Чувашско-русский словарь (1982)

автомат

автоматный
автомат патронĕ — автоматный патрон
автоматран пер — стрелять из автомата

айван

простовато, наивно, простодушно, бесхитростно
айван шухăш — наивная мысль
айван ан пул! — не будь простаком!
вăл ача пекех айван — он бесхитростен как дитя
айвана пер — наивничать, прикидываться простачком
вăл çынни айвантарахскер — он простоват

гранатомет

воен.
гранатомет
гранатометпа пер — стрелять из гранатомета

дуализм

филос.
дуализм (тĕнче пер-пĕринпе çыхăнман материпе чунран тăрать, текен идеализмлă вĕ-рентӳ)

дублет

2.
дублет (çине-çинех икĕ хут пени)
пăшалтан дублетпа пер — стрелять из ружья дублетом

залп

залповый
вннтовкăсен залпĕ — винтовочный залп
залппа пер — стрелять залпом

илт

слышать
витĕр илт — хорошо слышать
илтсе юлаймарăн-и? — разве ты не расслышал?
калаçнине илт — слышать разговор
илтмĕш пул — притворяться неслышащим, глухим
илтмĕше пер — притворяться неслышащим, глухим
илтнĕ тăрăх — понаслышке
тем те илтме тиврĕ — довелось всего наслышаться
Ача макăрмасан, амăшĕ илтмест. — погов. Дитя не плачет — мать не разумеет.

картечь

картечный
картечьпе пер — выстрелить картечью

кахал

1.
лень, леность
кахала пер — лодырничать
кахал пусрĕ — лень одолела
Ĕç тăрантарать, кахал пăсать. — посл. Труд кормит, а лень портит.

кутăн

упрямо, капризно, строптиво
вăл йĕркесĕр кутăн — он донельзя упрям

кутăна пер —
1) упрямиться
кутăна персе ан лар! — не упрямься!
2) симулировать, притворяться
прикидываться (напр. больным) разг.

Кутăн йысна шурă кĕпе тăхăннă, янаххи айĕ маччана тивет. (Кăмака).
— загадка Упрямый зятек надел белую рубашку с воротником до потолка. (Печка).

лерен

(вон) оттуда
лерен пер-ха — кинь-ка вон оттуда
лерен кунта вунă метр — оттуда до этого места десять метров

мĕскĕн

бедный, жалкий, несчастный, горемычный
злосчастный
мĕскĕн пуçăм! — бедная моя головушка!
мĕскĕн шăпа — злосчастная судьба
мĕскĕне пер — прикидываться несчастным
ĕмĕрне пĕр-пĕччен пурăнса ирттерчĕ, мĕскĕн — всю жизнь он, бедняга, прожил в одиночестве

наводка

воен.
наводка (тĕллени)
тӳрĕ наводкăпа пер — бить прямой наводкой

панук

сита, большой альчик
панукпа пер — бить витой

пăлахай

симулянт
пăлахайй çын — симулянт
пăлахайя пер — симулировать, притворяться (напр. нездоровым)

пăшал

ружейный
сунарçă пăшалĕ — охотничье ружье
пăшал аври — ложа ружья
пăшал кĕпçи — ствол ружья
пăшал пер — стрелять из ружья
Кашкăрпа каварла та пăшална авăрла. — посл. С волком уговаривайся, но ружье заряжай. (соотв. С медведем дружись, а за топор держись).
Ватă кайăкçă пăшалне пӳртре те тăратса çӳрет. (Кушак). — загадка Старый охотник и в избе ходит с поднятым ружьем. (Кошка).

пер

1.
бросать, кидать
швырять разг.
чулпа пер — кидать камнями
кам инçерех перет? — кто кинет дальше?
мечĕк персе кĕрт — забросить мяч (напр. в ворота)
хутсене вутта пер — швырнуть бумаги в огонь

пер

2.
стрелять
палить разг.
пăшалтан пер — стрелять из ружья
тĕл пер — метко стрелять
персе пăрах — застрелить
персе ӳкер—  подстрелить
харăс пер — ударить залпом

пер

3. разг.
нести
разить прост. (о запахе)
нести от кого-чего
унран сухан шăрши перет — от него разит луком
чӳречерен сивĕ перет — от окна несет холодом

пер

4. разг.
твердить, повторять, долбить
долдонить прост.
хăйĕннех перет — он все долбит свое

пер

5. разг.
притворяться, прикидываться
ăнланмана пер  прикидываться непонимающим
пăлахая пер — симулировать
вăл ухмаха перет — он прикидывается дурачком
юрать, ухмаха ан пер — ладно, не прикидывайся дурачком

пер

6.
ссылаться, сваливать на кого-что-л.
çумăра пер — сослаться на дождь, свалить на дождь
тырă пулманни çине пер — ссылаться на недород

пер

7. разг.
много пить
сивĕ шыва пер — жадно пить холодную воду
ĕçке пер — пьянствовать, злоупотреблять спиртным, бухать вульг.

пертер

понуд. от пер

пулемет

пулеметный
мăшăр пулемет — спаренный пулемет
пысăк калибрлă пулемет — крупнокалиберный пулемет
станоклă пулемет — станковый пулемет
пулемет ленти — пулеметная лента
пулемет расчĕчĕ — расчет пулемета
пулеметпа пер — стрелять из пулемета

ракетница

ракетница (ракетăпа пемелли пистолет)
ракетницăран пер — стрелять из ракетницы

рогатка

разг.
рогатка (чул пемелли хатĕр)
рогаткăпа пер — стрелять из рогатки

сăрă

1.
краска и краски
акварель сăрă — акварельные краски
çуллă сăрă — масляные краски
урай сăрри — краска для пола
пер банка сăрă — банка красок
сăрăă шĕвет — разводить краску
çуллă сăрăпа ӳкернĕ — картина картина, написанная маслом
сăрă кайнă — краска сошла
Хĕлле те çулла та пĕр сăрă. (Хырпа чăрăш). — загадка Зимой и летом — одним цветом. (Ель и сосна).

снайперлă

снайперски, по-снăйперски
снайперлă тĕл пер — стрелять снайперски метко

сып

I.

1.
глотать, пить, есть (жидкую пищу)
хлебать прост.
чей сып — пить чай
яшка сып — хлебать суп
пер сыпкăм шыв сып — глотнуть глоток воды
сыпса ил — отхлебнуть, отпить немного
булкăна сĕтпе сыпса çи — запивать булку молоком
шыв сыпнă пек лар — сидеть, как воды в рот набрав
Тутине пĕçерсен, турăха вĕрсе сыпнă. — посл. Обжегший губы (человек) и на простоквашу дует.

талпас

разг.

1.
пустословие, праздные разговоры
болтовня
тары-бары прост.
талпаса çап — точить лясы, пустословить
талпаса пер — точить лясы, пустословить
Талпасăн тяппи мăтăк. — погов. У лжи ноги коротки.

тăрăхла

II.

1.
подшучивать, подсмеиваться, насмехаться
подтрунивать разг.
пер-пĕринчен тăрăхла — подшучивать друг над другом
тăрăхласа калаç — говорить с иронией
тăрăхласа кул — подсмеиваться
тăрăхласа питле — обличать
тăрăхласа кала — говорить в ироническом тоне
тăрăхласа пĕтер — высмеять, обсмеять
мăшкăлласа тăрăхла — издеваться, глумиться

тĕкĕ

I.

1.
подпорка
тĕкĕ пер — подпереть, поставить подпорку
тĕкĕ яр — подпереть, поставить подпорку
Тĕкĕ персен, çĕрĕк юна та ларать. — посл. При хорошей подпорке и гнилой столб стоять будет.

тĕлле

1.
целиться, прицеливаться
мишень çаврашкине тĕлле — целиться в яблочко мишени
ураран тĕлле — целиться в ногу
тĕллесе пер — стрелять прицельно

тупă

пушечный, орудийный
автомат тупă — автоматическая пушка
йывăр тупă — тяжелое орудие
танк туппи — танковое орудие
тӳпе туппи — зенитное орудие, зенитка разг.
пĕчĕк калибрлă тупă — мелкокалиберное орудие
тупă расчĕчĕ — орудийный расчет
тупă звочĕ — артиллерийский завод
тупă кĕпçи— орудийный ствол
тупă снарячĕ — орудийный снаряд
тупă хӳри — станина пушки
тупăран пер — стрелять из пушки

ухă

1.
лук
ухă йĕппи — стрела
ухă кантри — тетива лука
ухă пĕкечи — дуга лука
ухăпа пер — стрелять из лука
ухăпа перекен — лучник

ухă

2.
стрела
ухă йĕнни — колчан
ухă такмакĕ — колчан
ухă яр — пускать стрелу
ухă пер — пускать стрелу
ухă ывăт — пускать стрелу

ухмах

дурацкий, дурной, глупый
тăр ухмах — законченный дурак
сĕм ухмах — законченный дурак
тĕнче ухмаххи — набитый дурак
ухмах пуç — глупая голова
ухмаха ер — 1) сойти с ума, стать сумасшедшим 2) перен. дурачиться
ухмаха тăратса хăвар — оставить кого-л. в дураках
ухмаха пер — прикидываться дурачком
ухмаха кăлар — сводить с ума, лишать рассудка
ухмаха яр — сводить с ума, лишать рассудка

хайла

4.
хитрость, уловка
хайлана пер — 1) пускаться на хитрости, хитрить 2) притворяться

халап

разговоры, пересуды
пуш халап — сплетни, пересуды
халап чăпти — 1) сказочник, знаток скăлок 2) балагур, любитель поговорить, поболтать
пуш халапа пер — переливать из пустого в порожнее, вести пустые разговоры
халап çаптар — точить лясы, пустословить
Халап хырăма тăрантармасть. — погов. Разговорами сыт не будешь. (соотв. соловья баснями не кормят).
Ялти халапа киле пырса ан кала, килти халапа яла кайса ан кала. — посл. Уличные сплетни домой не носи, домашний разговор на улицу не выноси.

хĕреслет

скрещивать, перекрещивать
хĕреслетсе ак сеять — перекрестным способом
хĕреслетсе пер стрелять — перекрестным огнем
алла хĕреслетсе тыт — держать руки скрещенными, скрестить руки
хĕреслетсе хур — сложить что-л. крест-на-крест, крестом
хĕреслетсе çых — связать крест-накрест

хурçă

стальной
хурçă рельс — стальной рельс
хурçă çĕçĕ — стальной нож
инструмент хурçи — инструментальная сталь
хурçă пек çирĕп — прочный как сталь
хурçă шăратакан цех — сталелитейный цех
Сӳс хӳреллĕ хурçă йытă пĕр кĕрет те пер тухать. (Йĕппе сип). — загадка Пес стальной с хвостом пеньковым проворно снует туда и обратно. (Иголка с ниткой).
Тимĕр çул тăрăх хурçă ут чупать. (Пăравус). — загадка По железному пути бежит стальной конь. (Паровоз).

чир

1.
болезнь, заболевание
недуг книжн.
хворь прост.
ăшчик чирĕсем — внутренние болезни
вар-хырăм чирĕ — желудочное заболевание
вăрах чир — хроническое заболевание
вĕри чир — горячка, тиф
касу чирĕ — повальное заболевание, поветрие
сикекен чир — заразная болезнь
ерекен чир — заразная болезнь
тииĕс чирĕ — морская болезнь
тытамак чирĕ — эпилепсия, падучая
ӳпке чирĕ — легочное заболевание, туберкулез
хавшатакан чир — изнурительная болезнь
хĕрарăм чирĕсем — женские болезни
шыв чирĕ — водянка
чир паллисем — признаки, симптомы болезни
чир историйĕ — история болезни
чир таврăнни — рецидив болезни
чир ерт — 1) заразить 2) заразиться
чир ертекен микробсем — болезнетворные микробы
чире пер — прикидываться больным, симулировать болезнь
чире кай — 1) тяжело заболеть 2) страдать хроническим недугом
чиртен сыват — излечить от болезни
чиртен хăтăл —  избавиться от недуга
Чир вырăнне вăй кĕрет, хуйхă вырăнне — кĕмест. — посл. После болезни человек оправляется, а после перенесенного горя — нет.

чухăн

2.
бедность, нищета
чухăна тăрса юл — обеднеть
чухăнран тух — выйти из бедности
чухăна ер — разориться
чухăна пер — прибедняться

шрапнель

шрапнельный
шрапнельпе пер — стрелять шрапнелью

ӳк

7.
обходиться во что-л. (о цене, стоимости)
хакла ӳк — обходиться дорого
цех пер кун ахаль тăни пиншер тенке ӳкет — остановка цеха на один день обходится в тысячи рублей

çăтăмла

глотнуть, сделать глоток
пер-ик хут çăтăмла — сделать глотка два

çилĕм

клеевой
йывăç çилĕмĕ — столярный клей
казеин çилĕм — казеиновый клей
резина çилĕмĕ— резиновый клей
силикат çилĕм — силикатный клей
хут çилĕмĕ — конторский клей
пер тюбик çилĕм — тюбик клея
çилĕмпе çыпăçтар — клеить клеем
Çын çилли — çилĕм мар, çыпăçса лармĕ. — посл. Чужой гнев — не клей, не пристанет.

çывăхран

близко, с близкого расстояния
çывăхран пер — стрелять с близкого расстояния

пер

8. разг.
иметь приверженность к чему.-л.
увлекаться чем-л.
ыйха пер — много спать
вăл ялан кутана перет — он вечно упрямится

пер

◊
персе ан — сорваться, свалиться
персе çит — примчаться
персе тултар — набить (напр. мешок)
персе тух — с силой вырваться (напр. о воде)
персе чик — запрятать, засунуть что-л. куда-л.
персе яр — проговориться, выпалить необдуманно

тĕл

◊
тĕл пер — метко стрелять

стрельбище

стрельбище (пăшал пемелли уй)
стрельбищĕре пер — стрелять на стрельбище

наян

◊
наяна пер — лодырничать, гонять лодыря

мишень

мишень (для стрельбы)
куçакан мишенĕ — подвижная мишень
мишене пер — стрелять по мишени
мишене тиврет — попасть в мишень

представитель

1.
представитель (пĕр-пер орган е учреждени янă çын)
полномочиллĕ представитель —полномочный представитель
калаçу ирттерме представителе яр — послать представителя на переговоры

Никольскийĕн чăвашла-вырăсла словарĕ

пăшал

пищаль; ружье; мушкет; пăшал кепçи – дуло; ружейный ствол; пăлаш хутаççи – напалище; пăшал вĕçĕнчи пăта – нацел; пăшал пер – стрелять из ружья. Есĕ мĕнĕш манăн пăшалпа перетĕн? - зачем ты стреляешь из моего ружья? пăшалçă кайăка (кайăк тытма, ухатана) кайать – охотник идет на охоту.

132 стр.

пеме

см. пер

пер

ударить, кидать, бросать, стрелять
вăл чулпа йăтта печĕ — он бросил камнем в собаку
тупă пер — стрелять из пушки
пăшал пер — стрелять из ружья
персе йар — выстрелить
перĕн — ударяться, упираться; касаться

Словарь чувашского языка

салам пар

приветствовать. Альш. Çул çинче ват çын мĕн тĕл пулсан, ăна куракана пĕрне салам парат, çăкăнат (присядает, делает реверанс). Ib. Салам парат, теççĕ çавна чăвашсем. Шел. 22. Кĕрсен, çĕлĕк силлесе кĕрӳ салам паратьчĕ. СПВВ. † Кĕрекере ларнă ватăсене салам парса тухам-и? ДФФ. Çамрăк хĕрарăмсем (кинĕсем) ваттисене (хуняшшĕпе хунямăшне) пуççапса салам паратьчĕç (в пер-вый день мункун'а). Туй. Татах салам парат кĕрт-сурта, хăрах урипе чăркуççине лара-лара виç хутчин. Пис. Çĕнĕ çын (молодушка) вĕсене салам парса ĕлкĕреймесен, тăкаççĕ те вĕсем. Юрк. Хăй (мăн-кĕрнӳкерĕ) малтан кĕрет те, хăтăшне-тăхлачăшне салам парат. Янш.-Норв. Туй халăхĕсене апат çитерсе пĕтерсен, çĕн-çынна (молодушку) салам пама илсе каяççĕ. Ăна акă мĕнле илсе каяççĕ: унта пуринчен ытла вĕт-шак питĕ нумай пухăнать: хĕрсем, арçын ачасем пухăнаççĕ. Пĕр хĕр çăл хĕрне кĕвентепе икĕ витре илсе анать. Унăн хыçĕнчен çĕн-çын та, тата ытти ача-пăчасем те анаççĕ. Çăл хĕрринче леш хĕр шыв ăсать те, çĕн-çынна çĕклеттерет. Вăт ĕнтĕ киле тавăрăннă чухне ачасем çĕн-çынна сырăнса илеççĕ те: салам пар та, салам пар! тесе кăшкăрса тăраççĕ; çĕн-çынна малалла ниепле те уттармаççĕ, çĕн-çын вара лăп-лăп лапчăнать. Çапла ăна ачасем пӳле-пӳле киле çитеччен виç-тăват хут лапчăнтараççĕ. Çавна салам пани теççĕ. См. Магн. М. 205. Орау. Туй пулсан тепĕр куннĕ упăшки хурăнташĕсене кĕçĕн-çын (молодушка) парне парать, çавна салам панă кун теççĕ. N. Салам панă кун („молодушка на другой день свадьбы у печки делает печке реверанс“).

