çав йăвăçсан йăри-тавра карта тытнă, çав карта ăшне пĕтĕм ватă çынсен (так!) пуçтарăнса кĕл-тăваççĕ. И. Тахтала. Киреметре ан вăрçăр, унта вăрçакан вилет. Никит. Çав киреметре час-часах çынсене киремет тытать. Начерт. 104. «Киремет» и «киреллĕ», место чувашского богослужения. Бгтр. † Пирĕн ял çине пăхсассăн, Шупашкарăн туйăнат, çак ял çине пăхсассăн, киреметĕн туйăнать. Панкми. Чĕке ту киремет, Мăн киремет, Çĕн киремет. Чăвашсем 13. Чăвашсем, килте пĕр-пĕр çын чирлесен, юмăç патне каяççĕ те, вăл вăсене мĕн-те-пулин каласа ярат. Е пĕр-пĕр ыр сăмах калат (киремете), ырă сăмах каласан вара часрах тума хăтленеççĕ. Хăш киремете, вăл юмăç мĕнпе чӳклеме калат: пăтăпа-и, хур-кăвакалпа-и. Пăтă юсманпа ак çапла тăваççĕ: пилĕк тиркĕлĕх юсман тăваççĕ те, унтан пăтă пĕçереççĕ; пиçсен вара, кайса хăш ырăсем каманине чӳклеççĕ. Пырсан, пăттине юсманне лартат та, асăнат: е пĕсмĕлле, тав тăватăп, пуççапатăп, çырлах, мана хĕнне асапне ан пар, тесе. Хамăр айванлăхне пуççапса каçарттарма килтĕм, çырлах, ан пăрах, тет. Çак сан таврашăнта ытлашши сăмах калаçнă пулин те, вылянă-кулнă пулин те. Çырлах, тунă кĕллĕме хапăл ил, эпĕ хуранлă пăттăмпа, тиркĕлĕ юсманăмпа асăнатăп, витĕнетĕп, мана (чит. ман) айван кĕллине хапăл ил, эпĕ хам айванлăхăмпа йăнăшрăм, çырлах, тунă чӳкĕм-кĕллĕм вырăнлă пултăр, тет. Вара виç хут ӳксе пуççапат та, тата укçа хурат вара, миçе пус та пулин. Ун пек киреметсем пирĕн çĕрте пилĕк тĕлте. Ак ăçта: пĕрремĕш — Шăхран тулĕнчи ырсем, вăл варман хĕрринче, çырмара, Киштек хирĕпе хамăр хир хушшинче; иккĕмĕш — Киштекри ырсем теççĕ, вăл çирма ялта, вăрман хĕрринче; виççĕмĕш киремет вăрмантан пăртак аяккарах, унта ĕлĕк пит шултăра вăрман пулнă, пит вăйлă вăрман пулнă, çĕмĕрт пит нумай пулнă; анчах вăл киремет пит хаярччĕ, тет, вăл; унта никам та пырса кĕреймесчĕ, тет; вăл вăрмана вара уделни вăхăтĕнче кирпĕç тума кастарнă, тет; ăна кастарма килекен старшина вара пĕр уйăхранах вилнĕ, тет. Тата пĕр Киштек вырăсĕ çав киремет тĕлĕнчен иртсе пынă чух, ун тĕлне çитсен, мăшкăлласа, ларса сыснă, тет те, хăй вара пĕр эрнеренех вилнĕ, тет; пит усалччĕ тет, çав киремет. Çавăнпа унтан халĕ те пит хăраççĕ. Халь анчах йывăç сахал юлнă ĕнтĕ: саккăр-и, тăххăр-и анчах юлнă ĕнтĕ. Тăваттăмĕш киремет — Тарăнварта, вăл Салмалав хирĕпе хамăр хир хушшинче. Пиллĕкмĕш киремет — Хула ăшĕнче, Ахтапана кайнă çĕрте, çӳлĕ çыран хĕрринче. Тата тепĕр киремет Кăнна урлă, Таяпа енче, тĕме çинче; унта пĕр хурăн ларат халĕ. Çак киреметсем пурте пĕр пек мар: хăшĕ ытларах та хаяр, хăшĕ аплах мар, тет. Тата хир-йĕнче, Раккассипе Елшел хушшинче, пĕр киремет пур, тет, çавна çитес хаяр киремет çук (такого злого киреметя, как он, нет), тет, вара. Ун тĕлĕнчен иртсе кайнă чух калаçма та юрамаст, тет, кулма та юрамаст, тет. Вăл киремет вырăнĕ çултан инçе мар, çултан çĕр хăлаç анчах, тĕме çинче, таврашĕнче йывăçсем ӳснĕ, çавăн енне çавăрăнса пăхма та юрамаст, тет. Пĕлтĕр пирĕн ялсем улатимир Аçтап(п)анĕ Миххайла праçникĕнче Раккассине йыхрава кайнă. Унта вăл ĕçкеленĕ, каç пулсан тин тухнă, хăй ӳсĕр пулнă; çав киремет тĕлне çитсен, аташнă вара, аташса çаврăнкаласа çӳресе шат супнă вара. Унтан çав киремет тĕми çине пырса кĕнĕ те, унтах лашине тăварса, çуни çумне кăкарса, выртнă вара. Вăл, çывăрсан, пит усал тĕлĕк курнă вара. Тухнă, тет, салтак çарри, пурте пăшалпа, тет, унтан кăна та шурă кĕпе-йĕм тăхăнтарса пăшал парса, салтакла вылятнă, тет. Унтан ирхине, тул çутăлсан, киле тавăрăннă вара; киле тавăрăнсан, мĕн пулнине пурне те каласа кăтартнă вара. Унтан вара хăй пĕр эрнеренех чирленĕ те, тăватă уйăх асапланса(н), вилчĕ вара. Нимскер туса та мая килмерĕ. Хăй виличченех пĕтĕмпе çĕрсе кайнă. Сред. Юм. Кашни киреметĕн хăйăн хуçи пôр, теççĕ. Çав хуçин çитĕнсе хĕр качча кайсан, çав хĕрĕн ô киремете хăйпе пĕрле илсе каяс пôлать, тет; хăйне илсе каймасан, киремет темле чирпе те чирлеттерет, тет, çав хĕре. Чирлесе аптрасан, хĕр вара киремете хăйпе пĕрле илсе каять, тет; ăна илсе каяс пôлсан, ак çапла тăваççĕ, тет: пĕчик пӳкçни (= пукане) тăваç, тет, тôтăр таткисĕнчен чӳркекелесе те: çак пӳкенипе пĕрле киремет пытăр, тесе, хăй качча кайнă яла илсе кайса, орам варрине пăрахса хăварать. Вара çав пӳкени пăрахса хăварнă çĕрте киремет полать, тет; он хуçи вара çав пӳкени илсе пыраканнисĕм полаççĕ, тет. Çапла вара пĕр киреметрен икĕ киремет полать, тет: пĕри çав ĕлĕк полнă çĕрте, тепри пӳкенипе илсе кайнă çĕрте. КАЯ. Хăшĕ-хăшĕ чӳк хыççĕн (после моленья) киле кайма лай(ă)х мар, тесе, киреметсене кайса, укçа парахса кĕл-тусан, тин тавăрнаççĕ. М. Васильев № 3, 4. Çав хорама котне кайса янă çынна чăвашсем киремет тее пуçланă, киремет хăй çих полман-мĕн, онăн çемьи те полнă. Собр. Пуринчен ытла чăвашсем киремете пуççапаççĕ, ăна вăсем хурăнсенче, ăвăссенче, çеремсем çинче, е хурамасенче, юмансенче пурнать, теççĕ. Пĕр пĕр çын халсăр выртсассăн, часрах: е арăмĕ, е амăшĕ, е аппăшĕ, юмăç карчăкĕ патне чупса каять. Вăл пырсассăн, вара юмăç карчăкĕ хăйĕн пĕр тӳмме пек юмăç пăхмаллине енчĕкĕнчен туртса кăларат те, тути патне еçсе, тута тавра çавăркаласа: çав киремет тытман-и? ку киремет тытман-и? тесе, тӳммине ярать те, çиппе сулкалама тытăнать. Тӳмми сулкалансан: çав киремет тытнă, теççĕ; тӳмми сулкаланмасан: урăх киремет тытнă, теççĕ, вара тата пăхма тытăнаççĕ. Çапла вара юмăç пăхтарма пыракана суйса яраççĕ. Юмăç пăхтарса килсессĕн, киремете пăтăпа, юсманпа чӳклеççĕ. Шăматкун пасара пĕр икĕ пăт ыраш е сĕлĕ нухрат илсе парса яраççĕ. Килте вăл вăхăтра тайăн сăра тăваççĕ. Тайăн сăра тусассăн, пасартан нухрат исе килеççĕ те, пăтăпала, юсманпала киремете чӳклеççĕ; чӳкленĕ чухне юсманне пĕртак чĕпĕтсе илеççĕ те, нухратпа пĕрле уя, ăçта киремет пур, çав вырăна, пăрахаççĕ. Вырсарникун çитсессĕн, ир ирех киремет сăрине, ĕстел çине çăкăр хурса, чӳклеççĕ те, пĕрне часавай патне турра çурта лартма яраççĕ. Часавай патне çитсе, кулач исе чӳклесен, пĕр татăк киремете: çытăр, тесе, пăрахаççĕ. Çав пăрахнă кулача пĕр-пĕр ула-курак е çăхан çисассăн, киремет çиленет, теççĕ. Кайран тата халсăр выртсассăн, тата тӳрлетеççĕ. Ib. Чăвашсем киремете туррăн шăллĕ (в ориг. «шăлĕ») теççĕ. Т. VI. 54. Тата ĕçленĕ чухне те: вăрçса те ятлаçса çӳретпĕр пулĕ, киреметсем, çырлахăр, тет, турамăшĕ! НАК. Сырлан киремечĕ, Хура-Кĕсрери киремет, Саланчăкри киремет, тăлăп ăшĕнчи киремет! Пурăр та çырлахăр, пиртен урăх ан ыйтăр; кама мĕн кирли аçăвăртан ыйтар (см. ,,сĕмĕле»), эпир ăна сирĕ(н) тӳпĕре те патăмăр (дали и на вашу долю). БАБ. Ахаль те пирĕн хирте киремет нуммай, мĕн пурĕ пилĕк киремет: Аслă киремет, Кĕçĕн киремет, Пулат киремечĕ, Явка ялĕ, пиллĕкĕмĕшĕ — çичĕ çырма пуçĕ. Ib. Вăл аннен ала тымарне тытрĕ те, калама пуçларĕ: а! сире тăшман киремет ячĕпе пăсса пĕтернĕ. Янш.-Норв. Йĕкĕр-чуллă, аçаллă-амаллă киремет! Карăш пурчĕ (чит. пурчĕ?) киремет, уй пуçĕ киремет, Алăк умĕ киремет, Кивĕ-çурчĕ киремет! пурăр та çырлахар, пиртен ытлашшине ан ыйтăр, мĕн кирлине аçăвăртан ыйтар, эпир ăна сирĕн валли те патăмăр. (Уй чук туни; молитва к киреметям). ЧС. Кăна, сирĕн ĕнене, киремет тытнă; пĕр кавакал памасăр çырлахас çук, тенĕ (сказала старуха-йомзя), N. Вăл туррине те, киреметне те ĕненмест. N. Киремет тытрĕ: алă-ура чист хутланса кĕчĕ (киремет прогневался и послал болезнь). Нюш-к. Вырăслайра пĕлтĕр пăру кĕтӳçне, пĕчик ачана, машшин курăннă, тет. Шуркут Ярмулли (ватă çын) уна илтсен: киремет вырăн шырать пуль, тет. Çавах мана кĕлел тавра иртнĕ çăвла ут кĕтӳ кĕтнĕ чух... (здесь пропуск). Халь киремет пĕр çынна та тытнине каламаççĕ çак, тесен ак çапла каларĕ: халĕ киремет йăвашланчĕ, ĕлĕк питĕ хаярччĕ; эпĕ унтан 2 сум вунă пус парса (пăрахса) аран хăтăлтăм, арăм чут вилсе каятьчĕ. М. Васильев. Киремет тесе, çынна тытса хутлакан турра (так!) каланă. Вăл пит усал пулнă; ăна, тул çăнăхĕнчен сар çупа çăрса, юсман туса панă. Шурăм-п. Атте мана шăппăн каларĕ: ку киремет мар, ку арçури; киремет вăл куçа курăнмаст (терĕ). N. Киремете парнене кӳрекен выльăхсем: хур, путек, така, вăкăр, тына тăваççĕ (приносят в жертву), урăх пĕр япала та тумаççĕ. Чхейп. Вара сымар выртакан çынĕ чĕрĕлсен: киреметсем çырла(х)хăрçĕ ĕнтĕ, тесе хĕпĕртенĕ; сымар çын çаплах чĕрĕлмесен, киреметсене тата ытларах тăрăшса тăва пуçланă. Татах сымар çын чĕрĕлмесен, каланă вара: çук, пирĕн киреметсене кам-та-пулсан пирĕн çиран (на нас) елеклерĕçĕ пуль, тенĕ, çавăнпа çырлахмаççĕ пире киреметсем, тенĕ. Курм. Киремете валли: пашалу, вĕтĕ йăва, пăтă пĕçерсе, турăшсене кутăн тăрса, алăк янаххисем çине, çтенасем çине, йĕркипе, çуртасем çутса, чăркуçланса ларса, пуçĕсене чиксе, темĕскер пăшăлтатса кĕл-тăватчĕç. Ib. Пирĕн аттесем киреметсене салат, хăмла, çпичкă, тата укçа пăрахатчĕç: на сана, киремет, сăра туса, ĕç-çи, савăн; малашне пире ан тив, тетчĕç. Байг. Тата манăн аттепе анне тĕрĕс чăн тĕнпе пурăннă: тĕрлĕрен киремете, хĕрт-сурта чӳк туман, тата юмăç патне те ăс ыйтма çӳремен. Ст. Чек. Киремет вăл аван улталанă, шур сухаллă старик пулса, çынсене курăнса вăл каланă: эсĕр мана çапла-çапла асăнсассăн, хĕн-хур ямăп, тенĕ; чир-чĕр ямăп, тенĕ, выльăх-чĕрлĕх-хĕре айăп тумăп, тенĕ; асăнмасан, хур туса пĕтерĕп, тенĕ. Иванова. Пирĕн ялти тĕне кĕмен чăвашсем: питĕ усал киремет, тесе, çаксене шутлаççĕ: Хăмăл ятлă киремете, çиçтĕпе, тата ял вĕçĕнчи пĕр пысăк хыра. Сюгал-Яуш. Ĕлĕк киремечĕ хут пĕлнĕ. Хут пĕлнĕ те, ăна нимĕнпе те улталайман, укçах (так!) парсах пынă. Вăл аччи-пăччисене (так!) хут вĕрентмен. Çавăн пирки, хĕç тимĕртен касса, тенкĕ пек туса пăрахсах улталаççĕ. Шинар-б. Пирĕн хамăр патра пĕр çыран хĕринче пĕр çӳлĕ ту пур, унта пурте: киремет пур, тесе, пуççапнă, укçасем пăрахнă. Халĕ ĕнтĕ пирĕн вăл киремет сăрчĕсене сухаласа пĕтерчĕç. Ăна пурте сухапама хăранă. Виçе кассинче пĕр Иван Гаврилыч ятлă çын пулнă, вăл вара çав киремет сăрчĕсене, йӳнĕ хакпа илсе, акса пурăннă. Çапла вара пирĕн патра киреметсене пĕтернĕ. Собр. Киремете вĕсем турăран те аслă, теççĕ. Чирлесен, ăна: е хур, е кăвакал памалла, теççĕ; хур та, кăвакал та памасан, вăл вилет, теççĕ, мĕшĕн тесен ăна киремет: нуммай вăхăт иртернĕ, тесе, вĕлерет, теççĕ. Юрк. † Çӳлĕ ту çинчи киремет, начарланнă шеремет; шурă такапа чӳк тусан, самайланнă киремет. Çĕнĕ ялсенĕн хĕрĕсем начарланнă шеремет, Кивĕ-ялăн каччисем, чуп-тусан, самайланнă шеремет. КАЯ. Çавăрăнсан-çавăрăнсан (хлеб при гадании), хай мăн килемей аннене укçа çине кăтартса каларĕ: пăх, кин, пăх, тулĕк сан куçа те курнать тем, укçа çине пĕр пĕчĕк улпут сиксе тухрĕ. Вăл улпут Сурăм киремеч ывăлĕ. Унăн çăварĕ кĕмĕл, чĕлхи ылттăн, кĕçĕн чĕлхи (uvula) пăхăр; вăл икĕ чĕлхе ак мĕн калать: Апрам таврашĕ (пирĕн йăх ячĕ) ĕлĕк ман асаттене, вырăсла пулнă чух, пĕр тиха паман, халь çавăншăн ачине урнă йăтă туллаттартăм, ун ачи урса вилĕ!.. НТЧ. Хĕрлĕ çыр киреметĕнчен... N. Кайри (киремет?). N. Киремет пӳрчĕн никĕсĕ. См. Шĕнер киремечĕ, Рекеев III, 5, Магн. М. 121. || Приносимое в жертву киремети. Макка 53. Пирĕн ял патĕнчех хурăн çул пур, çав хурăн çул çинче киремет прахаççĕ. || Бранное обзывание. Ст. Чек. Ку киремет ста карĕ? Куда это он поехал? || Назв. местностей. НАК. Пĕрре кайăк хыççăн Хура Кĕсрери киреметре çӳренĕ чух, кӳлĕре пĕр кăвакал куртăм. Елаур. Киремет. Вăл Маликасси хыçĕнче, çӳлĕ ту айĕнче. Ĕлĕк унта киремете чӳк тунă. Унта малтан сĕм-тĕттĕм вăрман пулнă. Бел. Гора, Ст. Ганьк. Киремет, назв. урочища. Янших. Б. Пирĕн ял укăлчи тулашĕнче виçĕ хырă йывăççи пур. Çав хырăсем патĕнче ĕлĕк суя тĕнлĕ çынсем ку киремете пуççапнă, çавăнпа вăл вырăна Киремет, тенĕ. || Назв. оврага (тип çырма) около д. Дуваневой, б. Буинск. у. («унта ĕлĕк учук тăваччĕç»). || Назв. горы около д. В. Байгуловой, Козлов. р. Эпитеты «выртакан», «выртан», встречающиеся в названиях духов, повидимому, также свидетельствуют о том, что культ киреметей возник у чуваш из почитания умерших, слившегося впоследствии с культом мусульманских святых, на что указывают и сл. киремет, мăчавăр, мамале. См. Оп. иссл. чув. синт. II, 270.