сып

хлебать. ЧС. Шыв парсан çăварĕпе сыпат та, сăмсинчен юхса тухат (лошадь). Юрк. † Çак тăвансем асма (= асăма) килнĕ чух сыпаймарăм ăснă кашăкăма. Алших. Кĕселне сыпсан, кĕсел пĕçернипе, сĕт сыпма каçнă чух пурте кĕсел ăшне кĕрсе вилеççĕ, тет. Трхбл. † Хамăр тăван аса килсессĕн, сыпнă яшкамсене çăтаймăп. N. Анне те пер çăмарта илсе çирĕ, тата пăртак сĕт сыпрĕ. Янтик. † Шĕлешен-кайăк чĕппи мĕн çийĕт? Тулă пĕрчи хыпать, сĕт сыпать. Пирĕн аппа-йысна мĕн çиет? — Кулаçне хыпать, пыл сыпать. ТХКА 60. Ирхине тăрсан, пит-куçа çусан, тин уçланă уйранпа сыпа-сыпа, серте-çăмах яшки çисен... Качал. † Пирĕншĕн, апай, ма макрас? Ларас-сăвас ĕне мер, сыпас-çияс сĕт мер. N. † Сыпма та çук син-пыл пĕçерет, тухма (та) çук хуçи тарават. Б. Хирлепы. Сыпса çимелли апатсем, жидкие блюда. О сохр. здор. Тата кирек камăн та: чирлин те, сыввин те, шыва çăвара сыпса çумалла мар (не следует). Сĕт-к. Пĕр чĕлĕ çăккăр касса илтĕм те, твар пуçса шупа сыпса çиса ятăм. || Выпить. Юрк. Эх, сыпмасăр тӳсесси те пит хĕн çав. Эпĕ акă вырăн çук чухне: вырăн çук, тесе, ĕçетĕп. Ib. Сан пек вырăнта пулсан, эпĕ, чăнласах та, сыпса та пăхмăттăм, тет. Ск. и пред. 44. Сыпасчĕ-çке пăртак йӳççине çакăн пек ĕç хыçĕнчен. || Церковный термин: причащаться. || Переносно. ЧС. Ун чухне Пăла (река Була) ейĕве тухас пек сыпса тăрат, тет. П. Яндоуши, Б. Крышки. Каткара шыв сыпса тăрать. Вода в кадке вровень с краями, т. е. она готова пойти через край. Ib. Ма тулли ямастăн? — Халь те сыпсах тăрат вĕт. Что наливаешь неполно? — Итак уж вровень с краями.

çинче

(с’ин’ζ’э, с’ин’џ̌э), вм. çийĕнче— в, на (чем), на поверхности (чего). Качал. Йăвам çинче çăмартам, çăмартам çинче чĕпĕм пур. Регули 1120. Çĕнĕ сăхман он çинче (на нем) паян. Ib. 1117. Йăвăç çинче ларать. Ib. 183. Вăл киле килнĕ çĕрте, çол çинче, окçа топрĕ. Самар. † Ула-чăпар кĕпесенĕн шурри çинче, камăн алли витĕр тухнă-ши, çинче (= çинçе), пĕрти, пилĕклĕ, хура куçлă, камăн арки çинче йăванса ӳснĕ-ши? N. Пăрусем сĕлĕ çинче çӳреççĕ. Орау. Масар çинче унта-кунта анчах пытарнă вилнĕ çын тăпри тĕмисем курнаççĕ. На кладбище видно несколько свежих могильных холмиков. Ib. Масар çинче юр айĕнчен хĕлле пытарнă вилнĕ çын тăпри куписем туха пуçларĕç. На кладбище показались из-под снега свежие могильные холмики. Ib. Атăл çинче кĕпер тунă çĕртре ĕçлеççĕ. Четырлы. † Лаша вăйĕ пӳлмере, кристянсем вăйĕ çĕр çинче. К.-Кушки. Кам унта сăмавар çинче курăнат? Кто это там на поверхности самовара (т. е. отражается) Ib. Кам унта ларат сăмавар çинче? Кто это там отражается на поверхности самовара. N. Вăл (он) хăй сăнин кĕлеткипе куç-кĕски çинче (в зеркале) пăхакан çын евĕрлĕ. Шинар-п. Пӳртĕнче тăта вĕсенĕн алăк панче пĕрене çинче пĕр шăтăк пулнă. О сохр. здор. Вĕсен ырашĕ çинче тата пукра та нумай пулать. Собр. Çĕр çинче çуралать, вăт çинче тĕне кĕрет, шыва курсаннах вилет. (Тăвар). Б. Ильгыши. Йăви çинче çăмарти пур, çăмарти çинче мĕн пур? — Çăмарти çинче чĕпĕ пур.— Чĕппи çинче мĕн пур? — Чĕппи çинче йăпах тьыха пур. Никит. † Виç ял çинче виç варличчĕ, илес тени пĕреччĕ. (Солд. п.). Собр. † Ушкăн-ушкăн тупăлха, ушкăнĕ çинче пĕри шупка. N. Çав хуранта пăта çара çу, сĕт çинче пĕçереççĕ, çăмарта та нуммай яраççĕ. Кан. Укçа шăпах тавар çинче тăрать. Все деньги в товаре. Ib. Ытти заметкусем çинче вак ĕçсем çинчен çырнă. ТХКА 71. Вакун çинчех, тырă илсе тавăрăннă чух, атте вилнĕ, тет. N. Хирте пулă çинче тулли пучахсем те, пушшисем те пур. N. Эс янă пиçмо çинче çирĕм пус окçа илтĕм. Орау. Такана çинче пăрçа кустăраççĕ, те пăрçа куккăли тăвасшăн, темскер. Н. Карм. † Уйрăлнă чух эпир уйрăлтăмăр, кантăр çинче ӳснĕ пуса пек. Юрк. Йĕс кĕлетре шăналăк, шăналăк çинче сарă хĕр. N. Ыраш çинче çӳпĕ нумай... N. Ыраш çинче пукра пур. Ядр. Виçĕ кун халсăр выртрăм та, тăват кун çинче (на четвертый день) чĕрĕлтĕм. N. Икĕ кон çинче. N. Кайран вара ăричаксемпеле çапса аран виçĕ кун çинче (на третий день) вĕлерчĕç, тет, çакна. (Из сказки). СВТ. Шатра таврашĕнчи ӳт тăхăр кун е вунă кун çинче (на 8-ой иди 10-ый день) пит хытă хĕрелме тытăнать. N. Икĕ витре ĕçсен, виçĕ витре çинче (когда выпьют 2 ведра и принимаются за третье). Кан. Малтан шыв çинче ишсе пырать. N. Çăвĕпе сирĕн е хĕвел çинче, е çумăр çинче, е сивĕ çинче çӳрес пулать. || Над. N. Хĕвел: эп ир тохрăм та, каçчен çĕр çинче çӳрерĕм, тет. N. Калакла çăмарта çинă чухне çăмартана чашăк çинче тытса çияççĕ. N. Шу çинче кайăксам вĕçсе çӳреççĕ. N. Сĕтел çинче шăнасам вĕçсе çӳреççĕ. Якейк. Алăк çинче хонар çакăнса тăрать. Над дверью висит фонарь. Сорм-Вар. Хура хĕр сасси ял çинче (раздается над деревней, или по деревне). Торп-к. Ывăлĕсем пырса пăхнă та, алăк çинче шĕшлĕ тăнине курсан, çĕн çĕре витрех тарнă, тет. || При, при наличии. Сала 275. Анне çинче пурăнтăм шурă сĕт çинчи хăйма пек. Али 70°. Патшапала çанат ячĕ çинче аттепеле анне ячĕ пур. N. Эпĕ сан çинче ырă куртăм, халĕ эпĕ кин аллине юлтăм — йĕп çине юлтăм. БАБ. Вилле пăрахса кӳрше кайса çывăраймастăн вĕт. Хăрасан та пулин ун çинче (при покойнике) иккĕшĕ çĕр каçнă, тет. Сред. Юм. Пит чирлĕ выртакан çын выртнă пӳртре хăй сӳнтермесĕр ларсан: çинче ларнă, теççĕ. Сунч. † Атте-анне çинче пурăннă чух тивлетлĕччĕ пирĕи пуçăмăр. Полтава 11. Хамăр пурнăç пур çинче усал çылăх пулас çук. N. Сарă лашам пор çинче, пока у меня есть Савраска. N. Хăвăнта хастарлăх пур çинче ан ӳркен. N. Çак тĕрлĕ пулман пулă çинче унтн çынсем ялан пулă кăна çиетчĕç. Хора-к. † Тунти пасар пор çинче хĕр пăхмасăр илес мар; çак ял хĕрĕ пор çинче пер (= эпир) те арăмсăр порнас çок. || Из. Собр. Шыва витре çинче ĕçсен, çылăх пулат, тет. || Из-за. Ала 16. Çавă хĕр çинче вăсен тавлашу пулнă. Тораево. Кайнă чух вăл виçĕ усал такмак çинче тавлашнине курнă. Ib. Эсĕ пире сут туса пар, эпир çак такмак çинче виçĕ çул тавлашатпăр. Синерь. Вăл вĕсене каланă: ма эсир вăрçатар? — Вăлсем каланă: курăнман калпакпа курăнман атă çинче, тенĕ. || Иногда употребляется при обозначении времени. N. Вилнĕ çыннăн ӳтне ир çинче (на утро) пытармалла пулсан... N. Ир çинче каллах иртерех тăраççĕ те, уя каяççĕ. N. Авăн çинче кайнă (во время молотьбы). N. Данил вилчĕ авăн çинче. Истор. Пĕрре Владимир çывăрнă чух Рогнеда ăна кăшт кăна çĕçĕпе чиксе вĕлереймен, лешĕ çинче (во-время) вăранса çĕççине туртса илсе ĕлкĕрнĕ. || Среди, в. Кан. Çирĕм пилĕк ача çинче начаррисем те пулнă. Ачач 65. Кантуртан килнĕ хута çав кунах халăх çинче вуласа кăтартнă. N. † Ялĕ-ялĕнче хĕрĕсем каччă çинче палăрмасть; хамăр ялсан хĕрĕсем укçа çинче палăрмасть. Ау 269. † Тăват пилĕк пăрат (брат) çинче эпĕ кăна ытлашши. N. † Ах аттеçĕм, аттеçĕм, пилĕк чуну çинче эпĕ пултăм ытлашши. Турх. † Нумай ача çинче, ах, ӳсрĕмĕр, анчах пире ырă кун пулмарĕ. N. Ертел çинче пурте пулат. Альш. Çитмĕл тĕслĕ кун çинче çил-тăвăл кун килĕ. N. Халăх çинчи шута ăста пĕлекен çын сайра анчах. Собр. † Кӳрĕш-арăш çинче пурăнтăм, пĕр йăвари çăмарта пек. (Хĕр йĕрри). Ст. Ганьк. † Куçна шурă илсессĕн, хĕрсем çинче килĕшмест. || При названии городов и пр. на вопрос: где? Н. Сунар. Кам кайма охота çанти купир çинчи чипер Анастаçи ятлă хĕр сăнне исе килмешкĕн, уна çĕр тенкĕ парăпчĕ. (Из сказки). Панклеи. Вăсам çинчен Сорăмра мар, Кăрмăш çинчи чăвашсем, Самартисем те пĕлеççĕ. Ib. Сорăм çинче. Панклеи. Çакăнта мăн хола полнă. Çав хола çинче вăрçă тохса кайнă. Вăрçă тохсанах, холине çĕр çăтнă. (Из сказки). || На обязанности, на ответственности. Актăй. † Ĕçес, çияс хуçа çинче, пупляс, юрлас пирĕн çира. Угощенье на хозяине, а беседы и песни на нас (т. е. как бы составляют нашу обязанность). Ст. Ганьк. † Сакăр пирĕ — сарă сыппи, пилĕке çитми тусан арăм çинче. || О, об, относительно. N. Мĕн пур сăмахĕ — юмахĕ те пăрусем — вăкăрсем çинче анчах.

çул

çол (с’ул, с’ол), год. Альш. Çакă улт-çичĕ çул хушшинче, за последние за эти 6—7 лет. Ст. Чек. Укçипе пĕр çул вăкăр, пĕр çул тына илеççĕ. N. Пин те пилĕкçĕр аллăмĕш çулсенче, приблизительно в 1550 году. Н. Карм. Ефим пичче вилни икĕ çул ытла ĕнтĕ (уже больше двух лет, как...). ТХКА 69. Выçлăх çулне, ытти ачасемпе пĕрле, ман шăллăма та Мускăва илсе кайнăччĕ. Чт. по пчел. № 17. Пĕр сакăр çул пулĕ, лет восемь тому назад. N. Çтена çине кашни çын ячĕпе (во имя), вун çул иртсен вилнĕ çынсен ячĕсемпе пĕрер çурта лартаççĕ. Чăв. й. пур. 5. Пĕр виçĕ çул хушшинче (приблизительно за три года) пирĕн ял пит улшăнчĕ, ĕнтĕ. Изамб. Т. Авланни тăватă çул иртсен, через 4 года после женитьбы. N. Вĕсем икĕшĕ çул сиктермесĕр çуралнă. Они погодки. Ала 25. Иван, эпĕ сана ырăлăх турăм, эсĕ те мана виçĕ çулсăр ан ман. Сред. Юм. Куккук алтнă чохне: эп вилесси миçе çол, çавăн чол алт, теççĕ. (Поверье). Кан. Хусанта, клиникре, 10—12 çулсем куçсăр пурнакансене те тӳрлетсе яраççĕ. Ib. Вăл амана (пчелиную матку) унтан илсе, ик çул çине кайнă ама (матку) ямалла. N. 1850-мĕш çулсем персе çитнĕ: тĕне кĕмен чăвашсем авалхи чăваш тĕнĕпех пурăннă, тĕне кĕнисем пĕтĕмпех тутар енелле сулăна пуçланă. Виçе пус. 6. Пĕр вырăна çул сиктермесĕр тырă хыççăн тырă акса тăрсан, çĕр тăнчах хăрса, начарланса юлать. N. Сыв пул, тăванăм, нумай çула! Шибач. Виç çола кĕрчĕ ĕнтĕ — кайман. Уже третий год, как не ездил. || О возрасте. Орау. Ик çул çурхи ача. Ребенок двух с половнной лет. Ib. Пилĕк çула çитесси тата ик уях-ха. Остается два месяца до пяти лет. Юрк. Çулă авланма çитнĕ. Ты уже жених (тебе пора жениться). N. Ман çак ача виç çолшĕнче (по третьему году) тин отма поçларĕ. N. Вăл çирĕм çул тултарнă. Ему уже двадцать лет. N. Вăл çирĕм çула çитнĕ. Ему двадцать лет. N. Санăн аслаçу сакăрвунă çултан та иртнĕ пулĕ (т. е. ему за восемьдесят). Баран. 158. Час-часах уяр çулсем те килкелеççĕ. N. Ытлашши кунлă (высокосный) çул (ытла кунлă çул). N. Çул — год (возраста), пропускается в выражаниях: çирĕме, çирĕм икке çитсен; эсĕ миçере? — Утмăла çитнĕ, утмăла пуснă (60-ый год , утмăлтан иртнĕ, утмăлсенче пур-тăр (60-ти лет, а м. б. и больше), утмăлсене çитнĕ (лет шестьдесят, но не больше?), утмăлсем патнелле çитсе пырать пуль ĕнтĕ. Янорс. Мана тăхăр çул çитсен, эпĕ вара вăтана пуçларăм. Ивановка. Эпир Хусан кĕпĕрнинчен куçни пĕр пилĕк-улт çул иртсессĕн, пирĕн яла шкул лартса пачĕç. Ib. Çула эпĕ Чĕмпĕре прошени ярса пăхрăм та, мана калла, çул иртнĕ (прошли годы, слишком стар), тесе, çырса ячĕç. Трень-к. Мана аттепе анне, эпĕ çичĕ çул тултарса саккăр çула кĕрсенех (как только мне пошел восьмой год), хут вĕренме пачĕç. Симб. Эпĕ хама хам астума улт-çич çултанпа тапратрăм. Я помню себя лет с шести-семи. Ib. Вĕсем вĕренсе тухсан, эпĕ те тăхăр çултанпа (с девяти лет) шкула çӳре пуçларăм. М. Карач. Эпĕ астăватăп хам пĕчик чухнехине пилĕк çултан. Я помню себя с пяти лет. Альш. Эсĕ ачăна илме тепĕр çулне кил, ун чухне лайăх вĕрентсе кăларăп, тесе, каласа ячĕ, тет. N. Шкулта первейхи çулне вăл шатрапа (чечепе) чирленĕ. ГТТ. Эпĕ астума тытăнатăп пилĕк çулта чухне. СТИК. Манпа пĕр çулта. Мы ровесники. Ib. Хăйпе пĕр çултараххипе, с человеком, который приблизительно того же возраста. Урмай. Вунă çулта чух, вунçич çулти ача пек (он был). Изамб. Т. Пирĕн ялта пĕр сакăрвун пилĕк çулти (лет восьмидесяти пяти) старик пур. Ib. Шăллăмсем: пĕри сакăр çулта, тепĕри пилĕк çулта. Одному из моих братьев (которые моложе меня) восемь, а другому пять лет. Шинар-п. Ун чухне эпĕ пĕр çичĕ çулта анчахчĕ. Тогда мне было лет семь, не больше. Иваново. Ку ачасем нумай çулта пулман: чĕлхесĕрри пулĕ пĕр ултă çулта (лет шести), тепĕри унтан кĕçĕнни (моложе его) пулнă. N. Эпĕ ун çулне çитес çук. N. Çулĕ çав пулчĕ. Нынче такой год. N. † Çарăмсанăн леш енче хĕвелтен те çутă чечек пур. Шанмасса çулĕ килĕнччĕ. Ах, тăванçăм, уйрăлмасса çулĕ килĕнччĕ! Б. Олг. Каран, пер порнсан-порнсан, салтака чĕнчĕç пичия пин те сакăрçĕр вонвиç çолта. ТХКА 71. Шалта Иванĕ, пирĕн Петтяпа пĕр çултаскер: эпĕр шурă пăтă çиетпĕр, тесе мухтанать, тет, вара... Орау. Кăçалхи çулта, çак иртсе пыракан çулта, в текущем году. Ib. Пĕр ватă суккăр анчах: виçĕ çулта пĕре (раз в три года) вунвиçĕ уйăх пулать, тет. Регули 930. Ку çолта çаплах вăл чĕнсе. ТММ. Аллă çултан — паллă. Ялав. Пĕр çулне (как-то в один год) пирĕн атте саппашкă капанĕсене хураллама кĕрĕшнĕччĕ. БАБ. Миттюс, вăл пирĕн ялсем, старик: пĕр утмăл çула çитнĕ. N. Чарăнма йĕрки çук, тепĕр çулсăр чарăнмаç, теççĕ (война). N. Вăл ман çола çитсе вилчĕ. Он умер в моих летах. Ст. Чек. Çул урлă, через год (аlternis annis). || Возраст, достаточный возраст. МПП. † Савнă тусăм, хура куçăм, илеймерĕм çулăм иртиччен. СТИК. Ун çулне çитес çынсем-и вара эпĕр! Нам-ли уж дожить до его лет. Т. Григорьева. † Ĕнтĕ пĕвĕм те пур, çулăм çук. Янтик. † Пиреех те çырнă çын ачи лартăр халĕ çулĕ çитиччен. Подл.-Шигали. Çавă Шăхальсен, ай, хĕрсем, ларччăр халĕ çулăм, ай, киличчен (до моего совершеннолетия).

тарна

(тарна), назв. свад. обряда (посещение новобрачнымн родителей невесты). См. тавăрна. В. Олг. Тепĕр конне сорпан сăри тарна кĕрме пĕрле каяччĕ. Ашшĕсене-амăшсене ярчĕ первей лайăх лашисемпеле. Хайхи çĕн-çынна опашки йолчĕç килне: пер çитĕпĕр, тесе. (Из сказки). Ib. Тарна пăрахма кайни (назв. обряда).

тирке

(_ти_ргэ, т’и_рг’э), браковать, брезговать. СПВВ. Тиркес, тиркешлес. Изамб. Т. Кĕрĕве тумлантарнă чухне ялан кĕрӳ япалисене тиркеççĕ. Ун чухне час-часах вăрçă хускалать. (Свадьба). Ib. Кĕрӳ кĕпи тăхăнтарсан, кĕпине тирке пуçларĕç: хĕршĕн тăхăрвун тенкĕ тӳлерĕмĕр. Эпир кĕрӳ валли кун пек кĕпе калаçманччĕ, терĕç. Орау. Тиркесе туса тăрать тата, пăх кирлĕ-им ăна тата. Еще брезгует (бракует). Какого еще ему чорта надо? Моркар. Тиркес = айăп топас, браковать. Чăв. к. Хура шăрçа çип тиркет, хăй хурине хăй пĕлмест. Торп-к. † Салтак, тесе, ан тиркĕр, салтак ячĕ йăвăр ят. N. † Тиркеймерĕм мăяна, каяймарăм савния. Сборн. по мед. Пысăкраххисем чĕлĕм туртма та тиркемеççĕ (не брезгуют и куревом, т. е. курят?). N. Çурт тăвакансем тиркесе пăрахнă чул, камень, забракованный каменьщиками. КС. Паян ăна темиçе хĕр те кăтартрăм, пурне те тиркет (все они ему не нравятся). Кан. Начар сывлăхлисене комиççи пит тиркет. ТХКА 54. Сирĕн вăрман çĕрĕнчи ялсене ытла тиркемелле мар та. || Воздерживаться; соблюдать (посты, праздники). N. Праçник-куна ĕç тиркес; хăй ят кунне тиркеççĕ, вăрлăх кăларма эрнекуна тиркеççĕ. Типĕ тытас тĕлĕшĕнчен те: сĕт-турăх тиркеп, теççĕ. В. Олг. Çĕн ойăхăн тиркетпĕр пер (= эпир) пӳртлĕх йӳç касма, карта тума, çăнăх артма (= авăртма). Собр. Çимĕк (scr. çимек) иртсен, пĕр виç-тăватă эрне çинче тиркеççĕ: тиркемесессĕн, пĕр-пĕр айăп пулать, теççĕ. Ягудар. Тип тиркемеçт (не соблюдает). Тип тиркет, Ib. Сĕт ярса парас-и? Тиркетне? — Тиркеп. Шибач. Тип тиркеместпĕр. СТИК. Эсир типĕ тытатра? — Çук, тиркемен! Хир-б. Эпĕ тата: типĕсене тиркетни? терĕм. — Мĕскерле типĕ? Эсĕ мана типĕ пурăнма хушатни? Ахаль те типĕ, ĕне çук. Ĕнесĕр пурăнма калатни? терĕ мана хирĕç. || Быть разборчивым в пище. Букв. Тиркекене тиркĕ тĕпĕ (поддонки, остатки) çакланнă (вар. тивнĕ), теççĕ. Сред. Юм. Тиркекене тирĕк тĕпĕ лекнĕ, тет. Кто брезглив, тому достается (попадает) худшее. || Соблюдать (диэту). N. Чирлĕ çынна апат тиркеме, мĕн çиме юранине çеç çиме хушаççĕ (велят есть с разбором). СТИК. Мана хвершшăл (фельдшер) çиме тиркеме хушрĕ: атту чĕрĕлеймĕн (не выздоровеешь), тет. || Разбираться (в чем). Кан. Ирнĕ-каçне тиркемесĕрех, сăмакун юхтарать. О сохр. здор. Ыраш тасипе таса маррине пĕртте тиркемест. || Разбирать, относиться разборчиво. N. Кунне пит тиркеççĕ: благовещение (çуна пăрахнă кун, йăвăр кун теççĕ, самый тяжелый день: в этот день будто и птица не роняет перьев) кунĕ ан пултăр, ытларикун ан пултăр. БАБ. Мĕн хыççăн мĕн тумаллине тиркемеççĕ (не разбирают, что делать раньше и что после): хăшĕ малтан аса килет, çавна тăваççĕ. ЧП. Йĕтĕн çиппи хĕç тиркет. N. † Симĕс пиçихи пилĕк хĕсет, мерчеи шăрçа çип тиркет. Кан. Тутар-и, ирçе-и — никама та тиркеместпĕр. N. Ака-суха çинче утсем пит ӳркенсен, телей пулмасан, малтан тухнă çынна тиркеççĕ. || Отвергать, пе принимать. N. Пирĕн парнемĕре ан тирке. НАК. Хăш чухне пĕр çын сапнипе силленмест те (жертвенное животное), çавăнпа: çын тиркет пулĕ, тесе, урăхне саптараççĕ (заставляют плеснуть на него другого человека). N. Эпĕ çыра пĕлмен çырăва тиркесе ан кӳренсем. || Критиковать, цензуровать. N. Кĕнекесем тиркекен ку сăмаха тиркемен (не забраковал). Суждение. Пĕр çыннăнне (только чужое) анчах курать, çыннăн лайăх маррине (нехорошие стороны) анчах тиркет. || Разбирать. N. Тиркĕсем, куркасем, хурансем, тенкелсем çунине-çуманнине пит тиркеççĕ вĕсем. N. Пирĕн конта 40 çола çитнисене тиркерĕç (проверяли, разбирали). || Задерживать. N. Хутсăр çынна тиркеççĕ (задерживают беспаспортных). N. Ни билет тавраш, ни кам мĕншĕн ăçта пурăнать, тесе, тиркес-тăвас çук. (Обьявление). || Расследовать, разузнать. Возм. Тиркес — ыйтса пĕлес, разузнать (какое-нибудь дело). Хорачка. Онта анатра порнаканьăсам торпас корса хăпараччă туалла, вăл Сăлттан патня çитеччĕ те, тиркеччĕ (чит. _тв_ргэ_ччэ̆); Сăлттантан итеччĕ (є_дэ_ччэ̆): эс перĕн çĕр çинче ме кисе, конта порнатăн? Эс конти çын мар. N. Тем, пит аплах мар пек те?... — Тата ăна-кăна тиркесе пахса тăтăн. Не знаю, ровно бы (как будто) и не совсем так?... — (Ты) еще вздумал (меня) разбирать (браковать, брезговать и т. п.). || Проверять, наблюдать, следить. || Осуждать, судить. N. Çынна тиркесе калаçин пулман мар ĕнтĕ пирĕн. || Стесняться. N. Ăшра çапах вĕсенĕн çилли килет; май килнĕ чух хирĕç калама, е алла ӳкерме тиркесе тăмаççĕ.

тулли

толли (туλλи^ы, тоλλи^ы), полный, наполненный до краев. Шинар-п. Сасартăк манăн атте кил-хушшинчен чупса кĕчĕ те, пӳртри тулли витрене йăтса туха пуçларĕ. N. Çавăнпа вĕсен çурчĕ те тулли курка пекчĕ. Янш.-Норв. Стел çине пĕр тулли витре сăра лартаççĕ. Собр. † Тулли хуран çаксассăн, нумай çиет тииĕççĕ. N. Шкулсем рурте, хурт вĕлли пек, тулли тăраççĕ. Кратк. расск. 15. Пĕр хăмăл çичĕ тулли тутă пуçах кăларнă пек. СТИК. Ку хĕрарăм тулли çӳрет (çак хĕрарăм тулнă, беременная). N. Кĕрӳсем тумланнă вăхăтра пӳртре кĕтсе лараççĕ, тулли япаласемпе, ĕçкĕпе (scr. ĕçтепе). N. Сĕтел çине тулли япаласем лартаççĕ. Юрк. Мĕн ĕçпе çакланасси-мĕнĕ, леш тĕнчере пурăннă чухне çынсене эрех ĕçтернĕ вăхăтра, кирек хăçан та эрехе шеллесе черккене нихçан та туллиех тултармастăмччĕ. Авă çавăншăн çакланмарăм-и, тесе калат, тет, хăй. Регули 1290. Толлиах толтартăм, толлиах виçсе пачĕ. Орау. Манăн çăварта туллиях шывччĕ, эпĕ нимĕн те калаçаймарăм. Янтик. Пӳлĕмĕнче кĕнеке тулли хăйĕн. N. Халăх хурал пӳрчĕ туллиех. ЧС. Çав кил-хуçийĕн авăн картинче тулли ăвăс ларат. || Полно. Якейк. † Орам толли сăран атă, ман сăран атă йолас çок, тăван ати йолмалла. (Солд. п.). N. Кĕлет тулли çĕр улми выртать, сакай тулли çĕр улми. БАБ. Пӳрт тулли ача, урай тулли путек, сакă тулли тӳшек. (Моленье „Чӳклеме“). Альш. Аннен ачаш чунĕ эп, çӳпçи тĕпĕнчи пирĕ эп, аслă пӳртĕн тулли эп. ЧС. Çулçа çăвар тулли тултара-тултара çие пуçларĕ, тет хайхискер. Сред. Юм. Ăсĕм патне пӳрт толли çын пырса толнă. У них полная изба народу. Ib. Çырма толли йывăç лартса тохна. По всему оврагу насажены деревья. Собр. † Пурçăн туттăр пуç тулли, пирĕн тăвансем куç тулли. Б. Олг. † Торта та толли тор лаши, тортин те тортмин хунь çинче, хорама пĕкĕ хоçăлмĕччĕ; ыраш хăмăл çуттипе киле пер çитрĕмĕр; çичĕ çохрăм вăрманне аран пер тохса çитрĕмĕр — атан атрĕ. Якейк. † Торта та толли хора лаша, айăм та толли хора çона, çонам та толли хора хĕр. Кубня. † Хура варлă тутăр, ешĕл çӳçе, çыхсан-çыхмасан та, пуç тулли. Савнă тантăш хура куç, курсан-курмасан та, куç тулли. N. † Аттепе анне кӳме толли, вырăсла пиçхи пилĕк толли, француз тотри мăй толли. ПВЧ. 126. Çийăм тулли пуставăм, квак пĕлт пулса шуçтăр-и? Абыз. † Симĕс пиçихи пилĕк тулли, пирĕн йăмăксам куç тулли. Ерк. 54. Пурçăн вĕçлĕ алшăли, икĕ сурпан пек ик енчен — парне çакрĕç пӳ тулли ула лаша çилхинчен. Бгтр. Куçăм тулли пичем пур, куçăм хыçне тăрсă юлчĕ. Ау 393°. † Эпир кайса пыратпăр, курса юлăр куç тулли. N. ЧП. Ăйхăм килет пуç тулли. || Нагруженный (воз). ЧС. Тулли лав (полная подвода) тĕл пулсассăн. N. Теччĕ çулĕпе пире хирĕç тулли лав пырат. По тетюшской дороге едет нам навстречу нагруженный воз. || Груз, нагруженный воз. Курм. Толлипа каяççĕ. Якейк. Толлипа пыр (нагруженным возом, пошăпа — без поклажи). || Налитые бабки. N. Туллисемпе выляс, играть в бабки налитыми.

том

(том), дом. Б. Олг. Каран пер шохăшларăмăр (задумали) мочи панчен орльма. Орльтăмăр, хамăр тома тохрăмăр. Ib. Килчĕ конта, Тотаркассине, том лартнă çырма хĕррине. N. Пичи хĕрĕ том шырать, ойăрса пама килирăн-и эсĕ. Шорк. Том, дом. (употребляется обыкновенно, когда говорят про городские дома: „онăн холара том пор“). N. Анчах тумсене салантăмăр (разошлись по домам). Синерь. Авиçа: унта пĕр пăхăр тум курăнать, тесе калать, тет. Ăмăрт кайăк калать, тет: çав пирĕн акайсем. Никит. Ати тумĕ сала пак. Чебаево. Пирĕн ял пысăк мар, унта çирĕм пиллĕк тум анчах.

харăс

(хары̆с), одновременно, сразу, дружно, совместно. Б. Олг. Ан çапса орпа хăйăрланă (тасатнă) чох харăс çапаччĕ. Ст. Чек. Харăс, двое или многие делают что-нибудь вместе, вдруг. ЧС. Пурте çыхса пĕтерсен (прутья), харăс тăрса хай хулла пĕрер мăшăршар ывăтса яраççĕ. (Сĕрен). ÇМ. Ирĕклĕ кунçул тумашкăн тăрăр пурте харăс! N. Харăс-харăс пер. Стрелять залпами. Яргуньк. Патши, майри, хĕрĕ пĕрле ларса харăс çирĕç (вместе в одно время ели), тет. N. † Ик кас хĕрĕ пĕр пулса, вăйă калаççĕ пĕр харăс. Альш. † Вуник куккук пĕр карăш авăтаç-çке пĕр харăс. Юрк. Сирĕн урам — тăвăр урам, икĕ урапа харăс утаççĕ. Лашм. † Вуникĕ çăка пĕр тĕпрен, тавай харăс тăрса касар-и. Салаг. † Атьăр харăс хывса ĕçер-и, пĕр тăвансĕм ĕçеççĕ темĕç-ши? Сиктер. † Атьăр харăс хывса юрлар-и, пĕр тăвансем юрлаççĕ темĕç-ши? || В ногу. Юрк. † Хĕçпе пăшал нимĕн те мар, йывăр харăс пусасси. || Рядом (?). ЧП. Икĕ кĕмĕл çĕрĕ харăс выртаççĕ.

хотте

хоть. Муркар. Хотте пуракки ăшне (в табакерку) кĕрсе лар (если хочешь). Васильев. Каймас контан, пер хотте, анрарăм эп ним тума.

хăюллă

смелый, отважный. Б. Олг. Ĕçрĕмĕр пер сăра-эреке и тапратрăмăр йорлама хăюллă. Сред. Юм. Çôл çӳренĕ чôхне хăюллăрах пôлас пôлать. ТХКА 113. Çара уран утма хăюллă мар, урана вĕт чулсем касасран хăрамалла...