куйкăрăш

(куjы̆ры̆ш), сказочная птичка, обогащаюшая человека. Хурамал. Куйкăрăш пек тултать (о воре: не попадается) Ib. Куйкăрăш илешрĕ пулĕ кунта, çав тултать пулĕ (когда все в доме пропадает). Н. Седяк. «Куйкăрăш, алпастă — бес». СПВВ. ИА. «Куйкăрăш пăрахса кайрĕ те, ырă пурăнăç хĕсĕнчĕ». — Чăвашсем телейлĕ килте çынна пуйтаракан кайăк пур, теççĕ. Вăлсем çав кайăка куйкăраш, теççĕ. Чăвашсем 17. Çынна пуйтараканни куйкăрăш пулат, тет, анчах вăл пит сайра çĕрте пулат, тет. Чыслă, йăваш, тирпейлĕ, вăрçăсăр килте анчах пулат, тет. Кăшт мăкăр-макăр тăвакан килте пурăнмаст, тет, вара вăл. Куйкăрăш вăл хăй пит пĕчĕкçĕ вĕçен кайăк, тет; вăл чипер тирпейлĕ килте пулсан, пит пултарат, тет, вара. Вăл япала тултат, тет: укçа килчĕ — укçа, мĕн килчĕ ăна тултат, тет. Вăл хăй пĕчĕкçĕ пулин те, выйлă, тет, пит. Вăл куйкăрăш пырса ернĕ кил пит чиксĕр пуйса каят, тет, вара. Анчах вăл вăрçа пĕрте юратмаст, тет. Вăл пупленĕ чут ытлашши сăмах калаçма та юратмаст, тет. Ăнсăртран мĕнпе те пулин кашт шăкăр-макăр калаçа пуçласанах, вăл вара хăй пуйтарнисене каялла тулта пуçласан, вара пĕр япала та хăвармаст, тет. Вăл киле вара пĕтĕмпе тĕп тăват, тет; ĕлĕххинчен те усал, тет, вара. Ăна, пуйса çитсен, маларах сисме кирлĕ, тет; маларах сиссен, хăйне пĕрте систермесĕр, тытса пусма кирлĕ, тет. Мехер пусас тесе шухăшланине те пĕлет, тет, вăл. Вăл куйкăрăш пĕчикçĕ çерçи пек анчах, тет. Шурăлă-хĕрлĕ чăпар, тет. Вăл куйкăраш автан çăмартинчен пулат, тет. Автан çичĕ çула çитсен, çăмарта тăват, тет, виçĕ çăмарта анчах. Вăл çăмартасене чăхă айне хурса кăларсан вара, пĕр çăмартинчен йытă, тĕпринчен çĕлен, тепринчен куйкăрăш пулат, тет. Чиерех çынсем çавна ӳстерсе тăваççĕ, тет. Ăна вара апат вир пăтти анчак кирлĕ, тет, урăх япала нимĕн те çимест, тет, вăл. Слакбаш. Куйкăрăш — «ду , привязывающийся к обоим полам». || Змея из яйца птицы?). Тюрл. || СПВВ. Т. Куйкăрăш лăпкă çын тенни (= тени) пулат.

ăрăмла

совершать (суеверные) обряды. Ч.С. Вĕсенĕн ку тĕлĕшрен (относительно ака пăтти) тата урăх йăласем те пур та, эпĕ вĕсене пĕлейместĕп. Пирĕн кил-йышсем ытлашши ăрăмлама юратмаççĕ. Чăвашсем. Ку ятсем пурте ăрăмласа хунисем. Все эти имена даны с суеверной целью. Хурамал. Çын чӳк тунине курсан е пĕрер япала эмелленине (обряд) курсан: мĕн ăрăмлан? теççĕ. || Сделать, устроить. Ст. Чек. Çакна ăрăмлас-ха (= тăвас-ха).

яхăн

(jаhы̆н), близко, около (тат.). Употребл. и в склонении. У. Эсĕ ăна ху яхăнна ан çывхарт. Ты его не подпускай близко к себе. Ч.С. Эпĕ çамрăк чух чăнахах, вĕсем вĕрентнĕ тăрăх, киремет яхĕнне (= яхăнне) пыма та пит хăраттăм. Ходар. Сысна таврашне (свиней) унта яхăна та ямаççĕ (и близко не подпускают). Ст. Чек. Яхăнне те ямаст = çывăха та ямасть. Сред. Юм. Тытнă аллине çĕçĕ те: яхăна ан килĕр, тесе, сȏлласа-çиç тăрать ȏ çĕçĕпе; кăçта çын пытăр ȏн патне! БАБ. Яхăнĕнче (около киремети) выльăх тавраш хĕнесен, выльăх та вилеччĕ, тет. N. Пумилкке туса ирттеричченех вилнĕ çын, масарта вырăнаçмасăр, хăй пурăннă çурт яхĕнче (вм. яхăнĕнче) пурăнат. Хăр. Паль. 42. Хăшĕсем вершука яхăнарах. Некоторые приблизительно до одного вершка. Янш.-Норв. Ăна чӳклеме (для моления ему) вăл пуçтарнă укçапала пĕр виç кĕрепенке яхăн (около трех фунтов; у друг. виçĕ кĕрепенккене яхăн) пасар кулаçĕ илет. N. Пĕр виçĕ пин çынна яхăн. Приблизительно около трех тысяч человек. Н. Шинкус. Хай чикан кĕлетре çур сыснана яхăн какай çаканса тăнине курах карĕ. Б. Яныши. Пиртен пĕр çухрăма яхăнра пĕчик вăрман пур. N. Укçа икĕ çĕр тенке яхăн ытлашши пулнă. Денег оказалось почти на 200 рублей больше. Ст. Яха-к. Пирĕн хĕлле кĕрекен чиркӳве пилĕк çĕр çын (у др. çынна) яхăн кĕрет. || Употребл. и в временном значении. Макка 65. Пирĕн ял пуçланни çĕр аллă çула яхăнах ĕнтĕ. М. Сунчел. Вара çапла эрнене яхăн ĕçеççĕ (около недели). Юрк. Ăна ху та пĕлетĕнтĕр (вероятно, знаешь), вăл унта пĕр-ик çула яхăн пурăннă çын. Перев. Эпĕ пĕр вунă çулта яхăп-чĕ. Мне было около десяти лет. Шурăм-п. № 4. Ире яхăн (близко к утру) çил тухать. РЖС. 2. Пĕр çур сехете яхăнтан каллах хĕвел пăха пуçланă, çанталăк ĕлĕкхи пекех тӳрленнĕ. || В чувашизмах. Истор. Киеври халăх Владимиртен пуçне урăх никама та яхăна та яман (о других претендентах и слышать не хотел). О сохр. здор. Шыв ĕçнĕ чух карланкине шăнăр туртакан пулать, кайран вара шыв ĕçме яхăна та ямасть (о бешеном). СТИК. Ун яхăнне те пырас килмес. Не хочется и близко к нему подойти. IЬ. Çавă сана укçа пачи? ― Яхăнта та çук (и не думает). Сред. Юм. Эп: иксĕмĕр каяр-ха терĕм ȏна та, ȏ яхăн та каяс çõк вит. IЬ. Мана тыр виçнĕ çĕре яхăна та ямарĕ, хăй-çиç виçрĕ. СПВВ. Х. Манăн яхăн та тăрас килмест — нисколько. Сред. Юм. Яхăн та ан кала. Ни за что не говори. Ядр.Эпĕ çулла нумай çывăрма вĕреннĕскер, манăн ыйхаран яхăн та тăрас килмеçт, анчах ирĕксĕр тăрас пулать. Хĕвел, № 1. Пирĕн чăваш, вĕренсе, пысăк çынна тухсассăн, мăн-кăмăлланса каять. Чăвашсем çине яхăнта та пăхасшăн мар. Орау. Яхăнне те итлемеçт. «Не слушает ни за что». Макка 123°. Вăл хушнине тумашкăн яхăнне те итлемен (и не думал слушаться). || СТИК. Пухаççĕ, пухаççĕ, тет (ягоды), хĕрĕсен (у девушек) пуракĕсем тулма яхăнта та çук (далеко до краев), ывăл ачин пуракĕ тӳпеми тулса кайнă. || Недавнее, близкое время. Ч.С. Ĕлĕк ут та кустараччĕç (во время «сĕрен»), тет те, ку яхăнта пăрахăç тунă. Альш. Халĕ тата, çак яхăнсенче, тырă пулманнипе, ят сахаллипе юхха ере пуçланă вăл (он стал беднеть). См. яхăнта, яхăнччен.

йывăр

(jывы̆р ), тяжело; тяжелый. См. йăвăр. О земледел. Кирлĕ мар çĕре йывăр сӳрене яма юрамасть. Пользоваться тяжелой бороной без нужды нельзя. Альш. † Манран юлнă арăма, ĕçе йывăр ан хушăр. (Когда я уйду в солдаты, не заставляйте мою жену делать тяжелую работу. Изамб. Т. Йывăр тăпрăр (ваша земля) çăмăл пултăр! (Обращ. к умершим, на поминках). Тяжесть; тягость. Хыпар № 43, 1906. Вĕсем урам тăрăх аллă-утмăл утăма утма та пит йывăра хураççĕ (считают за труд). Ib. № 11. Çулта-лăкра ĕçнине шута (хисепе) хурсан, лăнках (порядочно) пухăнать; çук çынсене, чухăнсене йывăра килет (приходится тяжело). Сред. Юм. Пит йывăр çĕклесен, çынна йывăр лекет (он надрывается). Толст. 4. Эпир ахалех ытлашши йывăра сĕтĕрсе çӳретпĕр. || Трудный. Самар. Кучченеç хутаççине пит йывăр тĕвĕ çыхаççĕ, ăна хĕрĕн инкĕшĕнчен салттараççĕ. Ст. Чек. Йывăр çавăрса каланине ăнласа илет. Понимает трудные выражения ( мысли). || Груз. Альш. Халиччен йăтайман арчасене, йывăрсене урапа çине тиени сисĕнмерĕ. Н. Шинкусы. Çавăн пек мала тухакан (быстрых, обго-няющих во время скачки в аслă ӳчӳк) лашасене хăшĕ-хăшĕ, çавăн пек çĕре çӳрешшĕн анчах, йывăра кӳлмесĕр, çитерсе усраççĕ. || Горе, беда. Истор. 152. Хамăр пуçа йывăр килсен те, парăнатпăр ĕнтĕ. С трудом. Ст. Чек. Йывăр сывлать, тяжело дышит. || Беременность. Ст. Шаймурз. Иван арăмĕ йывăра юлать (= çине юлнă). Жена Ивана беременеет. || Обидный, обидно. Букв. 11. Йывăр ан кала. Не говори чего-либо обидного. || Гибельный, опасный, опасно. N. Йывăр пăрăнтан, йывăр çумрăнтан сыхласа тăр, ӳч-ӳк, çырлах. Сред. Юм. Йывăр çилтен, йывăр хĕвелтен тор сиртĕр. (Говорят во время молитвы. Богдашк. Пĕчĕкçĕ ача тăм çисен, йывăр (тягота) пулать, теççĕ. || Медленно. Календ. 1906. Малтан пит йывăр ӳсет (бамбук). || Тяжелый (о болезни). N. Йывăр суранлă, тяжело раненый. (Солд. письмо). || Тяжело (заболеть). Сборн. по мед. Хăш чухне çав вăхăтрах куçĕ те пит йывăр пăсăлать. Ib. Йывăр çуратмалла пулсан (при трудных родах) пулăшмашкăн доктор та пур, кирлĕ им-çамсем те алă айĕнчех. Чăв. й. пур. 35. Хай Куçманăн арăмĕ йывăртан йывăрланнă та, пĕр эрнерен вилнĕ-кайнă. || Преступный, преступление. Ала 16. Мĕн йывăр ĕç турĕ ку çын, çын вĕлерчи-мĕн вăл, е тата урăх вăрă-хурахра çӳрери-мĕн? Какое преступление совершил этот человек: убил ли, или совершил какую-либо кражу? Хыпар № 43, 1906. Ĕçлемесĕр пурăнса, вĕсем усалланса, асса каяççĕ, пĕтĕм вăйне ĕçсе, йывăр тусах пĕтереççĕ.