кутăн

котăн (-ды̆н), задом, задом наперед, шиворот на выворот. Орау. Пĕренесене кутăн турттараççĕ: тăррине çуна çине хураççĕ, кучĕ çĕтĕрнсе пырать. Шарбаш. Иопа таврашне котăн ан лартăр: лайăх мар. (Поверье). N. Ачи кутăн тухнă. N. Çĕклесе тухаççĕ кутăн (покойника): урисене малтан, пуçне кайран. Шурăм-п. Пăрахса (жертвенные кушанья) тавăрăннă чухне кутăн утса килтĕмĕр. Изамб. Т. Камăн çăпати кутăн ӳкет, ул вилессине пĕлтерет. (Гаданье). Альш. Кусем çав хĕре йăтнă маййăнах ктăн тытса, кĕрӳшĕ, пĕтĕм туй халăхĕ, çав каччи ашшĕ-амăшĕ умне пырса тăраççĕ — пуççапаççĕ. Изамб. Т. Пурăнăç пĕр кутăн кая пуçласан, ялан сиен куратăн. К.-Кушки. Кутăн çуралнă (вперед ногами; говорят и упрямому). КС. Урапине кутăн çавăрса лартнă (повернул задом). Ib. Кутăн утса çӳрет. Ходит на руках. Вил-йăли. Пуçĕ панчи вĕçне каялла тавăрса, ун ăшне пĕр кĕпепе пĕр йем минтер пек çĕлеççĕ, çĕлеме те кутăн çĕлеççĕ. Образцы. Астăвăр-ха, Чакă, ай, ачисем, çăпатине кутăн сырман-и? N. Чăвашсем, юмăç хушнă тăрăх, тăшманĕсене усал тăвасшăн вĕсен ячĕпе турă умне кутăн (вверх ногами) çурта лартаççĕ. ЧС. Юмăç карчăк пĕр кĕпене кутăн çаннисенчен урисене тăхăнса ячĕ. К.-Кушки. Эп пӳртрен кутăн тухрăм. Я вышел из избы задом. N. Мур шăрши!... Ăсĕ пур!... Хытнă çăкăр татăкне кутăн сĕтĕрет шăтăк патнелле! (к норе). N. Котăн отать. Идет задом. N. Котăн тăрать. Стоит нижним концом вверх. Чхĕйп. Кутăн ĕçе карăм (по обьяснению КС ходил по необыкновенному делу, т. е. хоронить покойника, так как на похоронах, все делается шиворот-навыворот; напр., умершего одевают наопако и даже самые песни поются тогда иначе). См. тинсĕр-ханкăр. || Назад, обратно. N. Кутăн шыра. Разыщи (пропавшее на почте письмо). Тăв. 38. Вĕсенчен те вĕренӳ пулсан, тĕнче тепĕр май çаврăнĕ, хĕвел те кутăн тухĕ. Вĕлле хурчĕ 20. Çаплах та ирĕксĕр уйăрăлсан, амăшне тытса юлса, хурчĕсене кутăн вĕллене ярас пулать. Ib. Уя ĕçлеме кайнă хуртсем кутăн таврăнаççĕ те, çĕнĕ вĕлленĕ кĕрсе кăяççĕ. Бигильд. Çапа пĕлмен ал-ура хăйнех кутăн лекнĕ, тет. (Послов.). М. Васильев. Наччальник тавраш пырсан та, котăн тараç. Шурăм-п. № 23. Вăрă леш тĕнчере вăрланине кутăн хуçине памалла. ЧС. Пирĕн ялта пасар пулат; пасара выльăх-мĕн сутма илсе килсен, е аш-мĕн, е çу-мĕн илсе килсен, пасара кӳртмесĕр, кутăн хăваласа янă (прогоняли), тет. N. Çак сăмаха вола котăн (читай назад, в обратном порядке; напр., çара — араç и т. п.). ЧП. Урама кутăн (задом на улицу) пӳрт лартрăм, вуникĕ кусуй кастартăм. Альш. † Елшел урам — аслă урам, урама кутăн пӳрчĕсем (окнами во двор). К.-Кушки. Кутăн пырап. Иду задом (т. е. противно обычному ходу). Чув. пр. о пог. 17. Хĕвел кутăн (каялла) пăхсан, çăмăр пулать. Если солнце, заслоненное облаками, освещает отраженным светом к востоку, то быть дождю. Календ. 1904. Хĕвел кутăн (каялла) пăхсан, çумăр е çил пулать. Сред. Юм. 'Котăн хĕвел'. Пĕлĕтлĕ кон хĕвел, пĕлĕт айĕнчен корнмасăр, пĕлĕт çине ӳксе çав пĕлĕт çинчен çутă корăннине калаççĕ (отражение света солнца с облаков в облачный день. (Срв. Бгтр. Хĕвел, пĕлт айĕнчен тохса, анса ларнă чох пăхсан, çомăр полать). || Вверх ногами. Орау. Мачча çумăнче шăнасам пак кутăн утса çӳреççĕ. (Сказка). N. Вĕрен тăрăх икĕ чалăш хăпарса, кутăн анатпăр. Тораево. Улпутсам çитрĕç, тет те, Сохрон кутăн çакăнса тăрат, тет. Орау. Шăтăкпа вĕрен тăрăх ансан-ансан, тепĕр патшалăх пур, тет. Унта çынсем, эпир мачча çумăнче çакăнса тăнă пек, кутăн çакăнса утса çӳреççĕ, тет. Шăтăкран çĕре ансан, пĕтĕмпех тĕлĕнсе кайнă, тет, ку: ку аялта тăрать, тет, лешсем мачча çуммĕнче (так!) çыпçăнса, утса çӳреççĕ, тет; çӳçĕсем аялалла усăнса çӳреççĕ, тет. (Сказка). Çĕнтерчĕ 30. Эпир япаласене пытарнине эсĕ кама та пулин пĕлтерсен, сана кутăн çакатăп (повешу)! Кан. Хамăр япăх ĕçленине курса, кутăн выртса услама çапаççĕ. Якейк. Эп шăва (= шыва) кĕнĕ чох яланах пĕве пуçĕнчен (с плотины) котăн сикетĕп (головою вниз). N. Кутăн тăрăнчĕ. Ткнулась вниз головой? См. кача. Г. А. Отрыв. Шĕвĕр тĕплĕ тимĕр витрене кутăн лартнă евĕрлĕ пуç çинче ларса пынă (çĕлĕк). || Неудачно. Paas. Ĕç кутăн пычĕ (шло). || Упрямый; упрямец. Якейк. Кутăн, человек злого, придирчивого характера. Ib. Эп онашкал котăн çын нихçан та корман. Ib. Котăн çын, тесе, ялпӳçсене калаççĕ (деревенских кулаков). Юрк. Арăмĕ хăй пеккиех наян япала пулат, кутăнскер; хуняамăшĕ ĕçе хушсан, питех итлемес. Кан. Эрехшĕн, кутăн, виçĕ кун хушши çакăнса тăма хатĕр. Кильд. Арçынĕ (муж) кутăнтарах, ял çинче çӳрекен çын пулнă вăл («кутăн» противоположно «лăпкă», «кунĕ»). П. И. Орл. Кутăн йысна шурă кĕпе тăхăннă, янахи айĕ маччана тивет. (Кăмака). Изамб. Т. Йытă та: тух, тесен, тухат, эсĕ йытăран та кутăн. Сет-к. Котăн — драчун, забияка. Череп. Кутăн, упрямый, кляузник. Собр. Кутăна кутăн пуçлăхĕ, наяна наян пуçлăхĕ кутран вуникĕ вĕçлĕ нухайккипе çаптарат, теççĕ. (Послов.). N. Котăн çын, любящий тягаться, сутяга, дерзкий, придирчивый; кому нельзя давать в долг. || Упрямство. Ала 30°. † Манăн упăшка пуласси кăтьăр кăтра çеç пулчĕ, кăтрисерен кутăн пур. || Притворство. См. кутăна пер.

котăнла

(коды̆нла), кругом, кружным путем. В. Олг. Хорачка. Пер (= эпир) йăнăш кайсарса, котăнла полччă (п̚ол'чы̆). Мы сбились с пути и дали крюку. || Вспять. Кан. Анчах ĕçĕ кутăнла пулса пыни куç умĕнчех. Магн. М. 160. Ĕçĕ-поçĕ котăнла полтăр (т. е. пусть не придется хоронить других покойников). || Задом наперед. К. Кушки. Ха, ачу аттине кутăнла (носками назад) тăхăнса янă! || Наоборот. Кан. Суйи ытла та паллă: пичетне тепĕр хут çинчен ӳкернĕ те (перевел с другого документа), вăл кутăнла тухнă. N. Эсĕ кутăнла çыру яратăн, никам та вулама пĕлмеççĕ. || Лицом к хвосту. N. Лаша çине кутăнла утланса ларнă (утланса пырат).

кăтьăр

(кы̆д'ы̆р), кудрявый; кудри. Коракыш. Ати лаши, кăвак лаши, çилхи тăрри кăтьăр-кăтьăрччĕ, — хуйха сисрĕ-чăсăлчĕ (распрямились). Пшкрт. † Пер (= эпир) илеслĕк (= илес) хĕрĕсем сарăччă та кăтьăрччă (были кудрявые), кăтăрсерен (= кудряшки) ăсăччă (ум). || Ст. Чек. Шуйттан кăтьăри. З.

тĕкĕ

подпорка. В. Олг. Тĕкĕ пер, сделать солидную подпорку, подпирать. Ib. Ампара тĕкĕ персе (подперли амбар). Чăв. Ялĕ. Каштасем (у крыши) авăнма пултараççĕ, çавăнпа мачча çинчен (с подволоки) тĕкĕсем перес пулать. N. Кĕлетĕнчен тĕкки вăрăм. СПВВ. Кĕлетне касман, тĕккине хатĕрленĕ. (Послов.). || Засов. К.-Кушки. Тĕкĕ вăл вăрăм тимĕр, унпа хапхана пӳртренех питĕреççĕ. Тĕкĕ — это длинная железная полоса, ею запирают ворота прямо из избы. СПВВ. НН. Тĕкĕ – алăка шалтан чараклатса питĕрекен йăвăç. ЩС. Тĕкĕ — запор (в чувашском амбаре, сквозь отверстие в потолке спускается из верхнего этажа клети бревно, которое другим концом входит в отверстие пола и таким образом запирается дверь). Коракыш. Уйра тĕкĕсĕр кĕлет ларĕ. (Тĕтре). Собр. Пĕчĕкçĕ кĕлетĕн тĕкки вăрăм. (Чакак). || Пĕве тĕкки, запруда. || Подпорка у гайки (на мельнице). См. во II выпуске арман (кайккă, также тĕкĕ).

тĕр

встреч. в следующих сочетаниях: тĕр-пер, тĕр-тер, тĕр-тяр.

тĕр-пер

быстро, врассыпную. Шорк. Ачасене хăратрăм та, тĕп-пер саланса пĕтрĕç.

чиркĕ

церковь. Б. Олг. Прийома каиччен пер карăмăр та чирке çорта лартрăмăр.

шар

беда, несчастье. N. Шар полчĕ, беда. Йӳç. такăнт. 56. Тепри виçĕ пуслăх ĕçет те, виç тенкĕллĕх шар тăвать. N. Ял çинчи йăвăр чир, йăвăр шар кайтăр (да исчезнет). Бес. на м. г. Пĕр-пĕр шар килсен, нуша килсен... КС. Шар куртăм. Потерпел несчастне (материальное). Пшкрт. Шар корса пер (= эпир), шарланса. Актай. Эпĕр илес хĕрсене ыр çын илсе ыр куртăр, ыр куртăр та шар куртăр, упăшки вилсе шар куртăр. Сĕт-к. Эпĕ илес хĕрсене ыр çын улĕ исе ыр кортăр, ыр кортăр та шар кортăр, ачи-пăчи шар кортăр. N. Июльпе август уйăхĕнче улпутсем нумаях шар курман. Собр. Тĕрлĕрен шар курасран, хирĕçен тăшманăн хирĕçи вăрăнасран хăтар пире. (Из молитвы). N. Ĕç ĕçлеме шар курма вунă арçын тарçăра. Янтик. Хама хам шар курма карăм-çке çанта: халь укçа та çук ĕнтĕ, çитменнине пĕç халь те ыратать. Регули. 727. Вăл онта пре (= пĕрре) тытăнса шар номай корчĕ. Ib. 428. Шар корăпăр.

ним

то же, что нимĕн, ничто, ничего. Якейк. Ним тума та ним те çок. Ib. Нимне пĕлми ĕçлет. Работает из всех сил. Ерк. 115. Çинçе çинче паллашни нимрен паха ĕмринче. N. Сахăрнăй песок пĕтсен, çырласемпе ĕçкелерĕмĕр те, ниме пымас. СТИК. Ачисем тем пек хавасланса çитеççĕ; часрах нимне пăхмасăр вăрмана çырлана чупаççĕ. ЧП. Нимрен шурă хырăн варрисем. N. Нимне те, никоим образом. N. Ним пĕлми пулас, обморок. Сам. 27. Маншăн эс савăк ачаллăх сăпки, иккĕмĕш анне пек нимрен çывăххи! N. Çăмăр витĕрех лашисене кӳлсе, çынсем килелле нимне пĕлмесĕр лашисене çаптарса çĕмĕрсе тавăрнаççĕ. Сред. Юм. Паян яшкана воçех пĕçере пĕлмен, ним тути те çôк яшкан: ни тути çôк, ни вĕри мар. Ib. Эс ним те пĕлместĕн. — Çапла эп пĕлместĕп, эс пĕлен те, епле çӳрен. (Говорит с иронией, сарказмом). N. Вăрă пуçне кăларсанах çивĕчĕ пуртăпа ним мар касса татрĕ, тет (ача). Ала. 95. Ним хусканмасăр шăп пер эрне çăвăрнă. Ib. 25. Çавă кулĕре вара хайхи улпут Ивансене хăваларĕ-хăваларĕ, ним туса та тытаймарĕ, тет. Б. Чураш. Юлташпа эпир пăхса тăратпăр, ним тума та пĕлместпĕр. N. Çын вĕлерни вĕсемшĕн ним пек те мар. Регули. 983. Ним поплеме те аптрарăм (поплеме те пĕлмерĕм). Ib. 984. Ним ĕçлеме те каламарĕ; ĕçлеме ним те каламарĕ. Ib. 985. Он туни (он поплени) ним те мар. Ib. Нимшĕн те çиленместĕп. Кан. 40–50 пăтпа тухуринчен ним те мар хăпарса каяççĕ (лошади). М. Васильев. Ĕлĕк ним мар полнă мĕн. N. Хаçат-япала та ним хисепсĕр, теççĕ. Чет пути. Хăй пит аван çынччĕ, ачисем нимне юрахсăр пулчĕç. Н. Сунар. Нимрен нумай мĕн пур? (Çăлтăр пĕлĕт çинче). Шептак. Халĕ пирн килĕшпех лайăх порнатпăр, ним сомах-йомах та çок. СТИК. Ним юрăхĕ те çук. Ни к чему не годен. Орау. Ним курăнасса пĕлмест (очень бойкий). Сёт-к. Яппони вăрçинче пирĕн ялти Ваçок Емеленĕ ним сас-чусăр çохалчĕ. Имен. Иван нимне пĕлмесĕр уху (хăй) шырама тохса карĕ. Истор. Ним çиме те пулман. Орау. Ах ачасем, кăнтăрла çитсе килет, эпĕр ним чул та выраймарăмăр, атьăр-ха, васкарах вырар. Çĕнтерчĕ. 49. Ним мар çынсемех шутлă çынсем пулса тăчĕç. Б. Аккоз. Ним çисе тăранса пурăнма çук. Нечем жить. Эльбарус. Çавăн пек вĕрсен кайран пĕр каçхĕне ним манерсĕр йăнăшкаласа кантăк патне, е алкомне, е орама чопса тохса вĕретчĕ, тет. N. Ним пĕлмесĕрех укçана юратакан пулать. || Совсем не... N. Ним хăрамасăрах. || То же, что нимĕнле. АПП. † Ах, аттеçĕм, аннеçĕм ним ытарса тухса пулмарĕ. N. † Ай-хай тăванĕсем чунĕсем, ним ытарса уйăрлма пулмарĕ.

пар

пара. N. Ун йĕри-тавра вуник пар курка. Пазух. Хура пĕкĕ кăмăлне пер пар шăнкрав çакрăмăр. Юрк. Пар лаша. Яргуньк. Хупаха кӳртсен, хай шутник хупахра икĕ шкальккă ереке, икĕ пар чей илчĕ, тет. N. Пĕр витине кĕнĕ те, пĕр пар çӳрен лаша курнă, тепĕрне кĕнĕ, тепĕр пар кăвак лаша курнă. Якейк. Пар (две) сыснана пасара сотас ярас чыкана. Ib. Хам парпа килтĕм. Пришел пешком. ЧП. Кӳлсен кӳл лашăна парĕпе (парой). Янтик. † Кӳлтĕм тарантас, кӳлтĕм пар ут, çилхисене тураса. Изамб. Т. Миçе пар лекнине шутласан, пурте пĕр çынна, ул вара кустарат. Ib. Унта вара харкам хăй шаккине паллă тăрах пара (мăшăра) килекеннисене пĕрле хурат. БАБ. Те чăн, те суя, мунчара усалсем мунча чулне: кунăн парри пур, кунăн парри çук, тесе сăваççĕ, тет. Темĕскере пĕлтерет анчах, пелместĕп. (Çĕнĕ çул каç, гаданье). Ст. Шаймурз. † Кӳлсен кӳл лашăна паррипе, пар лашана пушă кирлĕ мар.