лар

садиться; сидеть. В. С. Разум. КЧП. Ку çын лармасăртарах тăрать. Чуратч. Ц. Пукан çине (на стул) ларчĕ те, каçчен те тăмарĕ (просидел, не вставая). Артюшк. Вакона ларма вăхăт. Пора садиться в нагоны. N. Пĕр ларсан, тахçанчченех ларать вара. Если сядет, то сидит очень долго. Сред. Юм. Лар килте, кôтна хĕссе! Сиди знай дома! N. † Ларас тăрас саккине ука сарса хуччăр-и; выртас-тăрас выранне тӳшек сарса хуччăр-и. Çĕнтерчĕ 51. Паян ларас-тăрас килмест. Сегодня не хочется ни сидеть, ни ходить („стоять“). N. Мăн кĕрӳ пуринчен мала ларать, эллине сăра курки тытать; вара вĕсем виçĕ тапхăр тăрса лараççĕ; виççĕмĕш тапхăр тăрсан, сĕтел хушшинчен тухаççĕ те, каччин ашшĕпе-амăшне малти сак çине лартса, вĕсен умăнче икĕ тапхăр çаврăнаççĕ, виççĕмĕшĕнче пуççапма лараççĕ. N. Пĕр çулччин киле урапапа çунапа ларса кĕмест, анаçĕне (= ана çине) ларса кĕмест-тухмасть (молодушка). Б. Яуши. † Лаши лайăх, çуни лайăх лараканĕ çук. Юрк. Ун çумне кĕрӳ çуммĕн лараканни ларать. Юрк. Эпĕ, патша пулсан, ялан çапла кăмака çинче ăшăнса кăна ларăттăм. Ib. Икерчĕ çиме ларсан та, каллех çапла: ех, тет, эпĕ патша пулсан, яланах çапла çуллă икерчĕсем анчах çисе ларăттăм! тет. Сред. Юм. Ĕçессе нăмай та ĕçмен пик полчĕ, ларнăçĕм пôсать (постепенно пьянеешь) полас, ôра çине тăрап та, тайкалана тăрап. Чăв. й. пур. 23°. Хăй халĕ суккăр ларать ĕнтĕ, ниçта та тухаймасть. Регули 3. Вăл ĕçлеме ларать. Он садится за работу. N. Пит аван шыв хĕринче мĕлле пăр катăксем пĕр-пĕрин çине хăпара-хăпара ларса, каллех йăтăна-йăтăна анса кайнине пăхса тăма. || СТИК. Ларайман, ларса çитеймен, картне ларман (т. е. глупый). || Йӳç. такăнт. 52. Пурте кулаççĕ. Кĕркури, çиленсе, пуçĕпе сулкаласа, лара-тăма пĕлмест. Копăрла. † Ларас-тохас лайăх полтăр. Чтобы было хорошо с нею (с женою) выехать. Орау. Хăй ларса канимарĕ ĕмĕрĕнче (работала, не покладая рук). Туперккульос 25. Пӳртрен тухмасăр ларса ирттерсе, начар ӳсет, шурăхса каять (бледнеет). Сĕт-к. † Тантăш çони хора çони, ларса чопма шанчăклă. (Çăварни йорри). || Сидеть в тюрьме, под арестом. Альш. Елшелин хуралçисем кайса та лармаççĕ (не сидят в арестанской), ӳретникрен те хăрамаççĕ. Орау. Паян тăват тутара сут турĕç, тăватăшне те лармалла турĕç. Сред. Юм. Ларма кайнă. Пошел сидеть (в кутузку). N. Тĕрмере ларакансем, е персе вĕлернĕ çынсем хушшинче темĕн чухлĕ пĕр айăпсăррисем те лекнĕ (в 1906 г.): вилччĕр, ларччăр... тенĕ пек тăваççĕ. || Быть п. заседателем. Орау. Паян тăват тутара сут турĕç. Манăн тăватăшне сут тунă чухне те лармалла пулчĕ. || Сидеть на посиделках. Изамб. Т. Хĕлле хĕрсем ларма çӳреççĕ. Зимой девушки ходят на посиделки. Альш. Пĕр-пĕрин патне ларма çӳремелле. || Гостить (о девушках). N. † Ларма килнĕ хĕрсене алă çинче вылятрăм, ларма килнĕ хĕрсемпе хытăрах выльăр, ачисем! ЧП. Ларма пырăп. Сред. Юм. Ларма кайнă (девушка пошла, поехала в гости к родственникам). || Справлять (о некот. обрядах). Ст. Чек. Вара кĕрешченке кунĕ каçпа хĕр сăри? лараççĕ. || Сидеть в старых девах. О сохр. здор. Вăл тĕлĕшрен чăвашсен йăли пит аван: вĕсенĕн хĕрĕсем çирĕме, çирĕм икке çитсен тин качча каяççĕ; çирĕм пилĕке çитичченех ларакан та пулать вĕсен. Янтик. † Пиреех те çырнă çын ачи лартăр халĕ çулĕ çитиччен. || Сидеть на яйцах (о наседке). Ст. Чек. Ларат (чăхă ларат). Сидит на яйцах. Альш. Чăхă ир ларсан, тырă пулат, тет. (Примета). || Стоять, находиться (о вещах и предметах). N. Чăматан ларат. Стоит чемодан. N. Карташĕнче вăрманти пек курăк шăтса ӳссе ларнă. ЧП. Çеçен хир варринче пĕр хурăн, лартăр-а хирĕн илемĕшĕн. Янш.-Норв. Пирĕн çумра (рядом с нами), йывăç пахчинче, пĕр кĕлет ларать. ЧС. Темĕн чухлĕ пичке ларать. Стоит много бочек. N. Унта пилĕк мишукпалан çăнăх ларнă. Там стояло пять мешков с мукой. N. Чӳрече çинче кăкшăмпа (в кувшине) шыв ларать. N. Улăм урисем темĕн чухлĕ лараççĕ. N. Вăрман ларать сип-симĕс. N. Тепĕр пуçĕнче тутлă шерпет ларат, сим-пылпа тутлă шерпет хушшинче ылттăн тарилкке ларат. Орау. Ку шыв пӳртре виç сахат ларнă. N. Тинĕс патне çитсен, тинĕсре пĕр карап ларнине курнă. Ядр. † Эпир çăварни чупнă чух ларан-йывăç хумханать, выртан каска тапранат. Могонин. Ларан йывăçа хоппине сӳсен, мĕнле хăрса каять, çанашкал çав çын хăртăр, тет. N. Ăçта-килчĕ-унта хупахсем, хытă курăксем унта-кунта ларатчĕç. Торп-к. Урапи чупмаçть, тет, пĕр вырăнтах ларать, тет. Орау. Ку йăвăçăн тымарĕсем çирĕп халь, нумай лармалла. Дерево крепко держится на корню. Тогаево. Онччен те польмин, пĕр пысăк икĕ хутлă пӳрт лара парать. Эпир çур. çĕршыв 15. Ту вĕçĕнче чылай аслă униче (укăлча) выртать. Кунта, хапха патĕнче, ял юпи ларать, халăх пӳрчĕ ларать, вут сӳнтермелли машшин, пичĕке, пакурсем, тата урăх хатĕрсем лараççĕ. || Остановиться (в движении). Орау. Армансем ларчĕç (иногда говорят: шыва ларчĕç). Мельницы (водяные) остановились (стали) от половодья. || Устояться (о пиве). Якейк. Пирĕн сăра ларсах çитмен-хе (не устоялось после процеживания; дрожди еще не сели на дно). || Осаждаться. N. Хăйăр тырă акас вырăна та ларать, çарана та ларать. || Широко задевать основанием. Орау. Суха-пуç ытла ларса пырать, ăнмарĕ („купташки“ своей выгнутой поверхностью задевает за землю. Зависит от неудачной установки сохи). || Лежать (о вещах). Çăкăр кăмакара ларат (но: çăкăр сĕтел çинче выртат). || Находиться (о корнях растений). N. Темĕн пысăкĕш йывăçсен те тымарĕсем çиелтех лараççĕ. || Упасть (о стреле). Абыз. Ухă çав старикĕн пӳрт çине ларнă. N. Йывăç юппине (на развилину дерева) юр ларнă. || Садиться, становиться плотнее. Орау. Çуркуннехи çăмăрпа çĕр ларать, теççĕ ваттисем. || Замерзать (о реке и пр.), о ледоставе. Альш. † Çерçи чак-чак тăват-çке, Атăл пăрĕ ларат-çке. АПП. Сивĕ енчен çил вĕрсессĕн, Атăл ларнине çавăнтан пĕл. || О снеге. Девлезеркино. Юр ларчĕ. Снег сел (осел). || Выправиться (о вывихе). ЧС. Ĕнтĕ, кин, ачун алли ларчĕ. N. Нумайтарах, ĕçлесен унăн алли-урисем каллах хытса ĕлĕкхи вырăна лараççĕ. || Отзываться, вредить. Изамб. Т. Лашана кĕçĕнтен йывăр турттарса çӳретсен, лашан куçне ларат (ослабеваег зрением), теççĕ. N. Ытлашши çийӳ чире ларать. || Осесть (о строении). Альш. Пӳрт ларнă ĕнтĕ пирĕн (осел). || Иваново. Урай хăмисем, никĕс пĕренисем, тата кăмака ларса юлнă (остались без осадки). || Сесть (о материи). Трхбл. Брюки ларнă. Брюки сели. || Оседать. Туперккульос 4. Çын çăварне, сăмсине ленкеççĕ, кăкăра лараççĕ, тĕрлĕ май çын ăшне ленкме пултараççĕ (бактерии). || Загрязниться. АПП. † Сакăр тиртен çĕлетнĕ сар кĕрĕке кирĕк лармĕ, тесе, пĕлтĕр-им? В. Байгул. † Çуса çакнă шур сурпанне кирĕк лармас, терĕç пуль. || Увязнуть, застрять. О сохр. здор. Е, апат çисен, шăл хушшине пĕр-пĕр япала ларса юлса çĕрсе тăрать. Кума-к. Эпĕ лапрашне (= лапра ăшне) антăм-лартăм (вдруг очутился в грязи, в топком месте). Шурăм-п. Филип сурăх хыçĕнчен чупрĕ, анчах ури пылчăка ларнипе кайрĕ-ӳкрĕ. Чув. пр. о пог. 304. Пăр ларса йолсан, çул йывăр пулать. Если лед останется (на берегах), год будет тяжелый. || Заходить (о солнце). N. Хĕвел анăç хĕрелсен, пĕлĕте ларсан, çăмăр (тăман) пулать. || Прибавлять (ветви, коленца). Альш. † Мĕшĕн кĕрлет-ши çав хăмăш? Сыпăкран сыпăка ларасшăн. Ib. † Мĕшĕн шавлат-кĕрлет çав вăрман? Туратран турата ларнă, тет, çав вăрман. Карабаево. Улма-йывăççи çеçкене ларса иртнĕ. || Закалеть. Ст. Чек. Çăккăр вут начар хутнипе (от плохой топки) пиçеймесĕр ларса каят (около нижней корки тесто уплотняется и не пропекаетcя). || Заниматься; служить. Туперккульос 18. Пĕр туперккульос чирĕ çинче кăна ларакан тухтăр çав чир çинчен, çĕнĕ япаласем мĕн тухнине (напр., открытия в области медицины) пĕтĕмпе пĕлет. ГТТ. Ача-пăчапа пурăнакан çынна, ку ĕç (литературная работа) çинче кăна ларсан, пурлăх тĕлĕшĕпе хĕнтерех пек (трудно с экономической стороны). Орау. Кунăн çĕрĕн хут çинче ларакан çын шурса каять (бледнеет). Образцы. Ай-хай, хĕрлĕ чĕрем, çутă сăнăм, шур хут çинче ларса шурăхрĕ. Истор. Ялан ĕç çинче ларса, тата ытларах сывăмарланнă. N. Çирĕм пилĕк çул тиякра ларчĕ. N. Вăл ĕç çинче лармаççĕ вĕсем. Они этим делом не занимаются. Яжутк. † Пуртă тума тимĕрç çук, тимĕрç ларма çырма çук. || Расположиться, расселиться, поселиться. Юрк. Тинĕс хĕрринче ларакан хула. Ib. Эпĕ пурăнакан савăт (завод) пит аван çĕрте, çаранта шыв хĕрринче ларат (расположен на берегу реки). Янших. Б. Сăр шывĕ хĕрринче ларат (город). Юрк. Чăвашсене ытти çынсенчен уйрăм ялсемпе ларма хушнă. Демид. Пурăнсан-пурăнсан, кун патне таркăнсем, вăрăсем килсе лара пуçларĕç, тет. || Приставать, прилипать. Орау. Тĕмпек (ял) тăнĕ (глина) лармаçть (т. е. не держится), умпа кăмака шăлма юрамаçть урăх. Якейк. Ларать = çыпăçать. Ib. Кăçалхи пак çор аки тума çăмăлне корман: пĕре те лармаçть. Ib. Хăш çол çĕртме тунă чохне те ларать (= тăпра соха тимĕрпе калак çомне çыпăçни). Ib. Олăхри аная тунă чох ларса пăçлар, аран туса пĕтертĕм. КС. Суха-пуç ларать (накопляется земля, и она плохо пашет), вара ăна карлавпа тĕкеççĕ. || Приставать, останавливаться где-либо (о пароходе и т. п.). N. Çак пăрахот Шопашкара (-ра) ларать-и? Пристает-ли этот пароход в Чебоксарах? N. Пăрахот Шопашкарта лармарĕ. Шурăм-п. Халĕ Кĕнер-вăрри çыннисем чухăнланса кайнă. Пăрахут тахçанах ларми пулнă. Альш. Пулăçăсен киммисем лараççĕ унта. || Обходиться, constare. N. Мĕн чула ларчĕ? Во что обошелся (о цене). N. Хаклă çĕр илекене пит хакла ларать. || Получить убыток. Орау. Халь çăмартана кайсан, аллă тенкĕ ларнă, тит. || Остаться, проиграть (в картах). Сред. Юм. Кама ларчĕ? Кто остался? (во время игры в карты). Янш.-Норв. Лартăм. Я проиграл (в шашки). || Обмануться. N. Лаша илесси пит пысăк ĕç, ларасси нимĕн те мар (очень легко). || Находиться в сохранности, храниться. Полтава. Ăçта мулсем ларнине (где скрыты клады)... || Глохнуть (об ушах старика). ГТТ. Манăн хăлхасене ларнă çав ĕнтĕ, илтми пултăм. || Выходить (об урожае). О земл. Çĕнетнĕ çĕр тырра ĕлĕкхи пекех çимĕç парса тăрать, вара унта тырă аван ларакан пулать. Ib. Хура тăпра çинче малтан урăх япала хушмасан та, тырă аван пулать; анчах кайран-кайран вăл çĕр çинче те тырă ларми пулать. Альш. Кăçал тырă начар пулчĕ те, анара пит нумай пулнинче саккăршар урапа, унтан вара чухрах (похуже) пулнисенче пилĕкшер, ултшар урапа ларчĕ, теççĕ. Сорм-Вар. Ахматяк калать (медведю), тет: кашни çапмасерен (= çапмассерен) пĕр пăт çу ларать (каждый раз, как ты меня стукнешь молотком, на мне наростает пуд сала), тесе калать, тет. || Накопляться. О земл. Выльăх айне улăм сарсан, навус ытла лармасть. || Юрк. Шыва лар, быть затоплену водой. || Об обычае созывать знакомых к умирающему. ЧС. Анне вара пиччене атте çинче ларма çынсене чĕнтерсе килтерчĕ (велела позвать). N. Çын çинче ларни. || Доходить, попадать. Яргейк. Урпа утмăл кунта кĕрекене ларать, теççĕ. || Наступать. КС. Кĕр ларчĕ. Наступила осень. (Хĕл ларчĕ, но: çу килчĕ, çур килчĕ; Орау. Хĕл ларсах каять-и ĕнтĕ? Неужели уж так рано начинается зима? || Оказать действие. N. Ăна ларнă. Оказало действие на ум. || В качестве вспомог. гл. Сятра. Сан пит çине мĕнешкел (_мэ̆нэ) моклашка токса ларса? N. Курăксем ĕнсе ларчĕç (выгорели от зноя). К.-Кушки. Эпĕ пĕрре шыв хĕрринче нуммай çĕрле пулă тытса лараттăм. Однажды поздно ночью я ловил на речке рыбу. Виçĕ пус. 17. Тăваттăмĕш çулне çĕрте курăксене кирлĕ япаласенчен виççĕшĕ тăнчах пĕтсе ларать. Ib. 19. Пĕр çын, ашшĕ амăшĕсем вилсен, ниме юрăхсăр хăйăрлă çĕр хуçи пулса ларнă. Кан. Мунчине вара шыв тухса ларнă. Яхать-Ошкăнь. Тар тохса ларать. Выступает пот. Букв. 1886. † Сĕт-пыл тулса ларинччĕ (см. сĕт пыл). Альш. Кас çĕнĕ пулса ларчĕ хайхи. Обстроился снова (после пожара), обновился (квартал). Ib. Пăхатăп – тиенсе те ларнă пирĕн лав (нагрузился). Яргуньк. Пуç тăрисене (на головах у них) улмуççисам шăтса, çитĕнсе, улмисем те пулса ларчĕç, тет. Синерь. Вăл, шаларах (дальше в воду) кĕрсе, хулне чăссĕр (= чăсрĕ), тет те, хулĕ сыпăнса ларса (обрубленные руки снова наставились), ачисене (своих детей) тытрĕ, тет. Сунар. Сăрт ĕлĕкхи пекех хăйне хăй хупăнса ларнă (холм закрылся снова сам собою). Орау. Вилнĕ çын чĕпĕтним сана, пĕтĕм çан-çурăмăнта, аллу-урусенче кăвакарса ларнă вырăнсем (синяки) пур? Ib. Сĕтел çинче ламппи çунса ларать (горит). N. Кам хăй валли инкек-синкек шыраса çӳрет, çав ăна чăнах та тупса ларать. БАБ. Эпĕ пăхрăм пек те, пĕр хуран сăмала вĕресе ларнине куртăм пек (во сне). N. Ĕлĕк вăл (это) çын ячĕ полнă, онтан сомах полса ларнă (стало нарицательным именем). СВТ. Çитменнине тата шатра чирĕнчен кайран (после оспы) нумайĕшĕ, чĕлхе çĕрсе, чĕлхесĕр пулса лараççĕ. N. Хăй пурăннă кун-çулĕнче пĕтсе, çĕрсе ларнă çĕртен пире çутта кăларчĕ (он). Пшкрт. Вырăсла пет йосон соляма (очень хорошо говорить) вĕренсе лартрăм (или: лартăм; научился). КАЯ. Ĕнер Тумия урнă йытă тулланă; урмалла-мĕн пулсан, мĕн курса ларас-ха! (что станем делать). Трахома. Тата пĕрер çул иртет те, хай сирĕн пĕлĕшĕр суккăрах пулса ларать. В. Олг. Онăн учĕ перĕн тырă çине вĕренсе ларса (повадилась). Изванк. Пирĕн пӳртре, ăçта кирлĕ унта (где ни попало, везде), çуртасем çунса лараççĕ (горят). Панклеи. Сĕрсенех (как только помазала), ачана ӳт илсе ларчĕ (наросло тело). Ib. Вăл пыркаласан-пыркаласан, çол йăлтах пĕтсе ларат (дорога кончается). Синерь. Кăмакара этем аш вĕресе ларать, тет. (Сказка). Кан. Çап-çуттăн курăнса, каллех тĕттĕмленсе ларчĕ. N. Тата темиçе анпар (так!) тырă туллиех тулса ларнă, тыррисем алăкĕсенчен тулалла юхса ларнă (сыпался), тет. Цив. Шыв тӳрех пӳрте кĕрсе ларчĕ. Вода сама вошла и поставилась в избу. N. Хайхи салтак тухрĕ; как тухрĕ, хайхи çутă сӳнсе ларчĕ. Никит. Питне-куçне хĕп-хĕрлĕ шатра пекки тухса ларчĕ. Ib. Лешĕ кушак-мĕн пулсан, ăна патакпа шаккаймалла-мĕн, вара вăл каллах çын пулса ларать (превращается в человека). N. Анса лар, спуститься; закатиться (о солнце). N. Чунлă япаласем çумне çыпăçса лармашкăн е çекĕлсем, е тăрăнмалли сăмсасем, е чĕрнесем ӳссе лараççĕ (у растений). N. Тепĕр куна хăварсан, вăл хытса ларать те, кирпĕч çапма хĕнтерех пулать. N. Çамрăк арăм çапла пулса ларнинчен пĕтĕм ял тĕлĕнсе, ăсран-халран кайнă (изумилась). Сборн. по мед. Пĕтĕм çан-çурăмне шатра тухса ларать. Абыз. Çĕлен çапрĕ те, Иван пакăлчак таран анса ларчĕ (в землю). Синьял. Турипе сулчĕ, тет те (он махнул гребнем), тинĕс пулса ларчĕ, тет. N. Вĕсемсĕр пуçне хула та пулса ларас çук (не оснуётся). N. Куçса лар. N. † Килкарт варнчи çармăк хорĕн (= хурăнĕ), кăçал касман полсассăн, ватăлсах ларĕ, терĕр поль. N. Мучи куçне шур илсе ларĕ. (Карнăк шăнни). У старичка сделается на глазу бельмо. (Замерзание окна).

лупам

(лубам), котловина, долина. МПП. N. Лупам çĕр. КС. Лупам, низменность между возвышенностями („айлăм“ — более обширная площадь, чем „лупам“). О сохр. здор. Ялсене нихçан та лупам çĕре лартма кирлĕ мар; ун пек çĕрте йĕри-тавра ту (сăрт) пулать те, шыв, пĕр кĕрсен, юхса каяймасть. Букв. Çӳренĕ çĕрте пĕр лупама кĕрсе ларнă. Баран. 103. Лупам вырăнта пахча йывăçĕсем, çырла аврисем ытлашши йĕпепе аптăраççĕ.

лор

(лор), подр. звуку трещотки. Б. Олг. Потом çатăрканне çавăрса тохат: лор, лор, лор! Шорк. Тата çакăнта (во время „вирми“) çатăрмак исе килеççĕ. Вăл темскер çавăрса лор, лор,. лор! тутармали. || Подр. вливанию воды. Шашкар. Шу лорр кĕрсе толчĕ. || Подр. рвоте. Б. Олг. Çын ĕçсе ытлашши полса, хырăма кĕрмен, хăсма тапратрĕ: лорр! лорр! || Подр. сильному кипению. Б. Олг. Чан (пивной) вĕрет хытă: лорр-лорр-лорр!

мекĕрлен

(_мэ_гэ̆_рл’эн), жилиться, натужиться. КС. СПВВ. ВА. Мекĕрленес, кӳтĕрленес, мекеçленес, кутесленес (так напис.), кутăрланас. Скотолеч. 11. Час-часах шăрасшăн мекĕрленет. Изамб. Т. Эпĕ, лава тăратас (поднять опрокинутый воз) тесе, (чтобы поднять опрокинутый воз), мекĕрлентĕм, мекĕрлентем, лава ниепле те тăратаймарăм. Сред. Юм. Мекĕрленсе çôхрат. Кричит усиленно, не переводя духу. Буин. † Вăй пар, мекĕрлен! (понатужиться! Гов. родильнице). Капк. Чăпăрккапа хĕртнĕ чухне эсĕ пăртак мекĕрленсе тăр, вара питех ыратмасть. Кан. Ытлашши мекĕрленнипе çыннăн кутани (прямая кишка) тухма та пултарать. См. макаçлан, мекеçлен.

юртă

йортă, (jурды̆, jорды̆), рысь (бег лошади). Икково. Лаша илтĕм, йортти çок. Якейк. Лаша илтĕм йортти çок, ахаль пирĕн телей çок. N. Йортăпа каять ― рысью бежит (лошадь); рысью идет (человек). Альш. Килет (едет он), тет, вăл, пĕртте ытлашши хытă хăваламасăр, чуптарнă тĕлте юрттипе чуптарса, уттарнă тĕлте уттипе уттарса. Мижули. Пăртак так тăрсан, эпир, лашасене йорттипе чоптарса, пыльчăклă çол çинчен шапăлтаттарса килеле (sic!) карăмăр. СПВВ. «Юкур, Юкур юрттипе, каç пулттипе сиккипе».

юса

йоса, (jуза, jоза), чинить, направлять, исправлять; лечить. Янгильд. Çор-конне выйлă (=вăйлă) шывпа ватнă çолсене, çĕр-шу типсессĕн, пор çĕрте те йосама тăрăшаççĕ (стараются починить). Ходар. Шатрапа выртакана пĕр çын анчах пăхать... Вăл та тата вĕрентнĕ тăрăх анчах килет. Шатрапа выртакана лешĕ вĕрентнĕ çыннĕ (привыкший к нему?) шыв парать çăкăр парать, вырăнне юсаса парать-и. Шор-к. Кайран аран-аран чартăм та, йосаса кӳлтĕм (перепряг). || Перешивать. Шибач. Ӳркенместĕн полсассăн, тет, манăн, тет, çак кивĕ сăкмантан, тет, ачана, тет, йосаса парас-чĕ, тет. || Зарядить ружье. Курм. || Привести в прежнее положение, освободить от настоящего состояния. Собр. Ку халăха мана юсаса парсассăн (освободишь от заклинания), çур халăхне парăттăм, терĕ, тет. || Исследовать, критиковать. Шаймурз. Çынпа ытлашши ан калаç, тăванна та ан ман, арăмна та ан ман, ху чунунтан урăх никама та ан ман; вăхăчĕ-вăхăчĕпе ху чунна та юса. || Бить, пороть. Ст. Чек. Юсаса илтĕм = хĕнесе илтĕм, прибил, выпорол. || Futuere, terere. Якейк.

юшкăн

(jушкы̆н), тина, ил, нанос. Ст. Чек. Юшкăн, тина. ХЛБ. Шурлăх юшкăнĕ. N. Çырма тĕпĕнчи юшкăн. Тюрл. Йошкăн — тина. N. Пĕр çур-кунне-кăна (только весною) сарăлса кайса. Якур çаранĕ çине юшкăн ларткаласа хăварать те, вăл та ытлашши нумай мар. N. Ытти çынсенне те ку шыв (вода) çаранĕсене нумай пăснă. Хăшинне юшкăн лартса хупланă, хăшинне çыран ишĕлсе нумай пĕтернĕ. Орау. Пĕвене юшкăн тулнă. Ib. Кăçал çарансам çине юшкăн çунипе çавасам час мăкалаççĕ. Зап. ВНО. † Ылттăн улма - ыватрăм, юшкăн айне путартăм. Календ. 1904. Юшкăн-хăйăр лартса (вследствие наноса), темĕн чухлĕ çĕр сая каять. Сунчел. † Анатра пĕве пĕвеççĕ, пĕви çине юшкăн çăваççке (= çăватçке). Календ. 1903. Шывă кайсан, шывран кăларсанах, часрах çăварĕнчи, сăмса шăтăкĕнчи, хăлха шăтăкĕнчи юшкăна тасатса, ӳпне вырттарас пулать. Хурамал. Пĕве тĕпне юшкăн тулнă (тина). Ильм. † Çӳле ту çине хăпартăм, кĕленче çăмарта кустартăм; юшкăн айне пулмин-ччĕ; çичĕ ют килне кайсассăн, пуçăм шыва каймин-ччĕ. (Плач невесты). Сюндюк. Юшкăн çапса (сапса) кайнă. На лугах осталась тина. Тюрл. Пĕвене пĕтĕмпе юшкăн лартса кайнă (занесло наносом). Изамб. Т. Ыраш аксан, ăна ейӳ пусат; ул вара юшкăн айне кĕрçе юлат. N. † Çеçен хир варринче çавра кӳл, çаврăнать-çаврăнать те, юхаймасть; те тĕпне юшкăн çунăран, те ментен.

йăвă

(jы̆вы̆), густой, частый; густо, часто. См. йӳ, ю. Рук. календ. Прокоп. Икĕ чалăшран йăвă лартма юрамасть. Нельзя сажать (яблони) ближе, чем на две сажени друг от друга. ХЛБ. Ытла йăвă акма та юрамасть, сайра акма та аван мар. Нельзя сеять ни слишком часто, ни слишком редко. Календ. 1910. Йăвă шăтнă хăяра сайралатаççĕ те, вырăнне çĕнĕр сапаççĕ. Хыпар № 21, 1906. Ытлашши йăвăран хăш-хăш тĕпсене урăх вырăна кăларса лартрăм. Сборн. по мед. Чирлĕ çын йăвăран-йăвă ӳсĕре пуçлать. Больной начинает кашлять все чаще и чаще. Упа. 718. Эпир çавăрса илме йăвă чăршăлăхпа. кайрăмăр (пошли густым ельником). Ал. цв. 19. Алă-шăллисене кĕмĕлпе, ылтăнпа тĕрлет, çӳçисене ахах шăрçа йăвă тирет. Хыпар № 12, 1907. Вĕте вăрлăх аксан, калча йăвăрах шăтать (всходит гуще), теççĕ. Никит. Ыраш темме йăвă мар. Рожь (озимь) почему-то не густа. М. П. Петр. Пĕр тĕлте йăвă, тепĕр тĕлте сайра ан пултăр-ччĕ тесе, чухлас пулать (надо сноровить).

вĕри

(_вэ̆_ри), горячий, жаркий; горячо, жарко; жара. Эльбарус. Çав кон пит лайăх-чĕ: ни ытла вĕри мар, ни сивĕ мар, тата уярччĕ, хĕвел янкăртатса, çап-çутă çутатса тăраччĕ. Юрк. Услам çуне малтан тăм савăт çине хурса, вĕри кăмакана лартса (поставив в жаркую печь), ирĕлтерес пулат-чĕ. Скотолеч. 28. Пĕтĕ ĕнене çумăртан та, сивĕрен те, ытлашши вĕрирен те сыхлас пулать. Шурăм-п. № 10. Анчах çапах вĕри тăрать. Все-таки жары стоят. N. Пит вĕри-ччĕ, патнелле алла кăнтарсан катаранах алла пĕçерет-чĕ (или: вĕри перет-чĕ). Такой был жар, что если протянуть руку, то жгло издалека (напр. о печке). Макка 46. Вĕри вут касси, горячая кочерга. Ч.С. Вупăр пуринчен ытла пӳрте малти чӳречерен кĕрет, тет, çавăнпа уйăха çинĕ вăхăтра, малти чӳрече çине вĕри кĕл (горячую золу) сапаççĕ ,вăл вĕри кĕл урлă ниепле те каçаймасть, тет. Сказки и пред. чув. 71. Вĕри вут пек çилли пур. Янтик. Вĕри кутлă çерçи. (Так говорят про человека, который не сидит на одном месте; про человека непостоянного). Çутталла 154. Эпĕр тепĕр енче пулсан та, вăрман енчен мунчари пек вĕри çапать. Сказки и пред. чув. 22. Вĕри куç-çулĕ юхтарать. Бгтр. Кăмака омăнче хытă пĕçерсен ― хĕлле çивĕтет, çулла ояр, вĕри полать. Н. Тим. † Ах-хай, ăшăм çунат, вĕри хыпат. N. Вĕри перет. Пышет жаром. || Шорк. Çан-çорăм вĕриленсе тăрать-ха ман (вĕрие карĕ, в жару).

вылят

понуд. ф. от гл. выля. Чем люди живы. Хай улпут, пӳрнисемпе вылятса, пӳртри çынсем çине пăхкаласа ларать. Чем люди живы. Урама тухман, ытлашши калаçман, вылятса кулман (не шутил). Чума. Куç шăрçи пысăкланса каять те, çын вара тискерĕн, куçне вылятмасăр (неподвижными глазами), пĕрмаях пăхса выртать. N. Çăвара вылятни (болтовня) килĕшмест. КС. Вăл пит вылятса калаçать (шутит). Ст. Шаймурз. Ачасем вара амăшне алă çинче-кăна вылятса çӳреççĕ (очень ухаживают). Бел. Гора. † Вылятрăмăр утсене ылттăнланă йĕвенпе. Ib. † Атте лаши тур лаша, вылятмашкăн тухрăмăр. Сред. Юм. † Атте хапхи тăрăнче чĕкеç çӳре кăларнă; паянхи кун вылятать, ыранхи кун вĕçтерет. Юрк. † Икĕ ача сарă ача нумай вылятрăм хам умра. Сказки и пред. чув 89. Хушка çăлтăр вылятать çӳл тӳпере çуттипе. Юрк. † Хĕстертĕм купăса хул айне, кайрăм аслă урама вылятса; вылятса, вылятса пынă чух хĕрлĕ хĕр ушканне тĕл пултăм. Чăв. ист. 5. Тĕрлĕ май тупса, кăмăлне вылятать (развлекается). Сказки и пред. чув. 32. Юр юрлакан яшсене чарса, калать сăмахне, хура куçне вылятса. Альш. Сак çинче сĕтел умнерех купăççă ларат, вылятса-тапăртатса. КС. Сăмах вылятни, ябедничанье, сплетничанье. || По сравнению с игрою пчёл. Сред. Юм. † Пирĕн атте хĕр парать (замуж); паянхи кун вылятать, ыранхи кун уйрайрать. || Разыгрывать. Сред. Юм. Эп сехет вылятап. Я разыгрываю часы. || Ч. П. Вылят, пестовать (ребенка).

витĕр

(_ви_дэ̆_р), сквозь, насквось; через. Употребл. и как наречие. Вишн. 72. Çăмăр шывĕ, юр шывĕ çĕре аннă чухне, пĕр-пĕр витĕр каларман çĕр сийĕне(= сине), е чуллă çĕре, е çара тăмлă çĕре çитсен, чарăнать. Сред. Юм. Пĕр пилĕк çухрăма яхăн чухне çôмăр килсе пусрĕ те, иртсе каймарĕ, так çăмăр витĕрех килтĕмĕр. Янтик. † И, утар-и, утар-и, тутăр витĕр пăхар-и? Макка 53. Вăл вăрманта вăрă-хурахсем питĕ нумай пулнă, теччĕç. Витĕр тухнă тух, çыннисене вĕлерсе, лашисене вăрласа кайнă. Юрк. † Пирĕн савнă туссем мĕшĕн салху-ши? те çын витĕр сăмах илтнĕрен? Янтик. † Çакă Тимеш (Янтиковский) хĕрĕсем витĕр курнан шăрçа пек. Альш. Витĕр касса кĕрет çил. Пронизывает насквозь ветер. СПВВ. Çын ăшне кĕрсе витĕр тухасе пек калаçнă. Он говорил так, как будто. Сред. Юм. Пит вастра мар-и ô? витĕр тохса каять вит ô (ловкий человек). Ст. Ганък. † Ула лаша, сарă лаша, пасар урамĕ витĕр (через весь базар) курăнать. Б. Нигыши. Ун хыçĕнчн кăркка аçи сикнĕ-тухнă та, кашкăра витрех (= витĕрех) хăваласа кайнă. N. † Шăпăр-шăпăр çăмăр çăвать, чӳрече витĕр витерет. N. Пире çăмăр витĕрех йĕпетрĕ (насквозь промочил). Юрк. † Сарă çарăксенĕн хупписене сарайсем (навес) витĕр ывăтрăм. Стюх. † Чĕршĕ (?) кĕлет алăкне витĕр çурса касăпăр. Сред. Юм. Чôхăн пôрнать, тессине: ôнта витĕрех кôрнать-çке вара, теççĕ. С.-Устье. Касамачĕ витĕр кĕме сакăр алăк пулнă, тет. Урмай. Тепĕртак пурăнсан, (кăмака çине акнă пăрçа) пӳрт тăрринчи улăмне те шăтарса тухрĕ, тет, те, çӳлелле витрех (= витĕрех) çитĕнсе карĕ, тет (высоко, в высь). Яргунък. Йăван ули тенĕскер, Палламанăн хуçи сенкĕ йăтса пынине курсан: чăнах чиксе пăрахмах килет ку, тесе, тӳрех капан тăрринчен çĕре сикнĕ те, киле витĕрех (не останавливаясь) тарнă. Торп-к. Ывăлĕсем çĕнĕ çĕре витрех (витĕрех) тарнă, тет. Тип-Сир. Вăрманалла витрех (витĕрех) кайнă. Удалились далеко в глубь леса (в погоне за зайцем). Т. М. Матв. Вырнă чухне пĕрер выраканпа унăн каçалăкĕ хушшинчен тухсан: алă витĕр тухрĕ, теççĕ. Алă витĕр тухсан, каçалăк выракан аллине çурлапа касать, тет; çавăнпа алă витĕр тухма хушмаççĕ. Стюх. † Кантур тӳри витĕр (чрез посредство...) çыру килет, пирĕн куç-çульсене çав тăкать. || Совсем, определенно, окончательно. Норус. † Йăлтăр курнан хĕрсеме (= хĕрсене) витрех (витĕрех) парса ятăмăр. (Туй юрри). || Ясно. О сохр. здор. 91. Тăра-киле вара куç час ывăнакан пулса, таса, витĕр курми пулать. СТИК. Витĕр таса куçлă, с чистыми, ясными глазами. Ib. Унăн куçĕ витĕр курать (видят отчетливо). Собр. Куç-пуç витĕр мар çын турра курнă, тет. (Послов.). Сред. Юм. Витĕр курăнать. 1) Очень чист, прозрачен; 2) живет бедно. Арçури. Куçĕ витĕр мар пирки, пыран лаша курмасăр, йыт вилĕмпе вилнĕ, тет. Хыпар № 16, 1906. Тĕрĕс сăмахĕсене те вăр-вар çавăрса, витĕр татса (определенно) калаймаççĕ. Трахома. Вара вăл куç умĕнчи япаласене, пӳртсене, урампа иртсе пыракан çынна та витĕр курми пулать. Ч. С. Витĕртерех пĕлесшĕн, чтобы знать точнее, наверно. С. Коçăм пит витĕрех мар та (не зорки), ойăримарăм (не различил). || О сохр. здор. 53. Тутлă тулă чустинчен тунă апатсем витĕр пĕçернĕ пулсан (пропечены), часах çĕреççĕ (перевариваются). || Бойкий, дошлый. Хыпар № 42, 1906. Витĕртерех чиновниксем. Ib. № 7, 1906. Витерех мар хресçенсем те стражниксем кирлĕ мар; вĕсемшĕн ытлашши укçа пĕтермелле мар, теççĕ. Ib. № 36, 1906. Тата витĕртерех пулмĕ-ши? || Очень. СПВВ. Витĕр чипер. Ч. П. Хăшĕ витĕр чипер, вăл пире. || Очень громко. Альш. † Вăйă иртсе пынă чух витĕр çурса калăпăр. || На далекое расстояние. Коракыш. Хăй пысăк та мар, сасси таçта витрех (= витĕрех) илтĕнет. (Парапан). || Подробно, точно. Ч. С. Çимĕк хăçан çитнине, çимĕкре мĕн тунине (что делают) чăвашсем ачи-пăчи-мĕннипе витĕр пĕлсе тăраççĕ.

вула

вола (вула, вола), читать. Юрк. Пĕлме çук, вăл хута сана вулама парĕç. Возможно, что это письмо дадут прочитать тебе. ТРМ. Пурне те кĕнеке çинчĕн вуласа пĕлет. Обо всем вычитывает из книг. Регули 438. Волама вĕренин, лайăхчĕ. Хыр-к. Киле тавăрăнсассăн, аттепе аннене тĕслĕрен кĕнекесем вула-вула кăтартаттăм. Н. Карм. † Тăвансем патне çыру ятăм, икĕ аллипе тытса вулама. N. Тепĕр хут вуласа пар-ха. Прочитай-ка мне еще раз. Орау. Кĕнеке вулан та эс, ытлашши вуласах ан кай. Хотя ты и читаешь книги, но только не зачитывайся. Якейк. Тепре килитччен, ку кĕнекея (= кĕнекене) воласа тохăр. Прочтите эту книгу до следующего прихода. N. Ун çинчи çыруне те часах вуласа илтĕмĕр. Хыпар № 12, 1906. Чипер вуласа пыраттăм, вулани-пĕр (всё читаемое) кăмăла килсе пырать. Юрк. Урйх мĕн вулам (что еще я прочту)? Çак сăмахсене анчах каларăн-çке (продиктовал). Мĕн каланине эпĕ çырса пытăм; кала, эпĕ тата çырăп, тет. || Говорить, рассуждать, беседовать; бормотать, ворчать. N. Вăсем хăйсем вуласа лараççĕ: ăна ачасем ватнă пулмалла, теççĕ. СТИК. Тем вуласа ларат ĕнтĕ çав! Не знаю, что он бормочет! Утар. Вуламалли питĕ нумай та, пĕр-пĕр курсан, иксĕмĕр вулай-при-ха. Много кой о чем надо переговорить; может быть, как-нибудь и поговорим при свиданьи. N. Вуламаннинчен вулани. Лучше говорить, чем молчать!

ытлашки

(ытлаш_ки), лишний. Слишком. То же, что ытлашши. Хăвел, № 1. Ытлашки ан мăнкăмăлланăр. Не слишком гордитесь. Чеб. Ан ашкăнсам ытлашки.

ытлашши

(ытла_шши), лишний. Хĕр вара, йĕрсе, ашшĕпе-амăшне калать: эпĕ сиртен ытлашши юлтăм пулĕ, тет (должно быть, я стала для вас лишнею). Юрк. Унта та ытлашши пĕр çĕр выртрăм. Юрк. Пулĕ те çав; пĕччен чухне чей ытлашши те юлать пулĕ. Ытлашшине ăна тăкса яма пулать-çке! Демид. Сирĕн çĕр ытлашши мар-и? Не лишняя-ли у вас земля? Дик. леб. 45, Унăн ăсĕ-хакăлĕ ытлашшиех пулман (не было лишнего ума). Альш. Пурне те уйăрса пĕтерсен, пĕр пит лайăх тăлăпĕ ытлашши юлчĕ, тет. N. Ĕç ман пĕрте ытлашши мар. Работы у меня совсем немного. || Остающийся сверх необходимых расходов. Юрк. Карачăмĕ çĕнĕ вырăнта нумайрах шалунни иле пуçласан, аллинче ытлашши укçа пула пуçлать. Юрк. Мĕн илнĕ шалуннине, çинĕшен тӳлесен, ытлашшине пурне те киле ярать. Б. Олг. Пыр, тет (_т̚эт). эппин каçпала, пăластăк парăп-ăçке, тет; хамран ытлашшине (что останется лишнего, не необходимого мне самому) парăп эппин, тет. || Слишком. Ытлашши сивĕ мар. Не слишком холодно. || Хорошо. Сказки и пред. 81. Ырă евĕчĕ килĕнче туйне турĕç ытшлашши. || Ытлашшипе — с походом (т.-е. с прибавкой, напр. при взвешивании; иначе — паххутпа).

ытлашшĕ

то же, что ытлашши. КАХ. Ытлашшĕ пашалу тумасан, çемере никçан та çын хутшăнмаçть, теççĕ. (Хĕрт-сурт пăтти).

им-çам

(-с̚ ам), лечебное средство, лекарство. Изамб. Т. Шибач. и др. Хып. 1906, № 28. Апат-çимĕç ытлашши çиессипе ĕçмене ытлашши ĕçессинчен чарăнни этеме вăрăм ĕмĕрлĕ тăвакан им-çам пек. СПВВ. Х. «Им-çам = лекарство, общ. обозн.». Чума. Çавăнтан ытла урăх аван ниепле им-çам та çук. Чăвйп. 35°. Лекĕрсем чĕртеççĕ çынна имçампа, хăватпа мар. Кн. для чт. 124. Пăлан юнне им-çам (амаль,) вырăнне ĕçеççĕ. СТИК. Им-çам. (Это слово) употребляется, когда приходится обходить настоящее название предметов: мышьяк, водка, снадобья, употребляемые для предосудительных целей. || Мазь. Альш. Çанне-çурăмне им-çам сĕрет. Натирается мазью. || Проклятие (гибель?). СПВВ. МС. Им-çам = ылханнн. Имĕ-çамĕ тупăнас(с)кер! Питушкина. Им-çам топăнашшĕ! Чтобы сгинуть! (Брань). || Всякая дрянь. Икково. Им-çам = тĕслĕрен-тĕслĕ пор япăх япала. IЬ. Пор им-çама похса, мĕн тăван-ка?

ирĕк

(и_рэ̆_к, и_рэ̆к'), свобода, воля. Свободный, вольный. Свободно, вольно. Приволе. Привольный. Власть. Соизволение. Ист. Киеври халăх авалтанпах княçсене улăштара-улăштара лартса ирĕке вĕреннĕ. Полтава. Ирĕк çын, свободный человек. Хып. 1906, 31—2. Ытлашши мĕн тăвас икĕ лаша усраса, утă-улăм ирĕк мар. Сборн. мол. 239. Эй туррăмăр, эсĕ ху ирĕк туса çуралнă, ху кăмăл туса килнĕ. IЬ. 44. Нумай хĕрхенекен кăмăлупа, унтан çуралма ирĕк тунă. N. Хăта калать: пиртен ирĕк, тет. Тăват кĕтессинчен пĕр кĕтессине пирĕн çак туй халăхсене кĕрсе тăма ирĕк пулмĕ-ши. (Из речи мăн-кĕрӳ). Ст. Яха-касы. Ашшĕ-амăшсем кайсассăн, вара ачисене килĕнче пĕтĕмпех ирĕк пулать (бывает свободно, раздолье). Цив. Вăрманти çулçă сарличчен, вăрман хушши питч(ĕ) ирĕк; вăрманти çулçă сарăлсан, вăрман хушши тăвăрланать. Качал. Çĕлен калать: халĕ санăн ирĕк (=ты хозяин, твоя власть) çĕр çинче. Орау. Ирĕкре (напр., в поле) ӳсекен йăвăç çӳллĕ пулмасть. Хып. 1906, 15 (16?). Улпутсен аллинчĕ нихăçан та пурăнман — иĕк пурăннă. Конст. чув. Турккă хĕрĕпе ирĕклĕ пурăнса, укçасене пĕтерчĕ. Жил с турчанкой на широкую ногу и промотал капитал. Ст. Айбеси. Туррăн ирĕкне çын пĕлмест, теççĕ. (Послов.). Сĕт-к. Апла килти окçая пĕтерес пор, ма каяс ирĕкке? N. 88 саккинче(н) пĕр сакки çак туй халăхне ларса канма ирĕк пулмĕ-ши. (Из речи мăн-кĕрӳ). Букв. I, 1904 г. Тилли пулă лавĕ çинче ирĕк илнĕ, тет (стала распоряжаться по-своему). Альш. Çĕр пулнă ирĕк. Янш.-Норв. Хăвăрта ирĕк = воля ваша. 2 Кадыш, Цив. в. Хăвăрăн ирĕк, мĕллĕ тăватăр (воля ваша). N. Тăхăрвун хăминчен пĕр хăми пире ирĕк пулмĕ-ши, выляса, кулса, ĕçсе çиме? (Такмак) N. Хуларан ирĕк çĕре тухнă. Эсĕ епле çав тĕрлĕ чипер аван арăмна ирĕке (scr. йрке) прахса кайăн? Ч. П. Çакăях та ырă чунăм, ӳссен, ирĕкĕнчен тухас çук. О сохр. зд. Урамсенчен, кил-картисенчен тислĕк, ытти таса мар япаласене те хире (уя) кăларса тăкмасан, е тата çĕрме ял хушшинех ирĕк çĕре купаласа лартсан, эпĕ çанталăкра вĕсем çĕре пуçлаççĕ. Сказки. Иван вара чула тытрĕ, тет те, ирĕкелле утса ячĕ, тет (= на волю). О сохр. яд. Тăвăр тумтир нихçан та ирĕк тумтир пек ăшă пулмасть. Н. Кармалы. Санăн икелӳсене ирĕк çĕре ӳкерес пулать.

ирĕклĕ

волышЙ. П. Макк. Х. Хăйсем те ирĕклĕ çын пулччăр. Хып. 1906, 14. Ытлашши хăварсан, тымарăн вăй парса тăма халĕ çитмест; вара çырли те ирĕклĕ пулаймасть.