пат

послелог, указывающий близость. См. пет, çум. Якейк. Пӳрт çинчен йор моклашки (комок снега) татăлса анчĕ те, ман пата (возле меня) тӳрех ӳкрĕ. Çĕнтерчĕ 13. Хам патăнта ĕçленĕ чух. Орау. Хăвăр патăрта ĕç çук-и? Нет ли у вас у самих работы? Ib. Чăваш арăмĕ, сăмах пĕтсен, тухса кайиччен-и, хăй панчен хăна тухса кайнă чухне-и: сыв пул тати, тет. Тем пулат вара вăл «тати»? Вăл сăмах «сывă пул тата», «тепре куриччен» тени патнелле пырат пулмалла. Ib. Утаралла карĕ, пошел по направлению д. Отары (ее видно, м. б. идущий пройдет и дальше). Утар енелле кайре, пошел в сторону д. Отары (деревни не видать и о ее направлении лишь заключают, напр., может быть за горой); Утар патнелле кайрĕ, пошел близко к Отарам. N. Каç пулсан, эпир унпа ларса (в экипаже) кӳрĕш яла, хĕр патне тесе, тухса кайрăмăр. Шугур. Мана вара усрама пĕр начар çын патнĕ пачĕç (к бедняку). ЧС. Пирĕн патра пĕр ватă çын пычĕ. К нам пришел один старый человек. Бес. чув. 3. Ял патĕнчен кăнтăр енче Ч. ятлă çырма пулнă. Собр. Чавса патĕнче те, часах çавăрса çыртас çук. (Послов.). О сохр. здор. Мăйĕ хăлха патĕнченех шыçса кăять. Эльбарус. Онччен те полин ман патналла çамка çинчи сăнакне (знак) çутатса питĕ хытă стрелок чопса пыма пуçларĕ. N. Перĕн патнали (= пирĕн паталли) çынсем çок. Нет людей из нашей местности. Земледелец. Иалсене ял теме çук, пирĕн Пăва, Çĕрпӳ хулисем патне те пыраймаççе (не нашему Буинску или Цивильску чета). Сред. Юм. Самми патне пӳнеттейпе пырса шыранă. Самсона обыскали с понятыми. Ib Патнерех пынапа хай сăрт хĕрлĕ пôлчĕ тăчĕ, тет. Регули 1206. Ĕлĕк вăл ман патра порăнса. Ib. 1532. Вăл кисеснех вăлсам патне кайрĕ. Ib. 1524. Вăл килчĕ он патне, ман атти патне, ман пата та килчĕ (ман пата анчах килмерĕ). Ib. 1142. Вăл сан патран ман пата килче. N. Çав çăмăрлă хура пĕлĕтсем пирĕн патралла киле пуçларĕç. Етрух. Кĕркури пиче патне кайса ларнăч, урăх никам патнех те кайса ларнине астăвмастăп, тет. N. Вăл çын патне питех çӳремест (редко к кому ходит). Синерь. Выçса вилеттĕмчĕ, çак çын хăй патне (к себе) илсе кайса тăрантарса усрарĕ, ачисене кĕтӳ патне (в пастухи, в подпаски) пачĕ тăранса пурăнма, тыра çитмерĕ, тесе калать, тет. Альш. Чапăрлă шывĕ патнерех çитерехпе пĕтет (ту аякки). N. Ху патунтан (= патăнтан) хуса ан яр мана. Кан. Ишчейккăсем патне хурса хăварнă япаласене илес тесе тухакансем пулчĕç те, ишчейккăсем патне те ямаççĕ. N. Ыраш патне тухатпăр. N. Ман патна, ко мне. N. Патне çитрĕмĕр (метаф.). N. Сан пата (у др. патна) килтен хут яраççи? || Около (во временном значении). Трень-к. Эрне патне, около недели, т. е. приблизительно в продолжение недели. Б. Янгильд. Çак ухутник мулкачă çурине пĕр эрне патнелле усрарĕ. N. Хоçи пер çер тенкĕ патнех петерчĕ. || Приблизительно, circiter. О сохр. здор. Крахмал 50 мыскал патнелле пырать. Крахмала около 50 золотников. Ib. Пĕр çынтан тепĕр çынна ерекен чирсем пит нумаях мар, пер çирĕм патне анчах. Кан. 84 проччăн патне пулать. Ib. Черече пин патнелле, тесе, ăсатса яраççĕ. Елаш. Вăл (ял) пĕр çĕр аллă çул патнеллех пулать пуçланса кайни. Эта деревня освована не меньше, как лет со 150 тому назад. || За. N. Пуçтарса хуна пахча çимĕçĕсем вĕсем пурте пĕрле пĕсерсе çиекен апат патне кайна. Синерь. Мĕн шырасси, апай патне (за мамой) килтĕм, тенĕ. Ишек. Унтан вара эпĕ çын пăрçи патне нихçан та кайман (воровать чужой горох). Чăв. й. пур. 11. Ашшĕне эрех патне ями пулчĕ. Ала 9°. Вăл çапла тавар патне тухса каяс умĕн, ун патне пĕр ватă хуçа (купец) пырса кĕнĕ. N. Мĕн патне карăн? — Шу патне карăм (за водой). Регули 1092. Эп окçа патне (окçашăн) килтĕм. Ib. Вотă патне каятăп. || В сравнении. N. Çулленхи патĕнчи ырашăн пĕрчи пит вĕт. || С причастием будущего времени в чувашизмах. Ау 14°. Упа, капантан ута ыталаса илет, тет те, перет, тет, илет, тет те, перет, тет, пере-пере капана пĕтерес патне çитре (разбросал почти весь стог), тет. Регули 126. Каяс патне çитнĕ. Ib. 125. Вилес патнех çитиччен хĕнерĕ. Янгильд. Çорконне, йор кайса петес патнелле (близко к тому времени, как сойти снегу) сорăхсене çитерме тохаççĕ. || Послелог в знач. русск. предлога — к. Регули 1528. Лепле вăл исе килĕ? онăн çынсам çок, утсам сахал тата, он патне тата (к тому же еще, кроме того еще) хăва ĕçне пелимаçть. || N. † И памăпăр, памапăр та, патне çитсен (когда подойдет время), чармăпар. || Яргуньк. Иван ĕçĕрĕ (выпил), тет те, патнех кайса ӳкĕрĕ, тет, Иван. N. Вăл хăй порăннă пӳрт пӳртекӳне керсен, ăна такам аякран çĕçĕпе чикнĕ те, çĕççи патнех çакăнса йолнă. Когда он входил к себе в сени, его кто-то ударил в бок ножом так, что нож остался в боку.

патнесĕр

пока не приблизится, до приближения, раньше. Орау. Киле мункун патнесĕр пыримастăп пулĕ. Ib. Пер енчен вара акана тухас патнесĕр те пыраймăп.

патак

(падак), палка. N. Ута тытма йĕвен кирлĕ, хĕрарăма тытма патак кирлĕ. (Çтаринная поговорка, характеризующая отношение к женщине). Нюш-к. Патакпа перекене çăкăрпа пер. (Стар. поговорка). Закладка П.-Сорм. Чăн юлашки вуниккĕмĕш кун патак урлă та каçими пулнă, тет те, çавăнтах выртрĕ, тет. Истор. Вара темĕн чухлĕ халăх пĕр патаксăр тăрса юлнă (в др. Источн. — шалçасăр тăрса юлнă). Орау. Урлă выртан патака та тăрăх çавăрса пăрахман вĕт эсĕ, ĕçлĕксĕр! Шашкар. Патак çинче çӳрет. Ходит на ходулях. || Побои. Байг. Вылянă çĕртен час килемесен, патака кĕтсех тăр. Пуринчен ытла кĕпе час хуратан, тесе, ятлаçатчĕ. Орау. Патака кĕтет пулмалла-ха вăл! Хочет получить побои! IЬ. Ах, мур ачи, патака кĕтсех тăрать. Илебар. † Ыр çын илтĕр, ыр куртăр, патак айĕнчен ан тухтăр. Йӳç. такăнт. 53. Хĕрарăм ĕмĕр патак айĕнче пурăннине пурте лайăх пĕлетĕр ĕнтĕ. Байгул. † Çинчен патак ан кайтăр. (Пусть ее бьют). Сала 25. † Çирен патак ан кайтăр. Изамб. Т. Çавăнпа калаççĕ çав: патакăн пĕр вĕçĕ çулă, тепĕр вĕçĕ вараланчăк, теççĕ (т. е. побои отплачиваются). IЬ. Акă епле патак тавăрăнат (отплачиваются бившему). Ала 92°. Ĕçрен пĕре те хăраман вăл, анчах патакран пит хăранă вăл. || Ярмушка-к. Патак, мера длины около сажени.

пер

(_пе_р), мы. Пшкрт. СПВВ. ТА. Пер килтĕмĕр = эпĕр килтĕмĕр. Хора-к. † Тунти пасар пор çинче хĕр пăхмасăр илес мар. Çак ял хĕрĕ пор çинче пер те арăмсăр порнас çок. См. эпĕр, эпир.

пер

(_пэ_р), кидать, бросать. N. Ан пер, не бросай. N. Чикан çав çăкăра ил те, пер ачине (возьми и брось в своего сына). Ау 4. Йиттисене, лашисе (= лашисене) веç шыва печĕ, тет. N. Пулăçăсем вара, ыйтса та парас çуккине пĕлсе, ăна (ее) тытнă та, каллех шыва тытса пенĕ. Турун. Кам унта кĕлте перет. Ib. Кам унта эсĕ, кĕлтесем перетĕн? N. Пурте ăна чулсем илсе чулпа пере пуçланă: мĕн чухлĕ персен те, пĕр чул та пырса сĕртĕнмен ăна. Шибач. Тытса пĕре çавăрса перем! Кив-Ял. Эп сана Сĕвене кайса перĕп. || Бросаться. Кн. для чт. 139. Вара вăл кантăр вырăнне перет, кĕлте кӳрекен çулсем çинче вĕçсе çӳрет. Абаш. Халăх çĕнелле (хола çĕнелле) пеме поçларĕç. N. Хай çӳлтен вăйпа юхса пыракан шыв тӳрех канава юхса перет, кукăрăлса каймасть. Ир. Сывл. 27. Савăнăçлă çуркунне çитсе печĕ пирĕн енне. || Откидывать, задевать. Ала 103. Çичĕ пăт сĕлĕ хатĕрлерĕм, пуçне пĕкке пемешкĕн. N. Онта пуçна ан пер. Курм. Пуçне пĕккине персе пычĕ (лаша). || Махнуть. К.-Кушки. Вăл карташ урла тӳрĕ печĕ, эпĕ çаврăнса кайрăм. Он махнул через двор прямо, а я наискось. || Ударить, бить. Шурăм-п. Хăйсем вĕсем шултра матур çынсем, пĕрре персен çынна вĕлермелле. Якейк. Пуçа алăка петĕм (ударился). N. Эпĕ пуçа юпана петĕм. Орау. Мĕн пăхса тăтăн тăта, ăна пер те, йăвантар (его ударь и свали). Ст. Шаймурз. Мала ан ирт, кая ан юл: мала иртсен, пуçран переççĕ, кая юлсан, кутран тапаççĕ. Сред. Юм. Хĕнеме хошайрăр ôна, ô сана перет соккăр-паттăр пик. || Стрелять. Панклеи. Пĕри (медведь) тайăлнă чăршă тăрăх хăпарма тапраттĕр, ăна хоралçă пăшалпа персе ӳкерчĕ; тепри хăпарма тăрчĕ, ăна та персе пăраххĕр. НАК. Пĕрре кайăк хыççĕн Хуракĕсрери киреметре çӳренĕ чух, кӳлĕре пĕр кăвакал куртăм та, пăшалпала виçĕ хут петĕм. Баран. 54. Юлашкинчен çимисем, пемеллисем пĕтсе çитнĕ, вăйран та кайнă. N. Пирĕн çие переççĕ. N. Перет-ха у! N. Пăшалçă кашкăра пăшалпа пенĕ те, тивертеймен. N. Ухатаçă кайăк-кăвакала печĕ. Янш.-Норв. Кайăк-кăвакал пеме тесе (чтобы...). N. Пĕр-пĕрне пăшал персе. Шибач. Улĕ корчĕ те амăш пынине, вăрмантан пăшалпа персе пăрахрĕ, так и вĕлерчĕ. Б. Олг. Астур, сере пăшалпа перетпĕр (будем стрелять) пармасан. Орау. Эп ача чух пĕре пăшал пеме çичĕ пус патăм (за право выстрелить). Истор. Тăшмансенĕн пемелли хатĕр пит нумай пулнă. ||Разить (о запахе). Шурăм-п. Пĕринчен эрех шăрши кĕрет, тепĕринчен тапак шăрши перет анчах (разит табаком). N. Сасартак шăрш пеме пуçлать. Кан. Шăршă чăтмалла мар перет. Чĕр. ч ун. яп. й.-к пур. 24. Çăвара чикмелле мар усал шăршă перет. || Пить много и жадно. Шурăм-п. Эсир сахăрне чейпе çисех ятăрĕ-çке, эпĕ хуçи курасран хĕве вăрттăн чикрĕм те, шывне ла-айăх петĕм (выпила). КС. Эс ма паян ку тĕрлех шыв перетĕн? Что ты сегодня так много пьешь? Эльбарус. Персе килнĕ. Пришел пьяным. Якейк. Эпĕр ĕнер эреке петĕмĕр анчах (много выпили). N. Çынсем ытла вĕрипе сивĕ шыва переççĕ, ачисем час кӳрсе килмесен, кайран çаптарса та илеççĕ. Бюрг. Ĕçессисем килнĕ япаласем — переççĕ: ĕçсен-ĕçсен, ӳсĕрĕлсе кайса ӳкеççĕ. КС. Пурăнăçа, чĕлĕме, çăккăра, эрекене, сăрана перет, здорово ест, пьет, живет. || Спать много и крепко. КС. Ай-ай ăйăха перетĕн эсĕ! Ну и спишь ты крепко и много. Ib. Талăкпех ăйăха петĕм. Проспал круглые сутки. || Ляпнуть; взболтнуть. N. Эпĕ хам та ухмах, пер яр. Ск. и пред. Сăмахсене ку çынсем пемеççĕ (не бросаются словами) сывлăша кăлăхах янтратмаççĕ. V.S. Кирлĕ-кирлĕ мара пер. || Твердить, настаивать, повторять. Ау 103. Эсĕ манран пĕр усă курăн, тесе калат, тет. Çак ача таки (= такки) хăйăннех перет: эсĕ ман автана тытасшăнччĕ, акă ĕнтĕ ху çаклантăн, тесе калат, тет. СТИК. Ăна хутте мĕн кала, вăл хăйиннех перет (он все свое твердит). Ашше-амăшне. Ваçук кӳрши хайĕннех пенĕ: тĕлĕнмелле хĕр эсĕ, Лисахви! тенĕ. N. Суйлас вăхăт çитсен, петĕмĕр суйларăмăр хамăр суйлас тенĕ çынсене. || Ссылаться. КС. Эсир паян кăнтăрлаччен çăмăра персе ахалех ирттертĕр, халь ĕнтĕ каçчен ун вырăнне хытăрăх (хытă) вырăр. Ib. Праçнике персе, ĕçлемерĕç. Ссылаясь на праздник, не работали. N. Чире пер. || Притворяться. Якейк. Пирĕн ати ĕссĕре персе выртать (притворяется). N. Ухмаха пер. Притворяйся дураком. Орау. Сутра пĕлмене петĕм (притворился). N. Чире печĕ, ӳсĕре печĕ. Байгул. Ку арăм епле те пулин ачисене вĕлерттересшĕн, тет, çавăнпа ку чире печĕ, тет. || Терпеть, выносить. КС. Халь лашана тăрантартăм ĕнтĕ, каçчен перет (не устанет, вытерпит).

перкеле

(-г-), учащ. ф. от гл. пер. N. Унтан кашкăр пуçĕ çине сике-сике, чулсемпе перкелесе вĕлернĕ. N. || Говорить изредка. Изамб. Т.

персе яр

ляпнуть, проговориться, взболтнуть. Ст. Чек. Вăл çынпа калаçма пĕлмес; хăш чухне ытла аван калаçнă çĕртех персе ярат унталли-кунталли мар сăмаха. Кан. Эпĕ ăна асăрхамасăр персе ятăм, тесе, суят. Ib. Ача сăмаха тӳрех персе ямасть, малтан шухăшлать. КС. Астумасăр çав сăмаха пер яр. Букв. 1886. Ку ача-пăча çăварĕ — тем персе ярĕç кăсем! Беседы. Мĕн килчĕ ăна персе ярать (слова). ТХКА 58. Ах, ох, пихампар, çырлахсамах, пихампар, персе ятăм сăмаха, хамăн калама юраман сăмаха, вăрттăн шухăша персе ятăм-çке. Шурăм-п. Шăлнĕ: эп хăратрăм, арçури мар, тесе, персе ячĕ (вдруг сказал). Хурамал. Аптăранă енне çапла персе ячĕ, тет (сказал). Орау. Ним курасса пĕлмесĕр çӳрет, сăмаха пĕр шухăшламасăрах персе ярать. Ib. Юлашкинчен пĕр сăмах персе ячĕ (ляпнул не кстати или нарочно). Ib. Персе ан яр, кӳлеше пуçлĕ. Не проговорись, будет еще ревновать. || Неожиданно выстрелить. N. Хăй çаплах чӳрече çинче ларса тăнă. Сасартăк пăшал персе янă.

пертер

(-д-), понуд. ф. от гл. пер. К.-Кушки. Эсир вĕсене кунта пăшал ан пертерĕр.

перукка

то же, что перекки. N. Катаччи! Перукка! Пер чикĕнтер туратлар. (Последн. сл. непонятно. Из маслен. песни).