иртĕх

(и_рд’э̆х'), становиться избалованным. Орау. Çăккăрпа ан выльăр! çăккăрпа ан выльăр! Пĕр-ик кун выçă усрамалла сире, ытла иртĕхнĕ! (говорят ребятам). КС. Лашана пĕрмай лайăх апат парсассăн, иртĕхет (перестает есть обыкновенную пищу, избаловывается). IЬ. Ачисем пит иртĕхнĕ (избалованы, набалованы). Хĕвел 1. Эпир çак хĕр-арăмсем пекех пулмăпăр; вĕсем ытлашши те иртĕхеççĕ. КС. Эхи-и, ачам, лашу иртĕхсе кайнăç! Э, брат, лошадь-то у меня (говорит о своей лошади, хотя афф. притяжательный относится ко 2-му лицу) с жиру бесится! (Напр., у нее хороший корм, а она «балует»: не ест, раскидывает мордой корм, или ест сухую солому и пр. Сирах hVII. Ытлашши çию чире ларать, иртĕхсе çие-çие тăм-хаяр (в рукописи: тум-хаяр) чир те тупăн. Иртĕхсе çинĕ пирки нумайĕшĕ вилĕм тупнă, пырне чаракан кун-çулне малалла тăсать. Абаш. Иртĕхсе кайнă. 1. Расшалался. 2. Стал жить роскошно.

Русско-чувашский словарь

возбудить

глаг. сов.
1. что (син. вызвать) хускат, тапрат, çурат, вăрат; возбудить аппетит апат çиес килтер; возбудить любопытство кăсăклантар
2. кого-что (син. взволновать) пăлхантар, хумхантар; излишне возбудить ребёнка ачана ытлашши палхантарса яр
3. что (син. поставить, предложить) пуçар, пуçла, сĕн, ларт; возбудить вопрос ыйту ларт; возбудить дело в суде судра ĕç пуçар

дальний

прил. (син. далёкий; ант. ближний)
инçе, инçетри, аякри, катари; дальние страны аякри çĕршывсем; Дальний Восток Инçет Хĕвел тухăç; поезд дальнего следования инçете çӳрекен поезд ♦ дальний родственник аякри хурăнташ; без дальних слов ытлашши калаçса тăмасăр

жирный

прил., жирно нареч.
1. (ант. постный) çуллă; жирный суп çуллă яшка; жирное мясо çуллă аш
2. (син. упитанный, толстый; ант. тощий) самăр, мăнтăр; жирная свинья сăмăр сысна ♦ жирная грязь çăра пылчăк; жирный чернозём пулăхлă хура тăпра; жирный шрифт хулăн шрифт; жирно будет ытлашши пулать

зачеркнуть

глаг. сов.
хурат, хуратса хур, туртса пăрах, чĕрсе пăрах; зачеркнуть лишние слова ытлашши сăмахсене туртса пăрах

излишек

сущ.муж., множ. излишки
1. (син. остаток) юлашки, юлни; излишки материалов после строительства дома çурт тунă хыççăн юлнă пурлăх
2. (син. избыток; ант. недостаток) ытлашши, иптĕк; хватит с излишком ытлашшипех çитет; излишек влаги в почве тăпрари ытлашши нӳрĕк

излишний

прил., излишне нареч.
ытлашши, ытлă, иптĕк; ытла; излишне дорогой костюм ытла хаклă костюм; излишне говорить об этом кун çинчен калаçма та кирлĕ мар

лишний

прил., лишне нареч.
1. (син. избыточный) ытла, ытлашши, ытла; лишние расходы ытлă тăкак; сто рублей с лишним çĕр тенкĕ ытла; У меня нет лишних денег! Манăн ытлашши укçа çук!
2. (син. добавочный) тепĕр, тепре, тата; напомнить лишний раз тепĕр хут аса илтер ♦ сказать лишнее кирлĕ маррине кала

муха

сущ.жен.
шăна; мясная муха симĕс шăна ♦ делать из мухи слона ытлашши ӳстер

остаток

сущ.муж.
1. (син. излишек, избыток) ытлашши, юлашки, мĕн юлни; остаток денег юлнă пек укçа
2. (син. отходы) юлашки, каяш; остатки пищи апат юлашки, çийĕнчĕк

сдача

сущ.жен.
ытлашши укçа, юлнă укçа (тавар хакĕн тăрри); сдать пятьдесят рублей сдачи ытлашши аллă тенке тавăрса пар

слишком

нареч.
ытла, ытлашши; ытла та; это слишком дорого ку ытла та хаклă

чересчур

нареч. (син. слишком)
ытла та, ытлашши, виçесĕр; товар чересчур дорог тавар ытла та хаклă

язык

сущ.муж.
1. чĕлхе (ӳт пайĕ); кончик языка чĕлхе вĕçĕ; лизать языком чĕлхепе çула; отварной язык пĕçернĕ чĕлхе (апат)
2. чĕлхе, калаçу, пуплев; язык и мышление чĕлхе тата шухăшлав; лишиться языка чĕлхесĕр пул, чĕлхене çĕтер
3. чĕлхе (пĕр-пĕр халăхăн); славянские языки славян чĕлхисем; чувашский язык относится к тюркским языкам чăваш чĕлхи тĕрĕк чĕлхисен шутне кĕрет; изучать иностранные языки ют çĕршыв чĕлхисене вĕрен
4. чĕлхе (халăх пуплевĕн пĕр тĕсе); литературный язык литература чĕлхи; разговорный язык калаçу чĕлхи; язык Пушкина Пушкин чĕлхи ♦ держать язык за зубами шăла çырт, ан шарла; распустить язык чĕлхене ирĕке яр, ытлашши сӳпĕлтет; с языка сорвалось сăмах вĕçерĕнсе кайрĕ; язык без костей чĕлхен шăмми çук (ытлашши сӳпĕлтетни çинчен); язык не повернётся сказать калама чĕлхе çаврăнмасть; на языке вертится чĕлхе вĕçĕнчех (калас сăмах); вкусно — язык проглотишь питĕ тутла — чĕлхӳне çăтса ярăн; язык программирования программăлав чĕлхи (компьютер ĕçĕнчĕ)

Русско-чувашский словарь (1972)

алчность

ж м н. н е т ĕмĕтсĕрлĕх, çăткăнлăх, укçана, пуянлăха ытлашши хапсăнни.

апологет

апологет (пĕр-пĕр вĕрентĕве виçесĕр, ытлашши ырласа хӳтĕлекен).

апология

апологи (кама та пулин е пĕр-пĕр вĕрентĕве ытлашши ырласа хӳтĕлени).

аппетит

аппетит (1. апат анни, апат çиес килни; приятного аппетита апат тутлă пултăр; 2. кăмăл туртни, ытлашши хапсăнни; нужно умерить его аппетиты унăн аппетитне пăртак пусарас пулать).

гипербола

гипербола (ытлашши ӳстерсе калани).

дифирама

дифирама (ҫынна ытлашши мухтани); петь дифирамбы кому-нибудь кама та пулин ытлашши мухтама.

дутый

1. вӗрсе хӑпартнӑ; 2. тĕрĕс мар, ытлашши ӳстернӗ (отчетри цифрӑсем).

заговориться

-рюсь сов., заговариваться несов. 1. хӗрсе кайса калаҫнипе ӗҫе мансах кай; 2. ытлашши калаҫса суймах тытӑн.

закормить

-млю кого, что сов., закармливать несов. ытлашши ҫитер, ытлашши ҫитерсе чирлеттерсе яр (пӗчӗк ачана).

заломить

-млю что сов., заламывать несов. разг. ÿстерсе хак хур; ытлашши хаклӑ ыйтма; заломить шапку каппайланса ҫӗлӗке хӑяккӑн лартса яр.

заморить

кого, что сов. ытлашши йывӑр ӗҫпе тарӑхтар, суптар, ӗшентер, вилес патне ҫитер; заморить червячка кӑшт ҫырткаласа, хырӑм выҫнине пусар.

запить

-пью сов., запиваться несов. 1. пĕр-пӗр эмеле шывпа ҫӑтса антар; 2. запил ытлашши, ӗçме тытӑнчĕ, ӗҫке ярӑнчӗ.

запрос

1. ыйту пани, ыйтни 2. ытлашши хаклӑ ыйтни (таваршӑн).

избыток

-тка ытлашши юлни, ытлашши нумай, тулӑх пулни; избытком ытлашшипе, ытлӑн-ҫитлĕн.

излишек

-шка, м. излишки ытлашши.

изобиловать

-ую чем несов. ытлашши нумай пул, тулӑх пул.

каление

хӗртни (тимӗре); довести до белого каления ытлашши тарӑхтарса, ҫиллентерсе ҫитер (ҫынна).

культ

1. культ (тӗн йӑли-йӗркисем); 2. перен. кама та пулин ытлашши пысӑка хуни, турӑ вырӑнне хуни; культ личности уйрӑм ҫынна шуҫҫапса пурӑнни, ытлашши пысӑка хуни.

кутать

кого, чем или во что. несов. чĕрке; слишком кутать ребёнка нельзя ачана ытлашши ӑшă тӑхăнтартма юрамасть.

лакировать

-рую что, несов. отлакировать сов. 1. лакпа вит, лакпа ҫутат; 2. перен. ытлашши хитрелетсе кӑтарт (пурнӑҫа).

либерал

либерал (1. либерализм майлӑ ҫын; 2. ытлашши ҫемҫе кӑмӑллӑ, ҫавна май ӗҫе сиен кÿрекен ҫын.)

лихва

устар. кирлинчен ытлашши; я вернул с лихвой тавӑрса патӑм.

лишний

1. ытлашши; 2. кирлӗ мар (япаласем); не лишне ытлашши пулмасть.

миндальничать

с кем, чем, несов. ытлашши ҫемҫе кӑмӑллӑ пул, тивӗҫсӗр хӗрхен.

наводнение

шыв илни (ҫуртсене) шыв ытлашши тулни, шыв тулса сарӑлса кайни, ейÿ.

наводнять

что, чем несов., наводнить сов. 1. тултар; 2. шыв айне путар; 3. ытлашши тултар.

непомерный

виҫесӗр, ытлашши, ытла та; непомерно мал ытлашши пӗчӗккӗ.

несловоохотливый

чӗмсӗртсрех, ытлашши калаҫма юратман (ҫын).

возмечтать

сов. мĕн çинчен те пулин ĕметленме, шухăшлама пуçла; возмечтать (о себе) ху çинчен ытлашши шухăшлама пуçла, мăнкăмăллан.

волосатый

çӳçлĕ; çӳçне ытлашши ӳстерсе янă çын, çăмламас.

восхваление

ытлашши мухтани.

вульгарный

вульгарлă; 1. илемсĕр, юрăхсăр, нормăран начар еннелле пăрăннă (чĕлхе); 2. ытлашши çăмăллатса, кăшт пăсса ăнланнă (теори).

вычурный

ытлашши кăткăс, ĕлккен (тум).

обильный

1. питĕ нумай, тулли, ытлашши нумай; обильный урожай тырӑ вӑйлӑ пулни; 2. пуян.

обкормить

-млю кого, что сов., обкармливать несов. ытлашши ҫитерсе пӑсма, чирлеттерме (ачана).

обоготворять

кого, что несов., обоготворить сов. турӑ вырӑнне хур; ытлашши хисепле, пуҫҫап.

обожраться

-русь сов., обжираться несов. ытлашши ҫисе тултар, чых, чыхса тултар.

обуздывать

кого, что несов., обуздать сов. 1. ҫӑварлӑхла, ҫӑварлӑх пар; 2. йӑвашлантар, лӑплантар, пусар, тытса чар, ытлашши ирӗк ан пар.

объедаться

несов., объесться, -емся сов. ытлашши ҫисе тултарма, кӳпӗниччен ҫиме.

одёргивать

кого, что несов., одернуть сов. 1. (кĕпене) турткаласа тÿрлет; 2. туртса чар, ытлашши иртĕнме ан пар (кама та пулин).

озлобляться

несов., озлобиться, -блюсь сов. ытлашши ҫилленсе ҫитме, хаярланма, усалланма.

опаивать

кого, что несов., опоить, опою сов. ытлашши ӗҫтерме (лашана).

опиваться

разг. несов., опиться, обопьюсь сов. ытлашши ӗҫме; ытлашши ӗҫсе сиенленме (хăвна сиен тума).

опускать

что несов., опустить, -ущу сов. 1. аяла антар, аллуна ус; 2. антар (перпендикуляр); 3. кӑларса пăрах (калаври ытлашши сӑмахсене).

разварить

что сов., разваривать несов. ытлашши пӗҫерсе ирӗлтерсе, ҫемҫетсе яр; саланса кайиччен пӗҫер (ҫӗрулмине).

развязаться

-яжусь, -яжешься сов., развязываться несов. 1. салтӑн (михĕ); 2. перен. хӑтӑл, хӑтӑлса юл; как бы мне с ним развязаться манӑн унтан мӗнле (хăпас-ши) хӑтӑлас-ши; язык у него развязался унӑн чӗлхи уҫӑлса кайрӗ, ытлашши калаҫа пуҫларӗ.

развязность

ж. мн. нет хӑйне ҫын умӗнче ытлашши ирӗккӗн, ытлашши хӑюллӑ тыткалани, чараксӑрлăх.

разглагольствовать

-ствую несов., разг. хӑпартланса вырнаҫусӑр ытлашши калаҫма, тӗлсӗр калаҫма.

разгонять

кого, что несов., разогнать, -гоню, -гонишь сов. 1. хӑваласа салат, хуйхат; 2. ытлашши хăвала; разогнав автомобиль, сразу не остановишь автомобиле питӗ хытӑ чуптарма тытӑнсан, сасартӑк чараймӑн; разогнать тоску кичеме, ӑш ҫуннине сирсе яр; разогнать сон ыйха вӗҫтер.

разгул

мн. нет. 1. йӗркесӗр ӗҫсе иртĕхни, кунӗн-ҫӗрӗн вӑхӑта ӗҫсе ирттерни; 2. ытлашши иртӗхсе, пуҫсӑрланса хӑтланни, ҫӗмӗрсе ҫӳрени; разгул реакции реакци иртӗхни.

разгуляться

сов., разгуливаться несов. разг. 1. хӑвна ирӗк пама, мӗн тӑвас килнине пӗр чӑрмавсӑр тума; 2. ытлашши выляса ҫӳресе ыйха тартма; ребёнок разгулялся, не спит ача ытлашши выляса ҫӳренӗрен ҫывӑраймасть; 3. уяртса кай; погода разгулялась ҫанталӑк уяртса ячӗ.

раздуть

-ую что сов., раздувать несов. 1. вĕрсе чĕрт (вучахри вутта), вĕрсе ҫут (хӑййа); 2. вӗрсе, тултар, хӑпарт (хӑмпӑ); 3. ытлашши ӳстерсе яр (вӑрҫӑ бюджетне капитализм ҫӗршывӗсенче), йышлат, ӳстер, ӳстерсе яр; 4. тӗрлӗ еннелле вĕҫтерсе кай (ҫил ҫул ҫинчи тусана); 5. пысӑклатса кӑтарт; раздуть чью-нибудь ошибку камӑн та пулин йӑнӑшне пысӑклатса кӑтарт(ма).

распариваться

несов., распарить, -ся сов. вӗри пӑспа тарла, ытлашши ҫапӑн (милӗкпе).

расточать

что несов., расточить, -чу сов. 1. ӑссӑр салатса пĕтерме (пурлӑха); 2. перен. расточать похвалы ытлашши мухтама (мухтама юратни).

растягивать

что несов., растянуть сов. 1. каркӑчласа карӑнтар (тире), анла (ҫӑм тӑлана), туртса тăс, тӑсса вӑрӑмлат; 2. туртӑнтарса амант (шӑнӑра); 3. тӑс; автор сильно растянул рассказ автор калавне ытлашши тӑсса ҫырнӑ; 4. ытлашши вӑрăма, нумая тӑс; растянуть работу ӗҫе нумая, вӑрӑма тӑс.

расхваливать

кого, что несов., расхвалить сов. мухта, ырла, мухтаса, ырласа пӗтер, питӗ ырла, питĕ мухта, ытлашши мухта.

расшалиться

сов. ытлашши ашкӑнма тытӑн, ашкӑнса кай, ытлашши алхасса кай.

самонадеянность

ж. мн. нет хӑйне ытлашши шанни.

самоуправный

хӑйне хӑй ытлашши ирӗк паракан, пуҫсӑрланса хӑтланса закона пӑсакан.

сверх

1. çинчен; сверх шубы он надел тулуп кӗрӗк ҫинчен вăл тӑлӑп тăхӑннӑ; 2. ытлашши, ирттерсе; сверх плана планран ирттерсе; сверх меры виҫерен ытлашши, виҫерен тухса; 3. пуҫне; сверх заработной платы он получает премии ӗҫ укҫинчен пуҫне вӑл премисем илет; сверх ожидания кĕтмен ҫӗртен; сверх того кунсӑр пуҫне.

своеволие

мн. нет хӑйне ытлашши ирӗк пани, иртӗнни, иртӗхни.

сдержанность

ж. мн. нет хӑйне хӑй чарма пӗлни, тытма пӗлни, ытлашши ирӗк паманни, йĕркерен тухманни.

сдержанный

йӗркеллӗ, пусӑрӑнчӑклӑ, сӑпайлӑ, хӑйне ытлашши ирӗк паман, йӗркерен тухман (ҫын).

скупой

1. хытӑ, сӑхӑ; 2. перен. мĕн те пулин тума юратман; он скуп на слова вӑл ытлашши калаҫма юратмасть.

славословить

-влю, -вишь кого, что несов. мухтав юрри юрла, мухтаса юрла, ытлашши мухта.

слишком

ытла, ытла питĕ, ытлашши; он слишком добр вăл ытлашши ырӑ кӑмӑллӑ; слишком мало ытла сахал.

сумасброд

ӑссӑр хӑтланакан çын, ытлашши ашкӑнакан (иртӗнекен) çын.

эгоизм

мн. нет эгоизм (ҫын хӑйне хай ытлашши юратни, хайӗн интересӗсене общество интересӗсенчен мала хуни).

эгоист

эгоист, хайне ытлашши юратакан, хайшӗн анчах пурӑнакан ҫын.

элегантный

ытлашши илемлӗ, капӑр тумланнӑ ҫын, хӑйне хӑй йӗркеллӗ тыткалакан ҫын.

панегирик

панегирик (пĕр-пĕр çын çинчен ытлашши мухтанса каланӑ (ҫырнӑ) сӑмах).

панибратство

мн. нет разг. хӑйне кампа та пулин ытлашши хӑюллӑ, ним именмесĕр, сума сумасӑр тыткалани.

перебор

кирлинчен ытлашши; илсе тултарни.

перебродить

-ожу 1 и 2 л. не употр. сов. 1. йӳҫсе ҫит; 2. ытлашши йӳҫсе кай.

переваривать

что несов., переварить сов. 1. ҫӗнӗрен пӗҫер, тепĕр хут пӗҫер; 2. ытлашши пӗҫерсе яр; 3, ирӗлтер; мой желудок хорошо переваривает пищу ман хырӑмра апат аван ирĕлет; 4. перен. тӳс, чӑт; он его не переваривает вăл ӑна килĕштермест, вӑл ӑна кураймасть, тӳсме пултараймасть.

перевес

1. ҫӗнӗрен (тепĕр хут) виҫсе пăхни; 2. кирлинчен ытлашши тайни; 3. ҫиеле тухни, ӑнӑҫу; взять перевес ҫиеле тух.

перегибать

что несов., перегнуть сов. 1. авса хутла, хуҫлат; 2. ытлашши авӑнтар; 3. перегиб ту.

перегреть

что сов., перегревать несов., ытлашши вĕрилентерсе яр, ытлашши вĕрет.

перегреться

сов., перегреваться несов. ытлашши вĕриленсе кай, ытлашши хĕрсе кай.

перегружать

несов., перегрузить, -жу сов. 1. ытлашши тиесе тултар; 2. ытлашши нумай ӗҫ пар; 3 груза пĕр ҫӗртен тепĕр ҫӗре куҫар.

перегруженность

ж. мн. нет 1. çăкпа ытлашши тиенни; 2. ӗҫпе ытлашши тиенни.

передавать

-даю кого, что несов., передать, -дам сов. 1. пар, алӑран алла пар; 2. кала, каласа пар; 3. ытлашши пар; передать лекцию по радио лекцие радиопа каласа пар; передайте ему от меня привет манран салам калӑр ӑна.

передача

1. пани; 2. передача; передача по радио радио передачи; 3. (больницӑри ҫынна) пырса паракан япала; 4. ытлашши панӑ укҫа.

передержать

-жу, -жишь что, сов., передерживать несов. 1. ытлашши тыт (кӑмакара ҫӑкӑра); 2. ҫӗнĕрен тыт (экзамен).

передержка

1. ытлашши тытни; ытлашши тытса пӑсни; 2. ҫӗнӗрен тытни.

перезреть

сов., перезревать несов. ытлашши пулса пиҫсе кай.

перекармливать

кого, что несов., перекормить, -млю сов. 1. ытлашши ҫитер, нумай ҫитерсе сиен ту; 2. пурне те ҫитерсе тӑрант.

переливать

что несов., перелить, -лью сов. 1. пĕр савӑт ҫинчен тепӗр савӑт ҫине яр (юхтар); 2. ытлашши ярса, хĕрринчен юхтар; переливать из пустого в порожнее юмах ҫаптар, пуш параппан ҫапса лар.

перенапрягать

что несов., перенапрячь, -гу сов. ытлашши вӑй хур, ытлашши лутӑрӑн, лутӑркан.

перенаселённость

ж. мн. нет халӑх ытлашши тӑвӑр пурӑнни.

переоценить

кого, что сов., переоценивать несов. 1. ҫӗнӗрен хак хур, тепĕр хак ту; 2. ытлашши хакла.

переоценка

1. ҫӗнӗрен хак хуни; 2. тивӗҫлинчен ытлашши хаклани.

переплачивать

несов., переплатить, -чу сов. 1. ытлашши тӳле; 2. тӗрлĕ япалашӑн тӳлесе укҫа нумай пĕтер.

перепой

ытлашши ӗҫсе ӳсӗрӗлни.

переработать

что сов., перерабатывать несов. 1. ту (мĕнрен те пулин урӑх япала); 2. ҫӗнӗрен ту (проекта); 3. ытлашши ӗҫлесе ывӑн; 4. ытларах ӗҫле; переработать несколько часов темиҫе сехет ытларах ӗҫле.

перерасход

ытлашши тӑкак кӑларни (туни); ытлашши кӑларнӑ тăкак.

пересидеть

, -ижу, -идишь кого, что сов., пересиживать несов. 1. ытлашши ларса ирттер (ваннӑра), ытлашши вырттар (ҫӑкӑра кӑмакара); 2. пуринчен ытларах лар (хӑнара).

пичкать

кого, что, чем несов., напичкать сов. ытлашши ҫитер, ытлашши ӗҫтер.

позволить

кому, чему сов., позволять несов. ирĕк пар, пĕр-пĕр ӗҫ тума ан чар, кӑмӑл ту; позволяет себе слишком много вăл ытлашши; иртĕне пуҫларӗ.

пресытить

-ыщу сов.,, пресыщать несов. йӑлӑхтар, йĕпхĕрт, ытлашши ҫитерсе тӑрантар; однообразная пища скоро пресыщает ялан пĕр тĕрлӗ апат йӑлӑхтарать, йӗпхӗртет.

преувеличивать

что несов., преувеличить, -чу сов. ытлашши ӳстерме (се калама), ытлашши пысӑклатма, пысăклатса кӑтартма (смета тăрăх ыйтакан укҫана).

преуменьшать

что несов., преуменьшить, -шу сов, ытлашши пĕчĕклетме (се калама), пӗчӗклетсе кăтартма.

пристраститься

-ащусь к чему сов., пристращаться несов. сăхлан, кӑмӑлла, ытлашши юрат (вулама); не пристращайся к вину эрехе ан сӑхлан.

приторный

1. ытлашши пылак, шарак пылак, леклентерекен (йĕклентерекен) пылак, ӑша пÿлекен пылак; 2. перен. ытлашши йӑпӑлкка, йӑпӑлтатса калакан (сăмахсем).

простодушный

ырӑ кӑмӑллӑ, уҫӑ (ҫын), ҫынна ытлашши шанакан чее мар (ҫын).

пространный

1. сарлака, аслӑ, ирĕк; 2. пит вӑрӑм, ытлашши, ытла вирам; пространное письмо пит вирам, ытла вӑрӑм ҫыру.

просчитать

что сов., просчитывать несов. 1. шутласа кӑлар, шутласа тух; 2. шутра йӑнӑш тума, йӑнаш шутласа, кама та пулин ытлашши парса яма; он просчитался вăл йӑнӑш шутланӑ, ытлашши тавӑрса панӑ (укҫа), тивӗҫҫине илеймерӗ.

просчитаться

сов., просчитываться несов. шутра йӑнӑшма, йӑнӑш шутласа ытлашши пама.

чересчур

ытла, ытлашши, ăравасăр, вышкайсăр, майсăр; чересчур много ытла нумай.

чрезвычайный

питĕ пысăк (çитĕнӳ), калăпсăр, латсăр, манерсĕр, шутсăр, ытах та; чрезвычайно большой шутсăр пысăк, ытлашши пысăк.

хватать

кого, что несов. хватить, -чу, -тишь сов. 1. тыт, ярса ил, ярса тыт (алăран, ĕнсерен), айтар; 2. çап, тив; он хватил его по голове вăл ăна пуçран çапрĕ; морозом хватило капустную рассаду купăста калчине сивĕ (тăм) тивнĕ; хватить через край ытлашши, вырăнсăр каласа пăрахма.

фамильярничать

с кем, с чем несов. хăвна ху ытлашши ирĕккĕн, хаюллă тыткала.

фетиш

фетиш (1. культурăсăр халăхсем турă вырăнне пуççапса пурăнакан япаласем; 2. перен. çын ытлашши хисеплекен япала).

увлекаться

кем, чем несов., увлечься, -екусь, -чёшься сов. 1. питĕ интереслен (ĕçпе), (пĕр-пĕр япалапа) ытлашши юрат, ун çинчен анчах шухăшласа пурăн; 2. юратса пăрах (хĕре).

угодливый

1. çынна юрама ытлашши тăрăшакан; 2. йăпăлти, япшар.

умерить

что сов., умерять несов. вăтам виçене хăвар, ытлашши ан пар; умерить аппетит ытлашши хапсăнасса чакар, ан выçтахлан.

утрировать

-рую что сов. и несов. ӳстерсе кала (пĕр-пĕр япала, ĕç çинчен), ытлашши (пăсса) мухта.

учинить

что сов., учинять несов. ту; учинить скандал ытлашши алхас, киревсĕр ĕçсем ту (вăрç, çапăç...)

баловать

, -лую кого, что, несов. избаловать сов. ачашлантарса яр, ытлашши ачашласа пăс, иртĕхтер, ачаша вĕрент, ашкăнтар.

безвременный

вăхăтсăр, ытлашши ир пулнă(скер); безвременно умерший вăхăтсăр (ытла ир) вилнĕскер.

болезненный

1. тăтăш чирлекен, йăмшак, имшер (çын), нишлĕ, сывлăхсăр (çын); болезненный вид чирлĕ сăн; 2. йĕркесĕр, ытлашши; он воспринимает критику болезненно вăл хăйне критикленĕшĕн кӳренет.

бравировать

-рую чем, несов. хăвăн чăрсăрлăхна кирлĕ мар çĕрте мухтанса кăтартма, вырăнсăр ытлашши хăюллă пулма.

буйство

ытлашши асни, чарсăрланса çынсене хĕнесе çӳрени, ним йĕркесĕр хăтланни.

Русско-чувашский словарь (1971)

болезненный

прил. 1. чирлĕ, сыв мар, сусăр; болезненный вид сыв мар сăн; 2. (подверженный заболеваниям) чирлешке, имшеркке, нишлĕ; 3. перен. ытлашши, çав тери; болезненное самолюбие харпăр хăйне ытлашши хисеплени; 4. (причиняющий боль) ыраттаракан; болезненный укус змей çĕлен сăхнăран ыратни.

воображать

несов. см. href='/s/вообразить'>вообразить; ◇ воображать о себе хăвна ытлашши пысăка хур.

восхвалять

несов. кого-что ытлашши мухта; восхвалять до небес вĕçĕмсĕр мухта.

вредить

несов. кому-чему сăтăр ту, сиен кӳр, сиенле; курение вредит здоровью чĕлĕм туртни сывлăхшăн сиенлĕ; лишнее говорить — себе вредить погов. ытлашши калаçни хăвшăнах сиенлĕ.

вывариться

сов. тутăсăрлан (ытлашши пĕçернипе).

высвободиться

сов. 1. (освободиться от чего-л. стесняющего) хăтăл, ирĕке тух, ирĕклĕ пул; 2. (стать излишним) пушан, кирлĕ мар пул; часть средств высвободилась укçă-тенкĕн пĕр пайĕ ирĕкленчĕ (е ытлашши пулчĕ).

выше

1. сравн. ст. от прил. высокий и нареч. высоко çӳллĕрех, пысăкрах, вăрăмрах; 2. нареч. (вверх от чего-л., сверх чего-л.) çӳлерех, ытларах, аслăрах; дети от пяти лет и выше пилĕк султан аслăрах ачасем; подниматься все выше и выше çӳлтен çӳле хăпарса пыр; 3. предлог с род. п. (сверх) ытларах, ытлашши; получить выше ожидаемого кĕтнинчен ытларах ил; 4. предлог с род. п. (вверх по течению) тăварах, çӳлерех (шыв тăрăх); выше пристани пристаньрен тăварах; 5. нареч. (раньше) маларах; выше было сказано маларах каланăччĕ ĕнтĕ.

гипербола

ж. 1. лит. гипербола (ӳстернĕ сăнлăх); 2. (чрезмерное преувеличение) ытлашши ӳстерни, ӳстерсе калани.

гипертрофированный

прил. ытлашши ӳссе (е пысăкланса) кайнă.

гипертрофия

ж. биол., мед. гипертрофи (организмăн пĕр-пĕр пайĕ чире е урăх сăлтава пула ытлашши ӳссе кайни).

горячка

ж. 1. уст. (лихорадка) сив-чир; нервная горячка пăлханнипе сивĕ тытни; 2. перен. (возбуждение, азарт) хĕрӳ тапхăр, хĕрсе кайни; 3. перен. (спешка) хĕвĕшӳ, тĕркĕшӳ, хыпăнса ӳкни, васкав; горячка перед отъездом çула тухас умĕнхи хĕвĕшӳ; ◇ пороть горячку хыпкаланса ӳк, ытлашши васка.

гротеск

м. гротеск (литературăпа искусствăра ытлашши ӳстерсе кăтартни е кăтартмалли мел).

дифирамб

м. 1. лит. дифирамб, мухтав юрри; 2. (преувеличенная похвала) ытлашши мухтани; ◇петь дифирамбы кому-л. ытлашщи мухта (кама та пулин).

длинноты

мн. ытлашши вăрăм вырăн; роман страдает длиннотами романăн хăшпĕр пайĕсене ытлашши тăсса кайнă.

длинный

прил. вăрăм, тăрнаккай, тăсланкă; длинные волны вăрăм хумсем; ◇ длинный язык чĕлхи вăрăм çын, ытлашши калаçма юратакан.

доверчивость

ж. шанни; излишняя доверчивость вредна ытлашши шанни сиенлĕ.

договориться

сов. 1. о чём калаçса татăл, килĕш, сăмах тат; договориться о встрече тĕл пуласси çинчен калаçса татăл; 2. до чего калаçса кай, ытлашши калаç.

донельзя

нареч. разг. ытлашши, çав тери, калама çук, май çук, йĕркесĕр; он донельзя упрям вăл йĕркесĕр кутăн.

допрыгаться

сов. до чего, разг. 1. ытлашши сикçĕ хăвна сиен ту; 2. перен. хăвна валли туп.

дочь

ж. хĕр, хĕрача; ◇ дочь Евы шутл. Ева хĕрĕ (ытлашши пурне те пĕлесшĕн çунакан хĕрарăм çинчен).

дутый

прил. 1. (полый) вĕрсе хăпартнă, вĕрсе карăнтарнă; дутые шины вĕрсе хăпартнă шинăсем; 2. перен. (преувеличенный) ытлашши ӳстернĕ, суя, ултавлă; дутые цифры суя цифрăсем.

за⸗

приставка 1. глаголсем çумне хушăнать, ун пек чух çакна пĕлтерет: 1) ĕç пуçланнине: засмеяться кулса яр; запрыгать сик(келе)ме пуçла; 2) ĕç пулнине: завоевать çĕнсе ил; затвердеть хытса лар; 3) (-ся татăкпа тата унсăр та) ĕç шутран ытла пулнине: заговориться ытлашши (е нумай) калаç; захвалить ытлашши мухтаса пăрах; 4) ĕç ăçталла та пулин сулăннине: закатиться (напр. за шкаф) кусса кĕрсе кай (сăм. шкаф хыçне); 5) ĕçе çула май тунине: занести кĕртсе пар; 2. япала ячĕсемпе паллă ячĕсене тума хушăнать, «леш енче», «кайра» е «аякра» пĕлтерĕшлĕ: заречье çырма леш ен; заречный çырма леш енчи.

заболтаться

сов. разг. (заговориться) калаçса кай, ытлашши калаç (е павра, сӳпĕлтет).

завраться

сов. разг. ытлашши суеçтер, тыттар.

заговориться

сов. разг. 1. (увлечься разговором) калаçса кай, хĕрсе кайсах калаç; разг. (завраться) тыттар, суеçтер, ытлашши хуш.

загоститься

сов. разг. хăнара нумай пурăн, ытлашши хăналан.

задел

м. разг. 1. пуçласа хунă ĕç; 2. запас, ытлашши янтăлани.

закормить

сов. кого ытлашши çитер (е тăрантар), çитерсе тултар, çиейми ту; закормить сладостями пылак ытлашши çитер.

заласкать

сов. кого ытлашши ачашла, ачашлатса яр.

залежаться

сов. разг. 1. (долго пролежать) вăрах вырт, выртсах кай; больной долго залежался чирлĕ çын вăрах выртнă; 2. (быть неходким) ытлашши выртса кивел, кивелсе кай; мăртăх; товар залежался тавар выртса кивелнĕ.

заломить

сов. что 1. разг. (перегнув, надломить) хуç; хуçлат; заломить сучки турат хуç; заломить углы книги кĕнеке кĕтессисене хуçлатса пĕтер; 2. прост. (запросить высокую цену) ытлашши хаклă ыйт, шăйăр; 3. безл. что (начать ломить) ыратма (е сурма) пуçла (çан-çурăм, ал-ура); заломило поясницу пилĕк сурма пуçларĕ; ◇ заломить руки алăсене каялла пăрса ларт; заломить шапку çĕлĕке ĕнсе çинелле (е чалăштарса) ларт.

запрос

м. 1. ыйту, ыйтни, ыйтса пĕлни; 2. обычно мн. запросы ыйту, ыйтусем; культурные запросы культура ыйтăвĕсем; 3. разг. (в цене) ытлашши ыйтни (хак).

засидеться

сов. 1. нумайччен лар, ытлашши лар, ларсах кай; засидеться в гостях хăнара ларсах кай; 2. перен. (долго прожить на одном месте) пурăнса ирттер, ларса ирттер, нумайччен пурăн; засидеться в деревне ялта пурăнса ирттер; ◇ засидеться в девках ватта (е ват хĕре) юл.

засинить

сов. что 1. (сделать синим) кăвакарт, кăвакпа пĕвет, кăвак тĕслĕ сăрла; 2. разг. (чрезмерно подсинить) ытлашши кăвакарт, кăвакартса яр (сам. кĕпе-йĕме).

заспаться

сов. разг. нумай çывăр, ытлашши çывăр, ыйхă айне пул.

избыток

м. 1. (количество, превышающее потребность) ытлашши (кирлинчен); времени у него — избыток вăхăчĕ ун ытлашшипех пур; 2. (обилие, изобилие) тулăх, илпек; с избытком ытлашшипех, ытлăн-çитлĕн.

избыточный

прил. ытлашши, тулăх, илпек.

излишек

м. ытлашши, иптĕк; с излишекком ытлашшипех, тӳпеми.

излишество

с. кирлинчен ытлашши; виçерен тухни.

излишне

нареч. ытлашши, ытла; излишне много ытла та нумай.

излишний

прил. ытлашши, иптĕк, кирлĕ мар; излишняя поспешность ытлашши ваçкани; считать излишним ытлашши тесе шутла.

кудрявый

прил. 1. кăтра; кудрявые волосы кăтра çӳç; кудрявая голова кăтра пуç; 2. перен. (излишне затейливый — о языке, стиле) ытла эрешле; кудрявый стиль ытлашши эрешле стиль; кудрявый почерк эрешле çыру.

культ

м. 1. рел. культ; 2. перен. ытлашши пысăка хуни, пăхăнса тăни, культ.

курение

с. 1. по гл. курить; 2. (вещество) тутлă (е ырă) шăршă кăларма çунтаракан япала, тутлă (е ырă) шăршлă тĕтĕм; 3. перен. (восхваление) ытлашши мухтани, йăпăлтатса мухтани.

кутаться

несов. чĕркен, ытлашши чĕркен, тăхăнса тултар, ытлашши ăшă тăхăн.

лакировать

несов. что 1. лакла, лакпа вит; лакировать мебель сĕтел-пукана лакпа вит; 2. перен. (приукрашивать) илемлетсе (е лайăхлатса) кăтарт; лакировать действительность чăнлăха ытлашши илемлетсе кăтарт.

лишний

прил. 1. (превышающий установленное количество) ытлашши, ытлашши юлнă (е тухнă); лишние деньги ытлашши укçа; 2. (ненужный) кирлĕ мар, ытлашши; лишние вещи кирлĕ мар (е ытлашши) япаласем; 3. (добавочный, дополнительный) ытлашши, тепĕр; лишний раз тепĕр хут; с лишним ытлашшипех, ытла; не лишнее ытлашши мар, кансĕрлемест; сказать (или сболтнуть) лишнее ытлашши кала (е персе яр); не позволять себе лишнего 1) (о расходах) ытлашши ан тăккалан; 2) (о поведении) ытлашши ан хăтлан, виçерен (е картран) ан тух.

малодоступный

прил. 1. çитме йывăр, пыма кансĕр (вырăн); 2. илме (е туянма) çук (е йывăр); малодоступные цены ытлашши пысăк хаксем; малодоступные товары сайра пулакан таварсем; 3. йывăр, кăткăс, ăнланма йывăр; малодоступный текст ăнланма йывăр текст.

мера

ж. 1. виçе; мера длины вăрăмăш виçи; 2. (предел) виçе, чикĕ, карт; знать меру виçине пĕл; 3. хисеп, виçе; мера вины мĕн тери айăплă пулни; 4. (мероприятие) мера; принять меры мера йышăн; 5. уст. пăтавкка; мера овса пĕр пăтавкка сĕлĕ; ◇ без меры виçесĕр, шутсăр; в меру виçеллĕ, шăпах, чух кăна; не в меру, сверх меры, через меру ытлашши; ни в коей мере кăшт та; по крайней мере см. крайний; по меньшей мере см. меньший; по мере сил см. сила.