пыр

итти, ходить. С. Тим. † Пыраттăм, пыраттăм çулпала, вуникĕ кашкăр тĕл пултăм. Чăв. й. пур. Прухха та ун патне пыма пăрахнă вара (ходить перестал к нему). Абыз. Ай ман хыçран такам пырать. СТИК. Çулпа 20 салтак пырат (но: çулпа салтаксем çирĕмĕн пыраççĕ; еще: пӳртрен виçĕ ача сиксе тухрĕç те, сиккелесе выля пуçларĕç). Якейк. Эс пырсан, эп каймалла та, эс пырасса пĕлместĕп. Я поехал бы, но не знаю, согласен ли ты на это. Кан. Пыр та çыпăç ун патне! т. е. он теперь важное лицо. N. Манăн та пырас-и? И мне итти с вами? — Ан пыр (или: пымасан та юрĕ). Юрк. Пырах та, пыр, пырах та, пыр, тенĕрен улпучĕ те: юрĕ, юрĕ, пырăп, пырăп, тет (улпучĕ, пит варлă чĕннĕрен). Ib. Миçе кун пыннине (ехали до города, где сейчас идет беседа), епле çитнине каласа кăтартаççĕ. Ib. Пĕрин аллинче нимĕч чĕлхипе (нимечле. Орау.) çырнă кĕнеке. Пырсан-пырсан, иккĕш те çав кĕнекене вуласа пăхсан, тĕлĕнсе калаçса пыра пуçлаççĕ. Орау. Кĕперпе пынă чухне. Когда я шел (сюда или туда) по мосту. Ib. Тинĕс хĕрринчи ялсене карапсемпе пырса тупăсемпе пере-пере кайнă (или: пыра-пыра персе кайнă). Ib. Пырсан-пырсан, малта таçта хăй çути курна-курна каять. Сёт-к. Самай кĕтӳвĕ тохса кайнă чохне хамăр ĕнесене пырса ертсе ятăм. Ст. Чек. Кăмака умнелле те пыра пуçларĕ (стала стряпать). Т. VII. Çук, çук пымастăп (с тобою). Ib. Ик çын вăрманта пыраççĕ, тет: пĕри кайра, тепри малта, тет. ППТ. Айтăр, эсир пыратра? эпир каятпăр. N. Пырсан-пырсан, пĕр шыв хĕррине çитрĕ, тет (в другом месте: кайсан-кайсан, пĕр шыв хĕррине çитрĕ, тет). Сред. Юм. Пырса та ан шăршлан. И не подходи, все равно не получишь. Регули 1429. Пымассеренех вăл мана паратчĕ. Ib. 309. Эп пыраттăмччĕ те, ерĕçмерĕм. Ib. 137. Вăл пынине пĕлес çок эс. Ib. 84. Вăл пырасса пĕлес çок. Ib. 344. Эп корса, эс пыриччен тытса. Ib. 322. Эп пырсаттăмччĕ он чох, сирĕн никам та, килте çокчĕ. Ib. 593. Пыракан (пырса) онта çынсам темче хут. Ib. 399. Эп онта пырса паян. Абаш. Лаша пит аван пырать. Орау. Лаша тĕпре пит лайăх пырать (идет). Юрк. Пыр — ступай. Ib. Мана çырса ларакан çын кирлĕ, çывăрса ларакан çын кирлĕ мар. Пыр, ман патăмран тух та кай, тет. Хурамал. Пырсан-пырсан, вăл пĕр хулана пырса кĕнĕ. Ib. Пĕри калат: пыр, эсĕ кĕр хĕр илме. N. Пыр-ха çавăнта хăвăртрах, чуп = кай-ха çавăнта хăвăртрах, чуп. Чăв. й. пур. 14. Эсĕ пыр, таврăн киле. Альш. Пыр-ха, ман сумккана исе кил-ха, тет. N. Эсĕ ман патма пыратна? Ты идешь ко мне? (Спросит человек, идущий к себе домой, знакомого, если предполагает, что тот идет к нему. Если повышение голоса не на послелоге, то это значит: «ты придешь ко мне?»). N. Нимĕçсем пирĕн çине çĕрле пычĕç (подошли к нам). N. Ну, тарçăм, виçĕ апатна та эсĕ пĕр тапхăр çирĕн, пыр ĕнтĕ, тула тухса, хытăрах ĕçле, тесе каларĕ, тет. N. Эпир унта ялпа (не ялĕпе) пытамăр. N. Пынă çемĕн пырас килет. N. Пырах сӳреççĕ. Юрк. 18. Пыр халĕ, лешне пĕр савăт илсе кил, кĕрешес уммĕн пăртак ĕçсе пăхам! (эрех илме хушат). Ib. Ку улпучĕ нумай та шухăшласа туса тăмаст: пуçа çăмăл пулат пулсан, пыр халĕ, пĕрер савăтне кӳрсе пар, тет. Кан. Ăна алăран алла çӳретеççĕ, пыни пĕр эрне çитес умĕн, вăл «Капкăн» мунчалах пулса каять вара. N. Тĕтĕм сан çинелле пырать-çке. || Поступать (о деньгах). N. Унтан ку çын патне кашни кун темĕн чухлĕ укçа пыма пуçларĕ, тет. (Из сказки). N. Çырма та ал пымас ман халĕ топă сассипе. || Находиться в том или ином возрасте. Юрк. Асли, ывăл ачам, чупса çӳрекен пулчĕ, 2 çулта та 4 уйăхра пырат. || Годиться. N. Сӳрене тиха пырат. КС. Суха-пуç пымаст (плохо пашет). N. Пыман суха-пуç пек. Беседа. Навус хырма тытăнать, кĕреçи хырнă çĕре пымасть. || Итти замуж. N. Эсĕ мана ху юратса тухса пытăн. Лашм. † Хамăр ялăн ачисем сар ача, ан авланăр — хамăр пырăпăр. ЧП. Хĕр пырать те, хăй илмес. N. Хĕрсем пымĕç (за меня). Пазух. Ют ял ачи куç хĕсет, мана пырать, тет, пулĕ; пымăп çавă эп сана, манăн савни ялта пур. ТХКА. 87. Наçтаç аки пур, суя ятне илтес çукчĕ, пырап тени хупларĕ. || Лезть. К.-Кушки. Кушак çурисем амăш патне пĕр-пĕринчен ăмăртмалла пыраççĕ. Котята наперерыв лезут к матери. Орау. Выльăхсем епле те пулсан шыв хĕрнеллех пырасшăн. Скотина лезет к воде. || Сопровождать. Бес. чув. 10. Хăш чух тата çынсен мулла хыççăн «эллах – эк-пер, эллах — эк-пер», тесе пынă сасă илтĕнкеленĕ.|| Размножаться; водиться. Орау. Хурăн хуллипе выльăха çаптарма хушмаççĕ; выльăх пымаçть, тиççĕ. Выльăх пыманни (ĕрчеменни) кил вырăнĕнчен те килет, тиççĕ. Ib. Вăсен выльăх пымаçть. Альш. Кил-çурта чавка илешсен, выльăх чĕрлĕх пырать, теççĕ. ЧС. Аттепе пĕр тăван пиче уйăрăлнăранпа пирĕн лаша пыми пулчĕ (не стали водиться лошади, падали). || Существовать, длиться, продолжаться. N. Вĕсен тĕрлĕ кирлĕ мар йăлисем халичченех пыраççĕ. ЧС. Çын çилли çакăнсан, тепĕр тавлăксăр каймасть, хăш-хăш чух виçĕ тавлăка та пырать, теççĕ. Кан. Çунасси вăтамран 80 минута пырать. Вопр. Смоленск. Уçă, çăмăл, нӳрлĕ çил вĕрсессĕн, йĕпе вăрăма пырать. Чума. Хăсса чарăнсанах, çын çăмăланнă пек пулать, анчах нумая пымасть. || Баран. 40. Хуппи (деревьев) мăкланса каять, вĕсем çинче курăк ӳсе пуçлать, çапах та йывăç кĕлетки нумайччен пырать. N. Халь пурнăç пырать. || Доставать, хватать. Изамб. Т. Пĕрре илсен, ун темиçе çула пырат. N. Çирĕп тусан, нумая пырать (надолго хватит). N. † Çаккăнта ĕçни-çини атте-анне çуртне пыминччĕ, çамрăк пуçа хĕсӳ килминччĕ. Ib. Ку укçа нуммая пымас (çитмес). N. Паян тытни (рыба) пырсан пĕр çур çула пырĕ, малашне мĕн тăвăпăр? Т. IV. Эрне кун çĕнĕ çăпата сырсан, çăпата пĕр эрнене анчах пырат, теççĕ. || Стоить, значить. N. Ах, ырă çыннăм, эсĕ апла калатăн, пирĕншен пыр иртни те тем пыратьçке. Кан. Ларса юлни пырах та пырать те, тульккĕш вăл чăвашсемпе калаçма пĕлмест... || Употребляется в качестве вспомогательного глагола. Ой-к. Сенре (= сентере) тăрăнчен шуçса пынă чух (при передвижении) алла темĕскер перĕнчĕ те, тӳнчĕ карĕ. СТИК. Тарса пынă чухне ярса илчĕç. Ib. Чупса пынă чух такăнтăм ӳкрĕм. Ib. Тарса пынă çĕртен тытнă (указывается на то, при каких именно обстоятельствах пойман). Ib. Тарса пынă çĕрте çăкăнса (= тирĕнсе, тăрăнса) аннă. Ib. Чупса пынă чухне такăнтăм та, лач! ӳкрĕм. Бес. чув. 5. Ăна пурăнăç хăех вĕрентнĕ; мĕн тăвассине, мĕнле пурăнассине пурнăç хăех кăтартса пынă. Изамб. Т. Ул хăй хытă килет, хăнчен вут тăкăнса пырат (огненное явление). Альш. † Эпир кайса пыратпăр, курса юлăр куç тулли. Н. Якушк. † Сирĕн савнă тăванăр кайса пырат, пит инçе кайиччен курса юлăр. Букв. 1908. Шывĕ тăп-тăрă пулнă. Хурсен урисем курăнса пынă. 1904. Çапла чупса пынă çемĕн эпĕ хам умра мĕн пуррине курман та, шыв лупашкине лап! кĕтĕм ӳкрĕм. Регули 9. Вире (в гору, в знач. возраста) пырать, ватăла пырать. N. Вилнĕ çынна пытарсан, пӳрт урайне, сакăсене алăк патĕнчен пуçласа тĕпелелле çуса пыраççĕ. Кожар. Эпир вăрласа кайман ăна, пирĕн пичей вăрласа пынă (украл) ăна, калама килтĕмĕр, тенĕ. N. Ун та вăл териех сарлака юхмас (вода), навуспалан пĕвелесе пынă ике енчен те (запружено). N. Шыв тумламне яка çĕрте пӳрнепе ăçталла илсе пыран, çавăнта пырать. О земл. Çав майпах çĕр ĕçĕ те ăстаран ăстана кайса пырать (все улучшается). N. Акă çуркунне сывăхарса пырать (приближается). N. Вĕсем тухни виçе уйăх иртсе пынă, анчах ниăçта та пĕр çĕр татăкĕ те çук. Пазух. Эпирех те кунтан кайса пырсан, шăпăртатса юхĕç куççульсем. Ир. Сывл. 26. Ытарма май çук кунсем таçта юлса пыраççĕ. Ib. Пĕчĕкçеççĕ кимĕсем... юлса пыраç пирĕнтен. Юрк. † Каяс вăхăтăм çитсе пырать (приближается). Ib. † Урампа маюр иртсе пырат (проходит), çта пырассине пĕлмес. N. Кайран, пурна-киле, çав Çумак шурĕнчи çĕр типсе пынă (высыхало). Торган. Рамри юр кайсах пырать (снег сходит), шывĕ те вăйлăланса пырать. Орау. Ачасем ӳссе пынă çемĕнĕн пурнăç каялла каять. (Напис. в 1907 г.). Б. Олг. Эс ман патра порăн, ойăхне виç тенкĕ тӳлесе пырăп; ман патра ан (= авăн) çапса порăн, ан пĕтериччен, виç тенкĕ хоратăп сана хак. Хурамал. Вăл салтак мĕн пур тупнă укçине ялан ĕçсе пĕтерсе пынă, тет. ЧС. Хай пирĕн тете кунсерен йывăрланса пычĕ... (все более и более расхварывался).

питле

шить рубцом. СТИК. Заплатить, пришить заплату. Сред. Юм. Ман кĕпе çôрăлнă, питлесе яран поль эсĕ çавна (пришьешь заплату). || Укорять, упрекать, уличать, обличать. Сред. Юм. Малтан сăмахласа çӳрет те, кайран: амма сăмах çӳрететĕн, тесе питлесе çӳрет тăта. Чăвашсем 10. Унăн пĕр-пĕр çемйи чирлесен, ун патне каят та, вăл вара ăна хирĕç питле пуçлат. Изамб. Т. Пĕр-пер çын кирлĕ маррине калаçсан, ăна питлеççĕ (укоряют). N. Усал çынна питлекен хăйне сиен тăвĕ. N. Эсир мана питлеме сăмахсем шыратăр. N. Тĕрĕс çын хĕрхенсе ятлатăр мана, питлетĕр мана. || Возражать. N. Ку сăмаха питлесе акă мĕн калап эпĕ сире: шултра вăрлăхран çĕрулми хунавĕ те (аври) шултра, парка пулать. || Заделать, забить, укрепить.

пулĕ

(пул'э̆), возможно, пожалуй, вероятно. Ала. Евгений каланă: пулĕ, кунта пĕр маях килеççĕ те, пĕлместĕп, тенĕ, тет. Цив. Ухмах кукша кăмака çинче выртнă çĕрте пӳрте çунтарса ярать пулĕ ĕнтĕ (того гляди сожжет избу). Орау. Эпĕр: эсĕр пулĕ, тесе. Мы думали, что это вы. N. Пулĕ те пулĕ. Возможно, что это не так. Регули 455. Эс памастăн полĕ она. Якейк. Онта ват-çынсам та полĕ (возможно есть). ЧС. Пичче хурăнташсене чĕнсе килчĕ те, масар çине шăтăк алтма пĕр сакăр çын пулĕ ярчĕ. Ст. Чек. Вăл ачине шкула ярасшăн-ха пулĕ çав (вероятно). Сенчук. Эпĕ çавăн чух пер вуниккĕре пулĕччĕ çав. В то время мне, вероятно, было лет 12. Коракыш. Сана патша касатех пулĕ (наверно казнит. Сказка). Бес. чув. 4. Темĕн, эпĕ пĕлместĕп сана, эсĕ хĕнеместĕн те пулĕ (возможно, что ты и не бьешь), анчах ху лашуна хĕненине эсĕ пĕлместĕн. Регули 376. Манăн ыран ярас полĕ (пожалуй). Султангул. Чĕппи асне килет-ши? Килмесен те килмест пулĕ (возможно, что и не приходит на память), унăн чĕппи тата пур. Панклеи. Айта, Чип-чип вăрмана потрана кайăпăр, теççĕ (говорят они). — Халь пир тĕртеп, пыримастăп полĕ, тет (отвечает). Янш.-Норв. † Пахчи, пахчи пах улми, чи тăрринче сар улми, илсе каяс сасси пур; кайăçин те кайĕç пулĕ (возможно, что и унесут), пирĕн пахчара тата пур. Альш. Ачи каланă: сутнă пулсан сутнă пулĕ (продано так продано), каяп эппин эпĕ асатте патне, тенĕ. || Должно быть. N. † Каç пулать пулĕ тесе хăрамастăп, уйăх çути пулмин, çăлтăр пур. N. Чăтулăх пачĕ пулĕ. N. Вĕрентĕмĕр пулĕ. || Приблизительно. N. Çавăнпа Якур çаранне кашни çул, пĕр 3-4 хăлаç пулĕ, шыв çисе пăсса ишсе пырат. Хир-б. Çăмарта икĕ çĕр пулĕ (обозначает приблизительное число чего-нибудь), кĕрпе пĕр пăт пулĕ, çупала сĕт икĕ витре пулĕ.