миндальничать

несов. с кем-чем и без доп., разг. 1. (нежничать) ытлашши ачашлан; 2. (потакать) çемçешке пул, иртĕхтер, ан чар; нечего с ними миндальничать вĕсене хытарас пулать.

многословие

с. сăмах юххи, ытлашши сăмахлă калаçу.

муха

ж. шăна; ◇ делать из мухи слона ытлашши ӳстер; мухи не обидит шăнана та тивес çук (йăваш); быть под мухой хĕрĕнкĕ пул.

накутать

сов. что, чего, на кого, разг. чĕркесе (е кӳптесе) тултар, ытлашши ăшă тăхăнтар(т).

насолить

сов. 1. что, чего тăварла; насолить кадку огурцов пĕр катка хăяр тăварла; 2. что, разг. (сильно посолить) тăвар сап, тăварлантар (ытлашши); насолить суп яшкана тăварлантарса яр; 3. кому и без доп., перен. разг. тарăхтар, кӳрентер, усал ту.

нахвалиться

сов. кем-чем, разг. мухтанса пĕт, ытлашши мухтан; отец не нахвалится сыном ашшĕ ывăлĕпе мухтанать те мухтанать.

небо

с. тӳпе, пĕлĕт; ◇ быть на седьмом небе çав тери савăнса кай; превознести до небес ытлашши мухтаса пĕтер; коптить небо см. коптить; между небом и землёй çĕрпе пĕлĕт хушшинче; под открытым небом çара çĕрте; попасть пальцем в небо тĕлсĕр каласа хур; как с неба свалился кĕтмен çĕртен килсе кĕр; (отличаться) как небо от земли сĕрпе пĕлĕт пек уйрăлса тăр.

неимоверный

прил. ытлашши (е ытла та) пысăк, акăш-макăш, калама çук, ĕненме йывăр; неимоверные трудности ытла та пысăк йывăрлăхсем.

неликвидный

прил. фин. ытлашши, неликвид ⸗ĕ [⸗и]; неликвидный фонд неликвид фончĕ.

нелишне

нареч. в знач. сказ, с неопр. кансĕрлемĕ, ытлашши мар (е пулмĕ), чармасть; нелишне будет сказать об этом кун çинчен калани ытлашши пулмĕ.

непомерный

прил. виçесĕр, ытлашши, виçерен ытла, ытла та.

непосильный

прил. вăйран ытлашши, вăй çитми (е çитерейми), ытла та йывăр.

ничей

мест. 1. отриц. (никому не принадлежащий) никамăн, никамăн та мар; эти вещи ничьи ку япаласем никамăн та мар; 2. неопр. (любой, всякий) кирек кам(ăн).. та [те]; ничей совет не лишний кирек кам канашĕ те ытлашши мар; 3. в знач. сущ. ничья ж. спорт. никам та çĕнтерейменни.

носить

несов. 1. см. нести; 2. что (одеваться во что-л.) тăхăн, тăхăнса çӳре; носить военную форму çар формипе çӳре; 3. что (иметь при себе) тăхăнса (е илсе, çакса) çӳре; носить галстук галстукпа çӳре; носить кольцо çĕрĕ тăхăнса çӳре; 4. что ⸗па [⸗пе] çӳре; носить бороду сухалпа çӳре; она носит фамилию мужа вăл упăшкин хушамачĕпе çӳрет; 5. что (характеризоваться чем-л.) пул; спор носит принципиальный характер принциплă тавлашу; 6. кого, разг. (быть беременной) йывăр çын пул; ◇ носить на руках ытлашши иртĕхтер (е ачашласа пăх).

о⸗

приставка, çакна пĕлтерет: 1) ĕç япала тавралла пулнине е унăн пĕтĕм çийĕ пе сарăлнине: обежать вокруг чего-л. чупса çаврăн; оклеить çыпăçтарса çаврăн (е тух); 2) çуммипе, тавралла е пăрăнса иртсе кайнине: обежать çуммипе (е тавралла) чупса ирт; осмотреть пăхса çаврăн; 3) тунă ĕç пурне те е нумайăшне тивнине: одарить парне парса тух; объехать все деревни района районти пур яла та çитсе çаврăн; 4) çитсе иртсе кайнине, мала тухнине, ытлашши тунине: обогнать хаваласа çитсе иртсе кай; 5) кирлинчен ытлашши пулнине: опоить ытлашши ĕçтер; 6) кая (е катăк) парса сиен тунине: обсчитать катăк ту, ултала; 7) ĕç пулса çитнине: ослепнуть суккăрлан; озвереть тискерленсе кай; 8) пĕр-пĕр енĕпе палăртнине: обогатить пуянлат; озеленить симĕслентер; 9) ⸗ся сыпăкпа пĕтекен хăшпĕр глаголсенче вĕсен тĕпĕсен пĕлтерĕшне хирĕçле пĕлтерĕш парать: ослышаться йăнăш илт.

обкормить

сов. кого-что кӳпĕниччен çитер, ытлашши çитер.

обоготворение

с. 1. по гл. обоготворить; 2. перен. пит пысăка хуни, ытлашши юратни.

обострённость

ж. 1. (повышенная чувствительность) сисĕмлĕх вăйланни; 2. (напряжённость) çивĕчлĕх, ытлашши хирĕçӳлĕх.

объесться

сов. чем и без доп. кӳпĕн, çисе кӳпĕн, кӳпĕниччен çи, ытлашши çисе тултар.

опиться

сов. разг. ытлашши ĕç, кӳпĕниччен ĕç.

опоить

сов. кого 1. (чрезмерно напоить) ытлашши ĕçтерсе сиенле (е сиен ту); 2. (напоить хмельным) ĕçтерсе ӳсĕрт, ĕçтерсе сиенле; 3. уст. (отравить) наркăмăш ĕçтер, вĕлермелли ĕçтер.

опьянить

сов. кого-что 1. ӳсĕрт, ӳсĕртсе яр; тăнран яр; 2. перен. ытлашши савăнтар, хĕпĕртеттер, каçăхтарса яр.

особый

прил. 1. (особенный, необычный) уйрăм, хăйне майлă (е евĕрлĕ), хăйнешкел; 2. (большой, значительный) ытлашши, çав тĕрлĕ; без особых затруднений ытлашши чăрманмасăрах; 3. (отдельный) уйрăм, ятарлă, юри тунă.

осточертеть

сов. разг. йăлăхтарса (е йĕрĕнтерсе) çитер, ытлашши пистер.

отбавлять

несов. см. отбавить; ◇ хоть отбавляй тем чухлех, ытлашши те пур.

отгул

м. отгул (ытлашши сехет е кун ĕçленĕшĕн ĕçе тухманни).

отозваться

сов. 1. на что и без доп. (откликнуться) хирĕç чĕн, тавăр, сăмах хуш, сасă пар; 2. на ком-чём (сказаться) палăр, тив; хавшат; переутомление отозвалось на его здоровье ытлашши ывăнни унăн сывлăхне хавшатрĕ; 3. о ком-чём (высказаться) пĕлтер, палăрт (шухăша е мĕнле пăхнине).

панегирик

м. панегирик (мухтав сăмахĕ; ытлашши мухтани).

пасынковать

сов. и несов. что, с.-х. ирт (ытлашши туратсене); пасынковать помидоры помидор турачĕсене ирт.

пасынок

м. 1. прям. и перен. ывăл çури, ерчĕн, амаçури ывăл, тăван мар ывăл; 2. с.-х. ытлашши турат.

пере⸗

приставка; глаголсен малтанхи пайĕ, вăл çаксене пĕлтерет: 1) куçнине, куçарнине, урлă каçнине, каçарнине: перебежать чупса каç; перебросить ывăтса каçар (сăм. хӳме урлă); 2) пăсса тунине: перешить пăсса (е сӳтсе, юсаса) çĕле; 3) кирлинчен ытлашши тунине, пăснине: перехвалить ытлашши мухтаса пăс; 4) çиеле е мала тухнине: перекричать кăшкăрса çиеле тух; перехитрить чеерех пул; 5) мĕн те пулин туса пĕтернине: переловить тытса пĕтер; перемокнуть йĕпенсе пĕт; 6) ик пая уйăрнине, пӳлнине: перегородить пӳлсе ларт; перепилить касса тат; 7) пĕр япаларан тепĕр япала тунине: пережечь дрова в уголь вутран кăмрăк ту; 8) нумай мар тунине: передохнуть сывлăш çавăрса (е канса) ил; перекусить çырткаласа (е çикелесе) ил; 9) ĕçе хире-хирĕ ç тунине: перемигиваться хуç хĕсев ил (пĕрне-пĕри); переписываться çыру çӳрет (пĕр-пĕрин патне).

перебелить

сов. что 1. (заново) çĕнĕрен (е тепре) шурат; 2. (выбелить всё) шуратса тух (е пĕтер); 3. (сделать слишком белым) шуратса яр (е пăс), ытлашши шурат.

переборщить

сов. разг. кирлинчен ытла ту, чикĕрен ирт; это ты переборщил! куна вара эсĕ ытлашши каларăн!

перебрать

сов. что 1. (рассортировать) пăхса (е суйласа, иртсе) тух (е пĕтер); перебрать горох пăрçа иртсе пĕтер; перебрать все письма çырусене пăхса тух; 2. кого-что, перен. (в мыслях и т. п.) асăнса (е аса илсе) тух; 3. что, разг. пăсса (е салатса) çĕнĕрен ту; перебрать пол урайне пăсса сар; перебрать мотор мотора юсаса пух; 4. что (взять по частям) илсе пĕтер (е тултар); он перебрал у меня все карандаши вăл ман кăранташсене иле-иле пĕтерчĕ; 5. что, чего (взять лишнее) ытлашши ил; перебрать сверх нормы нормăран ытла ил; 6. что, полигр. çĕнĕрен наборла.

переварить

сов. что 1. (сварить ещё раз) тепĕр хут (е çĕнĕрен) пĕçер; 2. (проварить больше, чем нужно) ытлашши пĕçер (е вĕрет, пыллантар); 3. (при пищеварении) ирĕлтер, шăрат (апата); 4. перен. разг. туссе ирттер, чат; килĕш; не могу переварить ложь суяна тӳсме пултараймастăп; 5. перен. разг. (усвоить) тĕплĕ ăнланса ил.

перевариться

сов. 1. (провариться больше, чем нужно) ытлашши пиçсе (е ирĕлсе) кай; мясо переварилось какай пиçсе ирĕлсе кайнă; 2. (при пищеварении) ирĕл, шăран (апат).

перевес

м. 1. по гл. перевесить; 2. перен. çĕнтерӳ, çĕнтерӳлĕх, çи; перевес должен быть на нашей стороне эпир çиеле тухмалла; 3. разг. (излишек в весе) ытлашши тайни, юлнă тӳпе.

перегнуть

сов. 1. что ав, хутлат, пĕк, тай; перегнуть лист бумаги пополам хут листине çурмалла хутлат; 2. разг. (согнуть больше, чем надо) ытлашши ав (е хутлат, тай, пĕкĕрт); 3. без доп., перен. разг. виçерен йрт (е тух); ◇ перегнуть палку ытлашши хăтлан, виçĕрен ирт.

перегрев

м. по гл. перегреться; перегрев мотора мотор ытлашши хĕрсе кайни.

перегреть

сов. что 1. вĕрилентерсе (е хĕртсе, ăшăтса) яр (кирлинчен ытлашши); перегреть утюг утюга хĕртсе яр; 2. тех. хĕртсе (е вĕрилентерсе) яр; перегреть мотор мотора вĕрилентерсе яр.

перегреться

сов. 1. вĕриленсе (е хĕрсе, ăшăнса) кай (кирлинчен ытлашши); утюг перегрелся утюг хĕрсе кайнă; 2. (на солнце) пиçсе кай (хĕвелпе).

перегружённость

ж. 1. ытлашши тиени; перегружённость подводы лава ытлашшн тиени; 2. (работой) ытлашши ĕç пулни, ĕçпе чыхăнни; 3. (излишество) ытлашшилĕх; перегружённость романа действующими лицами романра сăнарсем ытлашши нумай пулни.

перегрузить

сов. что 1. (в другое место) куçарса (е пушатса) тие; куçар; перегрузить ящики с берега на паром ещĕксене çыран çинчен паром çине куçар; 2. что (сверх меры) ытлашши тие; 3. кого-что, перен. (работой) ĕç парса тултар, ĕçпе чыхăнтар; 4. что, перен. тултар (кирлинчен ытла); перегрузить статью цифрами статьяна цифрăсем кĕртсе тултар; ◇ перегрузить желудок вар-хырăма пăс (нумай çисе).

перегрузиться

сов. 1. куçарса тие (хăвăн япалусене); 2. разг. (нагрузиться больше, чем можно) ытлашши тиен.

передать

сов. 1. кого-что (отдать, вручить кому-л.) пар, илсе пар, яр; передать из рук в руки алăран алла пар; 2. что (сообщить, пересказать) каласа яр, кала, яр; передать привет салам кала; 3. что (изобразить, воспроизвести) кăтартса (е сăнласа, ӳкерсе) пар; передать красоту родной земли тăван çĕршыв илемне кăтартса пар; 4. что (распространить) пар, пĕлтер, яр; передать последние известия çĕнĕ хыпарсем пĕлтер; передать из уст в уста ламран лам яр; передать по радио радиопа пар; 5. что (какие-л. свойства, признаки, качества) ерт, кӳр, куçар; передать инфекцию чир ерт; 6. кого-что (направить) пар; передать дело в суд ĕçе суда пар; 7. что, разг. (дать лишнее) ытлашши пар; передать пять рублей пилек тенкĕ ытлашши пар.

передержать

сов. что ытлашши тыт; передержать хлебы в печке кăмакара çăкăра ытлашши тыт.

переесть

сов. 1. чего и без доп. (съесть слишком много) ытлашши çи, çисе тултар; 2.что (о кислотах и т. п.) çисе тат; ржавчина переела проволоку пралука тутăх çисе татнă.

пережариться

сов. ытлашши ăшалан (е пиç).

пережечь

сов. 1. что. в разн. знач. ытлашши хĕрт (е ăшала), çунтарса яр; пережечь кирпич кирпĕче ытлашши хĕртсе яр; пережечь лампочку лампочкăна çунтарса яр; 2. разг. (израсходовать слишком много) çунтарса пĕтер (е яр); пережечь все дрова пĕтĕм вутта çунтарса пĕтер; 3. (пережиганием разделить на части) çунтарса тат (е уйăр); пережечь проволоку пралука çунтарса тат; 4. спец. (переработать) çунтарса ту; пережечь древесину на уголь йывăç çунтарса кăмрăк ту.

пережог

м. 1. чего, разг. (перерасход топлива) виçерен ытлашши çунтарни; 2. (окисление и оплавление металла) çунтарни, хĕртсе (е çунтарса) яни; пережог стали хурса çунтарни.

перезрелый

прил. 1. пулса (е пиçсе) кайнă, ытлашши пиçнĕ; перезрелый арбуз ытлашши пиçнĕ арпус; перезрелый ячмень пулса кайнă урпа; 2. перен. разг. ват(ă); перезрелая невеста ват хĕр.

перезреть

сов. 1. пулса (е пиçсе) кай, ытлашши пиç; 2. перен. разг. çуллан, ватăл.

переиграть

сов. что 1. (заново) тепре (е çĕнĕрен) выля (е кала), тепĕр хут выляса (е каласа) пар; 2. что (всё, многое) пурне те (е нумайăшне) выляса (е каласа) пар; переиграть все мелодии кĕвĕсене пурне те каласа пар; 3. без доп. разг. ытлашши (е нумай) выля (е кала); 4. кого, разг. (сыграть лучше) выляса ил, каласа çĕнтер; переиграть в шашки шашкăлла выляса çĕнтер.

перекалить

сов. что ытлашши хĕрт, хĕртсе яр.

перекалиться

сов. ытлашши хĕр, хĕрсе кай.

перекоптить

сов. что 1. (заново) тепĕр хут тĕтĕмле; 2. (больше, чем нужно) ытлашши тĕтĕмле; 3. (вей, многое) тĕтĕмлесе пĕтер (е тултар).

перекормить

сов. кого кӳпĕнтерсе яр, ытлашши çитер; мăнтăрлатса яр.

перекрахмалить

сов. что 1. (заново) тепĕр хут крахмалла; 2. (больше, чем нужно) ытлашши крахмалла, крахмалласа хытарса яр; 3. (все, многое) крахмалласа пĕтер (е тух).

перекрутить

сов. что, в разн. знач. хивре (е хытă) пĕтĕр; ытлашши пăр (е пĕтĕр); перекрутить нитку çипе хивре пĕтĕр; перекрутить кран крана пăрса хытарса пăрах.

перележать

сов. разг. 1. ытлашши вырт; перележать на солнце хĕвел çинче выртса пиçсе кай; 2. (испортиться) пăсăл, пăсăлса кай (ытлашши выртса).

перелить

сов. что 1. (из одного вместилища в другое) яр, пушат (савăтран савăта); кĕрт, пар (вăй, ăс); 2. (налить больше, чем нужно) ытлашши яр; 3. тех. (литьём переделать, отлить заново) çĕнĕрен шăратса ту.

переложить

сов. 1. что (по-иному) илсе (е куçарса) хур; переложить в другое место урăх вырăна (е çĕре) хур; 2. что, перен. (возложить на другого) çынна хуш, çын çине яр; переложить вину на других айăпа çын çине яр; 3. что, чем хушшине хур, хурса тух; переложить яблоки стружкой панулмисене çункавпа хурса тух; 4. что (сложить заново, иначе) çĕнĕрен (е пăсса, урăхла) купала (е хур); переложить печку кăмака пăсса купала; 5. что, чего, разг. (положить лишнее) ытлашши хур (е яр), хурса (е ярса) тултар; 6. что, муз., лит. хыв, çыр; переложить стихи на музыку сăвва кĕвĕле; переложить прозу стихами прозăна сăвăласа çыр; 7. чего и без доп., разг. (много, выпить) ытлашши ĕç.

перемудрить

сов. разг. ытлашши ăсласа пăс, кăткăслантарса яр, шала кĕрсе кай.

перенапрячь

сов. что ытлашши вăй хур, пысăк вăй хурса ту; перенапрячь зрение ытлашши тинкерсе пăх.

перенапрячься

сов. ытлашши вăй хур, пысăк вăй хурса ту.

перенаселение

с. халăх ытлашши пулни, халăх йышлă пулни.

перенаселить

сов. что ытлашши вырнаçтар (халăх).

перенасытить

сов. что ытлашши яр (е кăлар), тăрантар, тултар.

переохладить

сов. что сивĕтсе (е шăнтса) яр, ытлашши сивĕт.

переохлаждение

с. сивĕтсе (е шăнтса) яни; сивĕнсе (е шанса) кайни, ытлашши сивĕнни (е шăнни).

переоценить

сов. 1. что (заново) çĕнĕрен хак хур (е ту); 2. кого-что (слишком высоко оценить) ытлашши хакла (е хак пар, пахала); переоценить свои силы хăвăн вăйна ытлашши пысăка хур.

переперчить

сов. что ытлашши пăрăçла.

перепечь

сов. что 1. (больше чем следует) ытлашши вырттар (кăмакара), пĕçерсе хытарса яр; 2. (всё, многое) пĕçерсе пĕтер.

перепечься

сов. ытлашши вырт, хытса кай (пиçсе).

переплатить

сов. 1. что и без доп. (заплатить лишнее) ытлашши тӳле (е пар); 2. что (много выплатить, заплатить много раз) темиçе хут (е нумай) тӳле.

перепоить

сов. кого 1. (опоить) ытлашши ĕçтер, ĕçтерсе кӳптер (е кӳпĕнтер); 2. (всех, многих) ĕçтерсе (е шăварса) тух, пурне те ĕçтер (е шăвар); 3. разг. (спиртными напитками) ĕçтерсе ӳсĕрт, ӳсĕрĕличчен ĕçтер.

перепор

м. с перепоя, с перепою разг. ытлашши ĕçнĕрен.

переполнить

сов. 1. что ытлашши тултар, тултарса яр; тӳпелентер; 2. кого-что, перен.: переполнить радостью калама çук савăнтар, савăнтарса яр.

переполниться

сов. ытлашши тул, тулса кай, туп-тулли пул; 2. перен. тул; сердце переполнилось радостью чĕре вĕçĕ-хĕррисĕр савăнăçпа тулчĕ; чаша терпения переполнилась чăтăм пĕтрĕ.

переработать

сов. 1. что (подвергнуть обработке) ту, ĕçле, ĕçлесе ту; переработать свёклу в сахар кăшманран сахар ту; переработать нефть нефтьрен продуктсем ту; 2. что (сделать пригодным для усвоения) ирĕлтер, шăрат (апата); 3. что (переделать) урăхла (е çĕнĕрен, пăсса) ту, тӳрлет; переработать статью статьяна тӳрлетсе çыр; 4. что и без доп., разг. (проработать лишнее) ытлашши ĕçле; переработать два часа икĕ сехет ытлашши ĕçле; 5. разг. (переутомиться) ывăниччен (е халран кайиччен) ĕçле, ĕçлесе ывăн.

переработка

ж. 1. по гл. переработать; переработка сливок в масло хăймаран çу туни, уçлани; переработка книги (переделка) кĕнекене тӳрлетсе çырни; 2. (то, что переработано) ĕçлесе тунă (е ĕçре пулнă) япала; 3. разг. ытлашши ĕçлени; уплатить за переработку ытлашши ĕçленĕшĕн тӳле.

перерасход

м. 1. по гл. перерасходовать; 2. ытлашши тăкак; перерасход фонда зарплаты ĕç укçи фондне ытлашши пĕтерни.

перерасходовать

сов. и несов. что ытлашши тăкакла (е пĕтер).

пересидеть

сов. 1. без доп., разг. (пробыть дольше положенного) ытлашши лар; пересидеть на солнце хĕвел çинче ытлашши нумай лар; 2. кого, разг. (просидеть дольше других) ытларах лар, ларса юл (ыттисенчен); пересидеть гостей хăнасенчен ларса юл; 3. что и без доп., разг. (просидеть, пережидая) ларса ирттер, кĕтсе лар; пересидеть ливень дома çумăра килте ларса ирттер.

пересинить

сов. что 1. (заново) çĕнĕрен (е тепĕр хут) синькăла (е кăвакарт); 2. (слишком) ытлашши синькăла, кăвакартса яр; 3. (всё, многое) синькăласа (е кăвакартса) пĕтер.

пересластить

сов. что, разг. пылаклантарса яр, ытлашши пылаклантар.

пересол

м. кача (е шара) тăвар; ытлашши тăварлани; капуста с пересолом ытлашши тăварланă купăста.

пересоленный

прил. тăварлă, шарак, ытлашши тăварланă (е тăварланнă).

пересолить

сов. 1. что (положить слишком много соли) ытлашши тăварла; 2. что (всё, многое) тăварласа пĕтер; 3. без доп., перен. разг. виçерен тух, ытлашши хăтлан.

переспать

сов. разг. 1. без доп. (проспать слишком долго) ытлашши çывăр; 2. без доп. (переночевать) çĕр каç; 3. что и без доп. (проспать какое-л. время) çывăрса ил.

переспелый

прил. пиçсе иртнĕ, ытлашши пиçнĕ, пулса кайнă.

переспеть

сов. ытлашши пиç, пулса кай; дыня переспела дыня ытлашши пиçсе çемĕçнĕ.

перестараться

сов. ытлашши тăрăш.

перестоять

сов. 1. что, разг. кĕтсе тăр, тăрса ирттер; 2. без доп. (измениться качественно) пулса кай; хлеба перестояли тырăсем пулса кайнă; простокваша перестояла турăх ытлашши йӳçсе кайнă.

переусердствовать

сов. разг. ытлашши тăрăш.

перехвалить

сов. кого-что 1. (слишком расхвалить) ырласа пăрах (е пĕтер, тăк), ытлашши мухтаса пăс; 2. (похвалить всех, многих, всё, многое) ырласа (е мухтаса) пĕтер (е тух).

пичкать

несов. кого 1. разг. ытлашши ĕçтер-çитер; 2. перен. пур-çукпа пуса тултар.

подозрительность

ж. шанманлăх, шикленӳлĕх, çын çине шухăшлани; излишняя подозрительность ытлашши шанманни.

поход

ж. разг. (излишек) пухут, ытлашши, тӳпи; отпустить с походом пухутлă пар.

превышение

с. 1. по гл. превысить; превышение доходов над расходами тупăш тăкакран ытла пулни; 2. (излишек) ытлашши; выполнить с превышением ытлашшипех тултар.

преклонение

с. пуççапни, ытлашши хисеплени (е хаклани).

придать

сов. 1. кого-что (прибавить) хуш, хушса (е çине) пар, сĕтев хуш; 2. что, чего (усилить, увеличить) хуш, кӳр, кĕрт, пар, ⸗тăр [⸗тĕр]; придать силы вăй пар; придать бодрости кăмăла çĕкле; 3. что (сообщить качество, свойство) кӳр, кĕрт, ⸗ла [⸗ле], ⸗лат [⸗лет], ⸗ат [⸗ет]; придать округлую форму чăмăрлат; придать устойчивость тĕреклет; придать тёмный оттенок тĕксĕмлет; придать красоту кому-чему-л. илем кĕрт; 4. что, чего (вложить какой-л. смысл) вырăнне хур (е шутла), тесе шутла; не придать никакого значения ним вырăнне те ан хур; придать слишком большое значение ытлашши пысăка хур.

прикрасы

мн. (ед. прикраса ж.) (преувеличения) хушса (е ӳстерсе) калани, ытлашши илемлетсе кăтартни.

пристрастие

с. 1. юратни, иленни, кăмăл туртăмĕ; пристрастие к чтению вулама юратни; 2. (несправедливое отношение) ӳстерсе (е ытлашши) хаклани, иртсе кайни, объективлă пулманни.

приукрасить

сов. что 1. кăшт хитрелет, илемлет, капăрлат, эрешле; 2. перен. ытлашши ӳстер, ӳстерсе кала (е çыр, кăтарт); приукрасить достоинства ытлашши мухта.

просчитаться

сов. 1. (в счёте) йăнăшпа ытлашши пар (е тӳле); 2. (ошибиться в предположениях) йăнăш, йăнăш шутла (е шухăшла), шутлани (е кĕтни) йăнăш пул.

разговор

м. 1. калаçу, сăмах-юмах, халап, калаçни, юмахлани, пуплени, сăмахлани; вести разговор калаç, пупле; вступить в разговор калаçăва хутшăн; пустой разговор пуш халап; 2. обычно мн. разговоры (слухи) сăмах-юмах, сас-хура; ◇ без лишних разговоров ытлашши калаçмасăр-тумасăр.

раздутый

прил. 1. кӳпчек, кӳпчесе (е кӳпсе) кайнă; раздутое лицо кӳпчек пит; 2. перен. (преувеличенный) ытлашши ӳстернĕ (е пысăклатнă); раздутые штаты ытлашши ӳстернĕ штатсем.

раздуть

сов. что 1. разг. (разогнать в стороны — о ветре) вĕçтерсе кай (е яр, салат), хăваласа яр; ветер раздул пепел çил кĕле вĕçтерсе салатрĕ; 2. (разжечь) вĕрсе çут (е чĕрт); раздуть огонь кăвайт вĕрсе чĕрт; 3. (надуть) вĕрсе тултар (е хăпарт); раздуть узырь хăмпă вĕрсе хăпарт; 4. безл. разг шыçса кай, тăртанса кай, кӳпчесе кай, кӳпсе кай; щёку раздуло питçăмарти кӳпчесе кайнă; 5. перен. разг. (преувеличить) ытлашши ӳстерсе яр, ытлашши пысăклат.

размазать

сов. 1. что сĕр, сĕрсе пĕтер, сĕрсе тух; размазать краску сăрă сĕрсе тух; 2. что и без доп., перен. разг. ытлашши каласа (е калаçса) кай.

размусолить

сов. прост. 1. что сурчăкла, сурчăкласа пĕтер; 2. что и без доп., перен. ытлашши сӳпĕлтет, кирлĕ-кирлĕ мара калаç.

разнежничаться

сов. разг. ытлашши çемçел, ачашлан, кăмăллă пул.

разнуздать

сов. 1. кого (лошадь) йĕвене хыв, çăварлăха ил; 2. кого-что, перен. (довести до крайней распущенности) ытлашши пуçсăрлантар, ытлашши чăрсăрлантар, ирĕк пар, пуçтахлантар.

разнуздаться

сов. 1. (о лошади) çăварлăхсăрлан, йĕвене хывса пăрах; 2. перен. (дойти до крайней распущенности) чарусăрланса кай, пуçтахланса кай, ытлашши чăрсăрлан.

разрядник

м. тех. разрядник (электричество машинисене ытлашши напряженирен сыхламалли прибор).

распариться

сов. 1. (размягчиться под действием пара) вĕрилен, пиçсе çемçел, çемçелсе кай; горох распарился пăрçа пиçсе çемçелнĕ; 2. разг. (разогреться до пота) тарла, тарласа кай; ытлашши çапăн.

рассыпаться

сов. 1. (высыпаться, выпасть) сапалан, сапаланса кай, салан, саланса кай, сапăн; мука рассыпалась çăнăх сапаланса кайрĕ; 2. (развалиться) аркан, арканса кай, сирпĕн, çĕмĕрĕл; бочка рассохлась и рассыпалась пичке шултăркаса типнĕ те арканса кайнă; 3. (разойтись, разбежаться) чупса салан, сапаланса кай; охотники рассыпались по лесу сунарçăсем вăрман тăрăх сапаланса кайнă; 4. в чём и без доп., разг. (преувеличенно хвалить) ытлашши мухта; рассыпаться в похвалах мухтаса пĕтер.

растекаться

несов. 1. см. href='/s/растечься'>растечься; 2. перен. разг. ытлашши тăсса кала, нумай кала.

расточать

несов. 1. см. href='/s/расточить'>расточить; 2. (мĕн те пулин) ытлашши ту; расточать похвалы ытлашши мухта.

растянутый

прил. (длинный, удлинённый) вăрăм, туртса тăснă, туртса сарнă; статья слишком растянута статья ытлашши вăрăм.

расфрантиться

сов. разг. капăр (е янкăс) тумлан, ытлашши капăрлан.

расфранчённый

прил. разг. капăр (е янкăс) тумланнă, шукăлленнĕ, ытлашши капăрланнă; расфранчённая девушка капăр тумланнă хĕр.

расшалиться

сов. алхасса кай, ытлашши аташ, ытлашши ашкăна пуçла.

рекламировать

сов. и несов. 1. что рекламăла, реклама ту, реклама пар, пĕлтер; 2. кого-что, разг. (восхвалить, восхвалять) ытлашши мухта, ырласа çыр.

роскошь

ж. ытлашши капăрлăх, чаплăх, пысăк пуянлăх; жить в роскоши пуян пурăн.

самонадеянность

ж. хăй (вăйĕ) çине ытлашши шанни.

самонадеянный

прил. хăй (вăйĕ) çине ытлашши шанакан.

самоуверенность

ж. хăйне (е хăй вăйĕ çине) ытлашши шанни, хăйĕн вăйне ытла йысăка хуни.

самоуверенный

прил. хăйне (е хăй вăйĕ çине) ытлашши шанакан, хăй вăйне ытла пысăка хуракан (çын).

сверх

предлог с род. п. 1. (поверх чего-л.) çине, çинчен; надеть сверх пальто пальто çинчен тăхăн; 2. (при указании на превышение какой-л. меры, нормы) ирттерсе, ытла, ытлашши; сверх плана планран ирттерсе; работать сверх сил вăйран ытла ĕçле; 3. (кроме, помимо) ⸗тан [⸗тен] пуçне, ⸗ран [⸗рен] пуçне; сверх заработной платы он получил премию ĕç укçисĕр пуçне вăл преми илнĕ; сверх обыкновения яланхи пек мар; сверх ожидания кĕтмен çĕртен.

сверхприбыль

ж. эк. ытлашши (е ытла) услам.

сверхсрочный

прил. срокран ытлашши (е иртнĕ).

сверхурочный

прил. 1. ĕçрен юлса ĕçленĕ, ĕç вăхăтĕнчен ытлашши; сверхурочная работа вăхăтран ытлашши ĕç; 2. в знач. сущ. сверхурочные мн. ытлашши ĕçленĕшĕн тӳлекен укçа.

сверхчеловеческий

прил. çын вăйĕнчен ытлашши, этемле мар.

свыше

нареч. 1. çӳлтен; 2. предлоге род. п. ытла, ытлашши, ытларах; свыше десяти лет вунă çул ытла; это свыше моих сил куна тума манăн вăй çитес çук.

сгустить

сов. что 1. (сделать густым) çăрат, çăралат, çăралантар; 2. (сосредоточить в одном месте) йăвăлат, йăвалантар, çăралат, çăралантар (йывăçсене); ◇ сгустить атмосферу лару-тăрăва йывăрлат; сгустить краски ытлашши ӳстерсе кăтарт.

сентиментальничать

несов. с кем-чем и без доп. ытлашши ачашла (е çепĕç кăмăллă пул).

сентиментальный

прил. 1. лит. сентименталлă (роман); 2. (чувствительный) ытлашши ачаш (е çепĕç) кăмăллă; сентиментальный человек ачаш кăмăллă çын; 3. (о настроении) ачаш, çепĕç (кăмăл).

сила

ж. 1. (физическая энергия) вăй, вăй-хал, тăтăрха; лишиться сил халтан кай; набраться сил вăй ил; 2. физ. тех. вăй; центробежная сила аяккалла туртакан вăй; 3. (правомочность) вай; сила закона закон вайĕ; потерять силу вăйне çухат; войти в силу вăя кĕр; 4. (власть, авторитет) вăй, хăват; сила коллектива коллектив вăйĕ; 5. (интенсивность, напряжённость) вăй, хăват; сила звука сасă вăйĕ; сила гнева çилĕ хăвачĕ; 6. (источник деятельности) вай; сверхъестественная сила асамлă вăй; силы природы çутçанталăк вăйĕсем; 7. чаще мн. силы (общественная группа) вăй, вăйсем; революционные силы революци вăйĕсем; 8. мн. силы (войска) вăйсем; вооружённые силы хĕçпăшаллă вăйсем; ◇ под силу шăл çемми, ал майĕ; в силу чего-л. пирки; от силы нумай пулсан, нумайран та; по мере сил вай (е май) пур таран; через силу ытлашши, вăйран ытла; с силой пĕтĕм вăйран; пробовать силы в чём-л. тытăнса пăх, вăя виçсе пăх; что есть силы мĕнпур вăйран; быть в силе; 1) тĕрĕс-тĕкел (е ырă-сывă) пул; 2) (иметь власть, влияние), пуç пулса тăр, пуçлăхра лар; силою в (или до) ⸗лă [⸗лĕ]; отряд силою в сто человек çĕр çынлă отряд.

скромничать

несов. разг. ытлашши сăпайлă пул, сăпайлан.

славословие

с. каçса кайса (е ытлашши) мухтани.

слащавый

прил. 1. (приторно-нежный) ытлашши çепĕç; 2. (фальшиво чувствительный) суя туйăмлă, йĕклентерекен, йĕрĕнтерекен.

слишком

нареч. ытла, ытла та, ытлашши; слишком рано ытла ир; не слишком холодно ытла сивĕ мар; ◇ это уж слишком ку вара ытлашши, ку виçерен тухать.

слово

с. 1. сăмах; иноязычное слово ют чĕлхе сăмахĕ; меткое слово вырăнлă сăмах; 2. (речь, язык) чĕлхе, сăмах; культура слова сăмах культури; 3. (фраза, разговор) сăмах, калани; мои слова на него подействовали манăн сăмахсем ăна витерчĕç; понять друг друга без слов пĕр-пĕрне сăмахсăрах ăнлан; 4. (повеление, мнение) сăмах, хушни, калани; последнее слово за старшим татăклă сăмаха асли калать; 5. (обещание) сăмах; держать своё слово сăмахна тыт, сăмаху çинче тăр; 6. (право говорить, выступать публично) сăмах, калаçни; дать слово сăмах пар; взять слово сăмах ил; лишить слова калаçма чар; 7. (литературное произведение, текст) сăмах, хывнă (е каланă) сăмах; слово о полку Игореве Игорь полкĕ çинчен хывнă сăмах; песни на слова Тукташа Тукташ сăмахĕсем тăрăх хывнă юрăсем; ◇ жалкие слова мĕскĕн сăмахсем; живое слово см. живой; крылатые слова см. крылатый; новое слово çĕнĕ сăмах, çĕнĕлĕх; по последнему слову науки (или техники) наукăн (е техникăн) чи çĕнĕ меслечĕпе; право слова чăн та; свобода слова сăмах ирĕклĕхĕ; сильные слова çирĕп (е хаяр) сăмахсем; честное слово тупа та, чăнах та; другими словами урăхла (е тепĕр майлă) каласан; одним словом пĕр сăмахпа каласан; слово в слово тĕп-тĕрĕс, пĕр сăмах улăштармасăр; слово за слово сăмах çумне (е хыççăн) сăмах; на словах сăмахпа; по словам каланă тăрăх, сăмахĕ тăрăх; со слов илтнĕ тăрăх; без дальних слов ытлашши сăмах вакламасăр; в двух (или в кратких, коротких, нескольких и т. п.) словах пĕр-ик сăмахпа, кĕскен; в полном смысле слова чăннипех; к слову прийтись чĕлхе вĕçне кил; к слову сказать сăмах май каласан; от слов а до слова пĕр сăмах сиктермесĕр; с первого слова пĕр сăмахран, тӳрех; с чужих слов çын сăмахĕ тăрăх; дар слова; 1) (красноречие) сăмах ăсталăхĕ; 2) (дар речи) калаçма пултарни; игра слов сăмах вăййи; набор слов сăмах купи; плетение слов ирон. (о стиле) сăмах авкалани; слов (слова) нет тавлашмалли çук; нет слов, как ... сăмахпа каласа пама çук; бросать слова на ветер сăмах вĕçтер; взять (брать) свои слова обратно хăвăн сăмахна каялла ил; глотать слова сăмах çăт (ăнланмалла мар хăвăрт калаç); замолвить слово за кого-л. хута кĕрсе сăмах кала (е хуш, чĕн); тратить слова понапрасну (или попусту, зря и т. д.) пустуй калаç, пуш сăмах вакла; бросаться словами см. бросаться; играть словами; 1) сăмах вылят; 2) ытарлă кала, юптар; поминать добрым словом см. поминать; верить на слово сăмаха шан; висеть (или держаться и т. п.) на честном слове аран-аран тытăнса тăр; ловить на слове (или словах) сăмаха çыпçăн, сăмахран сăлтав ту; быть господином (или хозяином) своего слова хăвăн сăмаххупа ху хуçа пул; не говоря худого (или дурного) слова сив сăмах каламасăр, чĕрре кĕмесĕр; не добиться слова см. добиться; не лезть за словом в карман см. лезть; он не может (или не умеет) связать двух слов вăл икĕ сăмах та çавăрса калама пултараймасть; не находить слов для чего-л., слов для чего-л. не хватает сăмах тупаймасăр аптраса тăр; поймать на слове сăмаххипе тыт; перейти от слов к делу сăмахран ĕçе куç; живого слова не услышишь никампа калаçса илме çук; слово не воробей, вылетит — не поймаешь посл. сăмах çерçи мар, çăвартан тухсан тытаймăн.