пурăн

порăн (пуры̆н, поры̆н), жить, существовать, обитать, проживать. Орбаш. Мĕшĕн кунта пур çын та чул пулса пурнаççĕ (обращены в камень), мучи? тет. Ст. Шаймурз. † Пурăнас та мар çакă пурăнăçа, хамăр савнисене илес çук. НИП. Манăн чĕлхе, Шупашкарта нумай пурăнса, Шупашкар евелле кайнă пăртак. Сятра. Порнас текен порниман, тет, вилес текен вилимен, тет. Яргуньк. Унтан упапа шуйтан тухса тарсан, пӳрте кĕчĕ, тет те, халĕ те пулин хĕрпе икĕшĕ пурăна параççĕ (живут себе), тет. Тюрл. Маленьких забавляют, перебирая пальцы: — Епле пурăнас? — Пурăнăпăр-ха! — Кивçен илес? — Кивçен илсен, парса татасси. — Çиес те тарас! Альш. Темĕскерле вăл енчи çынсем тутарсем евĕрлĕ, мăкшă-ирçе манерлĕ пурăннăн туйăнатчĕ мана. Календ. 1993. Çапла ытлашши укçана кая-кая хурса, пĕр майлă пурăнакан çын та пайтах укçа пухма пултарать. Чет. Пути. Пирĕн асатте ĕмĕрне çапла пурăнса ирттернĕ. Эпĕ те çапла пурăнсанччĕ! тенĕ. Халапсем 31. Пурăнсан, юрать ĕнтĕ. Очень рад, что вы в добром здоровьи (ответ на приветствие). N. Халĕ те типĕ алăпах пурăнат. Она и до сих пор остается сухорукой. Кратк. расск. 18. Аçăр пурăнать-и сирĕн? тата тăванăрсем пур-и? тесе, тĕпченĕ вĕсенчен. Юрк. 24. Епле, Василий Васильевич, аван пурăнатна? N. Выльăхсем пурте пурнаççĕ, лашасем пурте пурнаççĕ. Орау. Эй, ухмах, пурăнчĕ-çке çав! Ах, как он роскошно жил! Регули 823. Эп конта пор(ăн) нăран та коримастăп она. Ib. 667. Вăл порăннă пӳрт çакă. Трхбл. «Пурăнатра?» — «Пурăнатпăр та, витĕр курăнатпăр" (Старая острота). ЧП. Пирĕн пек çамрăк, ай, ячисем пурăна киле ăс илеççĕ. ГРМ. Пурнан ĕмĕрте те (в жизни, на жизненном пути) миçе тĕрлĕ шутламалли ĕç те пулать. Кан. Ку хула ларнă вырăн шыв тĕлешĕнчен чухăн пурăнать (лишен воды). ЧС. Пурăннă кунăнта та (в течение твоей жизни) лайăх тумлантараймарăмăр пулсан та (тебя), ан ӳпкеле, ачам! (Плач матери о покойнике). Шибач. Конта, тет, пор-и тет, порăнакан? Здесь есть живущие? Пшкрт. Лайăк порнаттăр-и? — Лайăк халĕ, хусамăр лайăх-и? — Пер те (= эпĕр те) лайăх халь — Лайăк полсан, этлеме (= итлеме) те лайăк. Этем йăх. еп. пуç. кай. 102. Этемĕн пĕр йăхĕ аслашшĕсенчен упăтĕленсе пырса, пурăнма меслетленсе пынă, тепĕр йăхĕ этемленсе пынă. Юрк. Хулара пурăнсаттăм, хулари пурăнăç пит кансĕр пулчĕ. Орау. Мĕлле, аван пурнатри? — Пыратчĕ те-ха, ĕçĕ-халĕ ăнса пымарĕ-ха. N. Хурĕ калать: мана мăн шыв пулсан, пурнап эпĕ, тенĕ. Шемшер. † Ялта тӳрри порччĕ ман: мăн-çын пĕлесрен порăнмарăм. N. Эп ĕлĕк килте пурăннăрах чухне çил армансем çукчĕ. || Существовать, быть целым. Шел. П. 62. Çавăнпа ку япаласем çапла нумай пурăнаççĕ. Б. Олг. Ойăх порнат вăтăр кон. Вăл ик эрне толат, ик эрне çитсен катăлат, пĕчĕкленет. Хӳел пĕтме пĕлмест, порнат пер шотлах. КС. Эс унта кайсассăн, вăл пурнатне (-т'н'э), нурнмаçтне (-с'т'н'э) пĕлсе кил-ха. N. Ну, сывă пул, как-нипуть сывă пурăнмалла пул. || Обходиться. Кан. Пӳртре харпăр хăй алшăлипе пурăнаççĕ. || Находиться. N. Манăн пилет санра пурăнат-и? N. Йысни вăрçăрах порнать N. Вунă кун пурăнса тух. || Намереваться. Ск. и пред. 63. Тата çитменнине Кĕтерне те илесшĕн пурăннă тахăçантанпах. | Состоять (в должносги), служить. Н. Карм. Эпĕ халĕ хамăр ялта, Хурамалта учитĕлре пурăнатăп. N. Эс конта мĕн патĕнче порăнатăн? Орау. Ун панче порнат. У него служит. Баран. 83. Асли (старший) хуçа вырăнĕнче (за хозяина) пурăнать || Страдать (болезнью). N. Ĕслĕкпĕ порнап. N. Хам вар-виттипе пурăнатăп. || В чувашизмах. Якейк. † Ялти ыр хĕр пирн варличчĕ, порнас-илес тенĕ чох, тăрса йолчĕ — мĕн тăвас? N. Вĕсем пурте пурăнас-тăвас пулсан, хире нимĕнле тырă та акса илесси пулмĕччĕ || В качестве вспомог. гл. N. Вăл вĕт этем осалли, çынăн йоннеççе (= йонне ĕçсе) порнать. БАБ. Вăтăр çула çитичченех вăл утмасăр пурăннă (не мог ходить), тет. Трахома. Упăшки шăлакан алшăллипе арăмĕ те пĕр тиркемесĕр шăлса пурăннă N. Лаша эрне çухалса пурăнчĕ (пропадала неделю). Юрк. Кăпирнаттăр, пире кунта тĕрмере питĕ начар çитерçе пурăнаççĕ, тархашшăн авантарах çитерсе пурăнма хушса хăварсамччĕ. Ib. Чăвашсем ĕлĕкренпех выльăх-чĕрлĕхсем ӳстерсе пурăннă çынсем. Кан. Талăкра пĕрехçех сăвса пурăннă хыççăн, пĕр кунне сăвмасăр сиктермелле.

пӳрнеске

наперсток. Альш. † Чӳречĕрсем çинче пӳрнеске, ылттăн укçа чĕркесе хумарăм. || Напалок. См. пӳрнескелĕ. || Коробка или старинный наперсток спичек. Янтик. Пĕр пӳрнеске спичĕк илтĕм. Купил коробку фосфорн. спичек. Изамб. Т. Пĕр пӳрнеске шăрпăк, коробка спичек (называется так от прежней формы коробок с серными спичками, теперь же так называется вообще всякая коробка спичек). Альш. Пĕр вĕçне хурат пер пӳрнеске шăрпăк (коробку спичек).

ара çит

(ара с̚’ит’, с’и_т ), sive ар пул, puberem fieri, прийти в совершенный возраст (когда мужчина может жениться; о мужч.). КС., Череп., Тоганаш. Ара çитнĕ çын. Человек, пришедший в соверш. возраст. Ст. Чек. Арçын ача вун-çичче, вун-саккăралла çитсессĕн ара çитĕнет. Юноша, достигший 17 — 18 л., становится взрослым. Çĕн-Кипек. Ара çитрĕн, авлантăн — ватă çын ĕретне кĕр. Пришел в совершенный возраст, женился — держи себя как подобает пожилому человеку. Ib. † Яштин-ваштин (jашт’ин’-ваштин’) ӳсрĕмĕр, ара çитсе пер(ĕ)нтĕмĕр, патша ывăл, пултăмăр. Мы выросли стройными юношами, достигли совершенного возраста и стали царскими детьми. (Солд. п.).

ар-çури

ар-çори, ар-çурри, ар-çӳри (арз’уди^ы, арз’оϱи^ы, арз’уϱϱи^ы, арз’ӳ_ри). i. e. quasi vir? Cf. ама çурри. Ita appellator daemonum silvestrium genus, capite permagno, oculis vero minutissimis, ut qui grani millii magnitudinem non excedant, qui viatores per silvosa loca iter facientes insectari creduntur identidem ciamantes, ut denticulos suos sibi comedendos praebeant; quos consecuti titillando interimere, dentesque eorum evulsos avidissime devorare dicuntur. Ex hominibus sepulcro carentibus fieri atque in varias formas transfigurari posse putantur. Ignem, aquam, salem, canem reformidare dicuntur. Quibusdam locis quasi in deorum numero habentur, sacrificiisque modicis honorantur. De his narrantur fabulae permultae, quas omnes hoc quidem loco recensere a proposito nostro alienum est. Alii (хиртисем) feminam esse volunt mammosam, inusitata magnitudine, quae ostendens genitalia cum risu impudentissimo viatores ad se vocare soleat; alii, omissa impudentia, pueros ab ea duos dorso portari dicunt, qui mammas eius ad tergum reiectas sugant. V. Paasonen H. Csuvas Szójegyzе́k, 51., Mе́szaros Gyula, A csuvas ӧsvallás emlе́kei, 51, 52 || Название лесного духа. Рекеев. У чуваш есть предание, что в старину в лесах жили арçурри — род обезьян, которые старались встретиться в лесу с человеком. Они очень любили полакомиться человеческими зубами, для чего щекотали человека, вырывали у него все зубы и глотали (их?). Арçурри отыскивал человека ло голосу, обманно отвечая на крик человека. Арçурри очень боялся рек, ключей и вообще воды. Приближаясь к человеку, он спрашивал: „Шыв вирелле каятна, шыв юхалла каят-на?“ (ты идешь против течения или по течению?). На что догадливые чуваши отвечали: „Юхалла, юхалла (по течению), чем и спасались от арçурри. Дело в том, что говорить: „шыв вирелле“ (против течения) нельзя было, потому что арçурри живо обежит исток или начало ключа или речёнки и живо явится к человеку; а если ответить ему: „шыв юхалла“, то он знает, что устье реки обойти невозможно, и оставляет человека в покое.“ || Говорят, что в прежнее время был обычай уводить в лес и умерщвлять больных, старых и увечных; души их, бродившие с криком по лесу, назывались ар-çури. || Якей. „Арçури — души убитых и не получивших напутствия (кĕл тутармасăр çапса пăрахнă çынсен чонĕсем). Шорк. Ар-çори — дух, обитающий в лесу; его можно видеть в разных видах. Он очень громко кричит, и если человек заплутается в лесу, то ар-çори откликается на его крик, сам зовет (его) и таким ооразом завлекает в самую глубь леса; иногда же сам гонится за человеком, зовет его по имени и хохочет. Избавиться от него можно крестом, вырезанным из земли. Ст. Чек. Арçури принимает разные формы, знает имя человека, щекочет его, и человек умирает. Нюш-к. Хĕр ача тăвса вăрмана кайса пăрахса витмесĕр хăварсан ултав ачи арçури пулать. Если девушка родит ребенка и бросит его в лесу, не прикрывши (землею?) то пригулыш обращается в арçури. V. Магн. 194. Ib. Çын шăмми те тăпра айне кĕмесен арçури пулать. Также если кости человека не будут зарыты в землю, то они обращаются в арçури. Ib. Арçури шăмă хышлакан кайăкран тарса çӳрет. Арçури убегает от зверя, который гложет кости. С. Хочашево. Арçорри тона-шăннинчен полать. Арçорри происходит из берцовой кости. Собран. Арçури вăл качча кайман хĕртен çуралнă, тет. Ăна çав хĕр çуратсанах сĕм вăрмана кайса пăрахнă, тет. Вăл вара ӳсе-ӳсе питĕ пысăк çын пулса виçĕ юман тăррине улăхса ларнă, тет. Унăн сăнĕ тĕм-хура, çӳçĕ вăрăм, тăват куçлă, тет; куçĕсем иккĕшĕ малта, иккĕшĕ хыçалта, тет. Виçĕ алăллă, виçĕ ураллă, тет. Çав ар-çури вăрманта хăй патĕнчен çын иртсе каякана çынăн ячĕпех кăшкăрат, тет; çынни те ăна хирĕç кăшкăрсан ун патне вăрмана шатăртаттарса пырат, тет те, тытса çисе ярат, тет. Говорят, что арçури родился от (незамужней) девушки. Мать, родив его, тотчас же отнесла новорожденного в дремучий лес и там его забросила. После этого он стал рости, и наконец обратился в огромного человека и засел на вершинах трех дубов. У ар-çури совсем черное лицо, длинные волосы и четыре глаза: два спереди и два сзади. У него три руки и три ноги. Человека, который проходит лесом мимо него, он кличет по имени, и если тот откликнется на зов, то арçури подбегает к нему, поднимая треск по лесу, схватывает его и съедает. Чуратч. Ц. Арçӳри вăрманта пурăнать. Вăл хĕр ачасем арçын-ачасемпе вылясассăн пулнă ачаран пулать. Хĕр ача çуратсан, çынсенчен намăс тесе, час-часах ачине вĕлерсе, çынсем сисеччен, пĕр-пĕр çырмана пăрахаççĕ. Хыпаланса вĕсем ачи çине пĕр тăпра пĕрчи те пăрахмаççĕ. Çавăнпа вара: тăпра сапманшăн, кĕлтумасăр вилнĕшĕн, тата хăй ачине хăй вĕлернĕшĕн, çав ача вăрмана кайса арçӳри пулат. Хăйне пăрахнă кун çав арçӳри кăçкăрса çӳрет, тет. Ар-çӳри живет в лесу. В арçӳри обращается ребенок, который родится в том случае, если девушки играют с юношами. Когда девушка родит, то, из стыда перед другими, часто убивает ребенка и бросает его тайком куда-нибудь в овраг. Второпях девушки (оставляют ребенка), не бросив на него ни одной порошинки земли: Поэтому ребенок, так как его не посыпали землею и не отпели, и так как мать убила свое родное дитя, уходит в лес и обращается в ар-çӳри. Говорят, что в тот день, в который его бросили, ар-çӳри ходит и кричит. СТИК. Чăвашсем каланă тăрăх (руссицизм) арçурри çынна питĕ кăтăклат: хăй ахăлтатат, хăй кăтăклат. Арçуррие вĕлерсен ун пĕр тумлам юнĕнчен тата арçурри пулса тăрат. Арçурри вăрманта пурăнат. Пĕрре пĕр çын арçуррие каçпа уйăх çутипе вăрман тăрринче çăпата туса ларнине курнă. Ун аллинче пĕр турат, тет, шĕшлĕ вырăнне. По словам чуваш, арçурри щекочет людей: сам хохочет, а сам щекочет. Если убить арçурри, то из каждой капли его крови нарождается новый. Арçурри живет в лесу. Однажды один человек видел вечером, при свете месяца, как арçурри сидел на дереве и плел лапти. В руке у него был, вместо кочедыка, сучек. Собран. Тата пысăк вăрмансенче ар-çурри пур, теççĕ. Вăл тĕклĕ, тет. Унăн пуçĕ пысăк, теççĕ, куçĕ вир пĕрчи пек кăна, теççĕ. Вăл çынна курсан: „Катьтя пар!“ тесе чупат, теççĕ. Вăл вăрманпа тан, тет. Еще говорят, что в больших лесах есть арçурри. Он покрыт шерстью. Голова у него большая, а глаза лишь с просяное зернышко. Говорят, что если он завидит человека, то бежит к нему и кричит: „Дай мне твои зубки!“ По своему росту он, будто бы, ровен с лесом. Арçури вăл вăрманта пурăнать тата вахăчĕ-вăхăчĕпе вăл лупашкара пурăнать. Вăл этем е пĕччен çĕрте пит аптăратать, вăл йытăран пит хăрать. Ăна йытăпа хăвалаттарсан вăл çине (i. е. çынне?) пит йăлăнса чарма хушать. Арçури живёт в лесу, а иногда и в овраге. Он очень одолевает человека, когда последний один, но очень боится собаки. Если станешь травить его собакой, то он начинает умолять человека, чтобы тот отозвал (унял) собаку назад. Якей. Ар-çури вăл хĕсепсĕр вилнĕ çынсенчен полать; вăсам вăрманта порнаççĕ. Вăрманăн тăват кĕтессинчен тăваттăн тохса кăçкăрса пĕр çĕре похăнаççĕ. Вăсам „онта кама, хăçан, хăш вырăнта хăратмаллине шотлаççĕ. Арçури çынна вĕлермест, анчах хытă хăратать. Люди, умершие неестественною (чувашин перевел: „ненормальною“) смертью обращаются в арçури; они живут в лесу. Четверо их выходят из чеырех углов леса и с криком сходятся на одном месте. Там они совещаются о том, кого, когда и в каком месте пугать. Арçури не убивает человека, а только очень пугает. Шерче-к. Арчури (ita tribus locis scr.) вăл питĕ хăратакан япала. Вăл усал сывлăш. Вăл сарăмсăр вăрманта пачăшка умăнче çылăхине каçарттармасăр, турă юнне сыпмасăр вилнĕ çынтан пулать, теççĕ. Тата калаççĕ: мĕлле майпа вилнĕ, çавăн пек курăнса хăратать, теççĕ: хĕлле сивĕпе шăнса вилнисем çулла та кĕрĕкпе... (hic non lrgitur) çунапа çӳреççĕ, теççĕ; йăвăç айне пулса вилни пĕрех-маях кăçкăрать, теççĕ; йăвăç каснă чух йăвăç çинчен ӳксе вилни йăвăçсене касса, çĕмĕрсе çӳрет теççĕ. Тата хăш-хăшĕ иртсе пыракан çын ятне каласа хыçран чупать, теççĕ. Ар-çури очень пугает людей. Он — злой дух. Говорят, что он происходит из человека, неожиданно погибшего в лесу, без покаяния и причащения. Говорят еще, что он появляется и пугает людей в том самом виде, в каком погиб: те, которые замерзли зимою, ездят и летом в шубе... и на санях; тот, кого задавило деревом, все время кричит; тот, кто, во время рубки, упал с дерева и разбился на смерть, рубит и ломает деревья. Некоторые бегут за прохожими и кличут их по имени. Ib. Çавăн пек виçĕ-тăватă хут тăварса ячĕ ман лашана арчури. Вара эпĕ шукăшласа илтĕм те ĕлĕкхи аслаттесен сăмахисене, кӳлтĕм лашана сулахая, вара киле тул çутăлнă çĕре лăп çитрĕм. Таким образом ар-çури распрягал у меня лошадь раза четыре. Тогда я вспомнил старинные дедовские рассказы, запряг лошадь на левую сторону, и к рассвету доехал до дома. ЩС. Хĕрсем, арăмсем хăйсен ачисене вĕлерсе упашкана пăрахсассăн вăсем ар çӳри пулаççĕ, тет. Если женщина или девушка убьет своего ребенка и забросит его в овраг, то он обращается в ар-çӳри. Собран. 195°. Ар-çури вăрманта пурăнать, теççĕ. Вăл арçури хĕр ача çуратса пăрахнăстерĕнчен (i. q. пăрахнăскерĕнчен) пулать, теççĕ. Вăрманта арçури кăчкăрнипе илтсессĕн хирĕç кăчкăрма юрамаçть: хирĕç кăчкăрсассăн килсе çисе ярать. Кăчкăрсассăн та тăват-пиллĕк хуччен кăчкăрас пулать, вара ар-çури: „Этем ывăлĕ-хĕрĕ мăшкăлать“, тесе пымаçть, теççĕ. Ар-çури живет в лесу. Говорят, что в ар-çури превращается ребенок, рожденный и брошенный девушкою. Если услышишь в лесу крик ар-çури, то на него нельзя откликаться, иначе он подойдет и съест. Если же откликнешься, то надо сделать это четыре или пять раз; тогда ар-çури скажет: „Это люди передразнивают меня“, и не подойдет. Собран. З77. Ар-çурие шыва май тесен пырат, тет, шыва хирĕç, тесен тарат, тет. Говорят, что если ответишь арçури: „По течению“, то он подойдет, а если скажешь: „Против течения“, то он убежит. (Это неверно, см. выше). Ямбулат. Вăл тата йытăран, вут-кăвартан, тăвартан питĕ хăрать, теççĕ. Говорят, что он (ар-çури) очень боится собак, огня и соли. Перв. Тувси. Арçури кӳлнĕ лашана тăварса ярать, теççĕ. Говорят, что ар-çури распрягает у проезжего запряженную лошадь. Ib. Чăвашсем: ар-çури çыпăçсан çăкăр татăки ун енелле утас (= ывăтас) пулать, теççĕ. Чуваши говорят, что если привяжется (на дороге) ар-çури, то надо бросить в него („в его сторону“) куском хлеба. N. Тăпра çын çине лекмесен ар-çури (scr. ара çури) полать. Если на умершего не попадет земли, он обращается в ар-çури. Сред. Юм. Ар-çӳрин тõмтир пõлать, тет; çав тõмтире тõпса тăхăнсан çынна никам та кõраймас, тет, õ вара таçта япала кĕрсе илме те пõлтарать, тет, пĕр пус õкçа тӳлемесĕрех. Çавăн пик пĕр çын вăт чăртнă (i. q. чĕртнĕ), тет те, çывăрма выртнă, тет. Хăй выртнă чõхне пĕр ар-çӳри пычĕ, тет, ăшăнма, тõмтирне астумасăр хăварнă, тет. Кõ çын çав тõмтире тăхăнса темле макаçăнсĕнчен кĕрсе тавар илсе тõхса тем пик пуйса кайнă, тет. Тулккĕ (тул’к’к’э̆) хывса пăрахма йорамас, тет, õ тõмтире. Çав çын пĕре хõларан таврăннă чõхне пит ăшă пõлса õрапа çине хывса хõнă, тет те, çавра çил пычĕ, тет, вĕçтерсе те, ар-çӳри тõмтирне вĕçтерерчĕ кайрĕ, тет. Çавăнтан вара ĕнтĕ халь никам та топаймас, тет, çав тõмтире. Говорят, что ар-çӳри носит одежду, и если кто-нибудь найдет ее и наденет на себя, то сделается для всех невидимым и тогда может всюду входить и брать товар, не заплатив за него ни копейки. Рассказывают, что однажды один человек разложил костер и лег спать. Пока он спал, к огню подошел погреться ар-çӳри, и ушел, позабыв у костра свою одежду. После этого тот человек заходил в самые лучшие магазины, забирал там товары и страшно разботател. Только, говорят, эту одежду снимать нельзя. Однажды, когда этот человек возвращался из города, было очень жарко, и он снял с себя одежду, оставленную ему арçӳри и положил на телегу. Вдруг поднялся вихрь и унес одежду. С тех пор, говорят, никто не может ее найти. Ib. Ар-çӳри çапăннă. Ар-çӳри çапăнса çынна чирлеттерет, тет. Леший натолкнулся. Говорят, что если на человека натолкнется леший, то человек захворает. V. Магн. 247, 112. С. Богатыр., Ядр. Пошăт каснă чох çак çынсен çывăхĕнчех ар-çори кăшкăрма поçларĕ, тет. Кăшкăрать, тет, хăй этем пек, анчах темиçе тĕслĕ саспа та, тет. Когда они рубили лыки, совсем близко от них стал кричать ар-çори. Он, будто бы, кричит по-человечьи, но на разные голоса. Ib. Пĕрре пĕр çын Шопашкара сотăпа кайнă, тет. Пер вăрмана çитсен каç полчĕ, тет. Пĕр çырма патне çитсен лаша омĕнче арçори шори! кăшкăрса ячĕ, тет те, лаша топах тăчĕ, тет, нимскер тусан та каймасть, тет, малалла. „Чим-ха, эпĕ илтнĕччĕ мĕн тумаллине“, тесе каларĕ, тет, çын. Вара йоман патак касрĕ, тет те, ăна çорса çурăкне савăл çапса лартрĕ, тет. Вара арçори: „Ай-ай, ай-ай!“ тесе кăшкăрма поçларĕ, тет. Унтан вара çын савăлне кăларчĕ, тет те, арçори тарчĕ, тет. Как-то раз один человек поехал в Чебоксары продавать хлеб. Доехал он до леса, и наступил вечер. На краю одного оврага вдруг впереди лошади раздался пронзительный крик арçори. Лошадь остановилась, как вкопанная, и ни за что не хотела итти вперед. „Постой-ка!“ сказал человек: „я слышал, что тут надо сделать!“ Он вырубил дубовую палку, расщепнул ее (с конца) и забил в расщеп клин. Как только он это сделал, арçори закричал: „Ай-ай! ай-ай!“ Тогда человек вынул клин, и арçури обратился в бегство. Панклеи. Ар-çури вăл вăрманта çапса пăрахнă çынсанчен полать, тет. Говорят что в „арçури“ обращаются люди, убитые в лесу. Хорачк. Арз’уϱи вы̆л п̚олны̆ без время (siс!) _ви_лнэ̆ с̚ын. Арз’уϱи^ы полза. С’олда лы̆кра хы̆н’џа _ви_лнэ̆ ҕон т̚оҕат. Арçури — человек, умерший безвременно (т. е. неестеств. смертью). Он обратился в арçури. Ежегодно, в день своей смерти, он показывается (на свет божий). — У М. Ваçильева ар-çури указывается в числе божеств 7-го разряда. || Convicium est in puellam non satis verecundam. Переносно „ар-çури“ означает женщину, похожую в своем поведении на мужчину, нескромную. Череп. Ку хĕр чисти ар-çурри! Эта девка большая безобразница! (ведет себя без скромности, свойственной ее полу). СТИК. Ахтар! арçурри-ĕçке çав! Ах, какая безобразница! || Сред. Юм. Ар-çӳри пик çõхрать. Кричит как „арçӳри“. Так говорят о том, кто очень кричит (пит çõхракан çынна калаççĕ). Абыз. Ар-çури пек сиккелесе çӳрет. Прыгает, как ар-çури (говорят об отчаянном. Çĕн-Кипек. „Вăл (хĕр-ача) арçури пек (арçын ача пек), тĕр тума та пĕлмеçть.“ Она (девушка), как ар-çури (как парень), и вышивать-то не умет. Некоторые говорят, что ар-çури — женщина, высокая, с большими грудями, с волосами до земли. Cf. Paasonen, Csuvas Szójegyzе́k, 5. Ст. Чек. Пăхрăм çул çине. Темĕскер çӳлĕ те хулăн çул çинче тăрат. Хĕр-арăм евĕрлĕ, пĕвĕ ман икĕ пӳ чухлĕ, хыçĕпе ман енелле тăрат, çӳçĕ ура тупанĕ таранчченех. Эпĕ вăл тăнă тĕле çитесси пĕр вунă хăлаçа яхăн юлса чарăнтăм. Мана хай япала ятпа чĕне пуçларĕ. Сасси хăйин ман салтакра вилнĕ юлташ сасси пек. Эпĕ чĕнмерĕм. Виçĕ хуччен чĕнчĕ. Унтан ман еннелле çаврăнчĕ те, ман патмалла ута пуçларĕ. Чĕччисем пăтавкка пек. Эпĕ турра асăнтăм та, виçĕ хут сăх-сăхрăм та яра патăм патакпа. Вăрман шăттăр-шаттăр, шăттăр-паттăр тăват; йывăçсем ӳксе пыраççĕ. Хай япала йывăçсене хирсе вăрман ăшне кĕрсе карĕ. Нумайччен шăттăр-шаттăр, шăттар-паттăр туни илтĕнчĕ. Эпĕ турра сăх-сăхрам та, виçĕ çухрăм вăрмантан тухачченех чупрăм. Хам курнинчен хам тĕлĕнетĕп. Çав арçури мар-им ĕнтĕ? Я посмотрел на дорогу. На дороге стояло что-то высокое и толстое. [Это существо] было похоже на женщину; ростом оно было выше меня вдвое; оно стояло ко мне спиною, и его волосы доходили до пят („до подошв“). Когда между мною и им оставалось около десяти сажен, я остановился. Существо стало звать меня по имени. Голос его был похож на голос моего товарища, умершего в солдатах. Я молчал. Оно назвало меня трижды. Потом (женщина) обернулась ко мне (лицом) и пошла ко мне. Груди у нее с пуловку (малёнку). Я помянул имя божие, перекрестился трижды, да как швырну палкой. Лес затрещал, деревья стали ломаться и падать. Существо скрылось в лесу, ломая (на пути) деревья. Долго слышен был треск по лесу. Я перекрестился и пустился бежать. Бежал я З версты, до тех пор, пока не выбежал из леса. Я и сам дивлюсь тому, что мне (пришлось) увидеть. Неужели это не ар-çури? Ib. Пĕр çын вăрмана лашине кайса янă, тет. Вăрманта çиме пит аван пулнă, тет. Çын килелле кайсанах вăрмантан арçури тухнă, тет те, лашана утланса кустарса çӳренĕ, тет. Лаша каçхине хап-хура шыва ӳксе тавăрăннă, тет. Хырăмĕ çатан (или: кĕççĕ) пек пĕрĕннĕ, тет. Çын тепĕр кунта çавăнтах кайса янă, тет, анчах хăй вăрман (йывăç) айне выртса лапшне куçласа тăнă, тет. Пычĕ, тет, лаша патне арçури. Утланчĕ, тет те, лаша çине, ну кустарса çӳрет, тет. Çын лашине вăрмана хăварса киле тавăрăнчĕ, тет те, ват çынсене каласа пачĕ, тет. Ват çынсем ăна лашин утланакан вырăнне сăмалапа сĕрсе яма шухăш пачĕç, тет. Тепĕр кун çын лашин утланакан çĕрне сăмалапа сĕрсе ярат. Арçури малтанхи пекех лаша çине утланчĕ, тет те, кустарса çӳрерĕ, тет. Каç пулсан арçури лаша çинчен анма пикенчĕ, тет, анчах кучĕ çыпăçса кайнă, тет. Лаша килелле ута пуçларĕ, тет. Хире тухрĕç, тет. Арçури çул тăрăх: „Хире тухсан хир кулли, яла кĕрсен ял кулли!“ тесе макăрат, тет. Арçури макăрнине итлеме пĕтĕм ял пухăнчĕ, тет. Лаша хуçи, лаши карташне кĕрсен, арçурие лаша çурăмĕ çинчен антарчĕ, тет те, хӳринчен тытса тикĕтленĕ пушăпа кутĕнчен: „Ан утлан! ан утлан ӳлĕмрен лаша çине!“ тесе каласа, çаптарчĕ, тет. Арçури çавăнтан вара лаша çине утлану пулмарĕ, тет. Один человек пустил в лес лошадь. Корм в лесу был хороший. Как только человек ушел домой, из леса вышла арçури, села на лошадь и пустилась на ней скакать. Вечером лошадь пришла домой вес в поту. Брюхо у нее до того сморщилось, что стало похоже на плетенку (или: на войлок). На другой день человек пустил лошадь туда же, но только сам лег под деревом и смотрел за лошадью. Пришла к лошади арçури, села на нее верхом, и ну скакать. Человек оставил лошадь в лесу, воротился домой и рассказал (о случившемся) старикам. Старики научили его намазать то место у лошади, где садятся верхом, смолою. На другой день он так и сделал. Арçури попрежнему села верхом на лошадь и пустилась скакать. Когда наступил вечер, арçури стала слезать с лошада, [но не могла], потому что задница пристала к лошади. Лошадь пошла домой. Выехали в поле. Арçури едет и плачет: „В поле выехала — посмешище полю, в деревню въеду — посмешище деревне!“ Вьехали в деревню. Арçури и здесь плачет и приговаривает: „В поле выехала посмешище полю, в деревню въехала посмешище деревне!“ Вся деревня собралась послушать, как плачет арçури. Когда лошадь вошла во двор, хозяин ее стащил арçури с лошади, схватил за хвост, взял намазанный дегтем кнут и давай пороть! Сам порет, а сам приговаривает: „Вперед не езди верхом! Вперед не езди верхом!“ С этой поры ар-çури перестала садиться верхом на лошадей. Ст. Чек. Арçурри чĕччисем мишук пек вăрăм, тет, çӳçĕ ура тупанĕнченех, тет. Чупса кайнă чухне ланк, ланк, ланк, ланк (scr. ланк, ланк, ланк, ланк) туса пырат, тет. Йăт-качăкаран, пушăран арçурри вăл хăрат, тет; пĕрре хĕнесе е касса тумлаттарнă тумлам юнĕнчен темĕн чухлĕ пулать, тет. Ята пĕлет. Шыва хирĕç çын патне пымас, шыва май пусан (= пулсан) час çитет. Çынна тытсан кăтăкласа вĕлерет те, шăлĕ малтине (Iеgе: малти шăлĕсене) кăларса илет. — Шыва хирĕç-и, шыва май-и? — Шыва хирĕç, шыва хирĕç! Груди у ар-çурри длинные, как мешки, а волосы до подошв. Когда она бежит, то груди так и болтаются. Ар-çурри боитоя собак и кнута; если ее прибить или порезать, так чтобы капнула капля крови, то, говорят, из одной капли сделается несметное множество (ар çурри). Она знает имя (человека). Она не подходит к человеку против течения, а если случится по течению, то настигает его очень скоро. Поймав человека, она щекочет его до тех пор, пока тот не умрет, и вынимает у него передние зубы. [Арçурри спрашивает:] „Против воды или по воде?“ [Человек должен отвечать:] “Против воды, против воды!“ Ib. Каттине пар! Дай зубки! [говорит ар-çурри]. Ib. Çăмкка! йăтту пур-и? пушу пур-и? — Пур, пур! Кил-ха кунта, ак парса ярап! Семён! есть у тебя собака и кнуг? — Есть, есть! Иде-ка сюда, я вот тебе дам!

арăм ту

(т̚у), uxorem ducere. Maritare aliquam. Взять в жены. Сделать замужней. Уна хăне валли арăм тунă, тет. Женился на ней. Ст. Чек. Качча илсе арăм тунă. Б. Олг. Каран пер мочи панче порнса-порнса хамăр пичия алантарчĕ мочи, вонсаккăр çолхискере, пĕр хĕре исе кисе (_к̚и_зэ) парчĕ, арăм турĕ. Пожили мы у дяди, и он женил моего старшего брата (последнему было тогда 18 лет), привез ему невесту, повенчал их. Якей. † Хĕртен арăм турăмăр. Из девушки мы сделали (ее) замужнею.

каран

то же, что кайран. Якейк. Йăвана сăра чăн каран пачĕç (после всех). Ib. Ман арăмсам сиртен карантарах вăрмана пынă полсăн та, мырă сиртен нумай татнă. N. Пĕри малтан, тепĕри каран пырат. N. Сер малалла чоптарăр, пер каран пырăпăр?

ăвăс

(ы̆вы̆с), воск, вощина. Сала 302°. Чулпа перекене ăвăспа пер. В кидающего в тебя камнем бросай воском. (Послов.). Кĕвĕсем. † Ăвăс чĕрес пыл чĕрес таçтан ăвăс çыпçăнать: аскан-аскăн хĕрсене таçтан каччă çыпçăнать. Юрк. Килтен пĕр ывçă ăвăс çуртасем илсе, чиркĕве турра кĕл-тума каят. Взяв из дома горсть восковых свечей, идет в церковь молиться богу. Юрк. † Каччăсем каяççĕ выляма, ăвăсран сарă утне утланса. Торх. Ăвăс — воск.

япалак

(jабалак), вещица. Шарбаш. Манăн пер япалак пор. У меня есть вещица.

мокмăрлă

с похмелья (прилаг.). Пшкрт. Пер мокмăрлă.

мĕн

(_мэ̆_н, _мэ̆н’), что? К.-Кушки. Мĕн çисе ларатăр? Что это вы едите? СПВВ. ТА. Мĕн полтăртататăн? (= мĕн кирлĕ мара калаçатăн). Ib. Мĕн сослан = мĕн шавлан. Синерь. Амăшĕ: мĕн пăхса çӳремелле? тесе каларĕ, тет. Мать сказала: чего тут возиться (проверяя хозяйство, т. е. нет надобности проверить его). СТИК. Мĕн кунта шăнса вилес тетнем,— атя пӳрте. Что ты хочешь замерзнуть? Идём в избу. Ib. Мĕн вара эсĕ мана ун хуçĕнчен пăхса тăмалла тăвасшăн-им? (Возражает так уверевно, и с сознанием своего превосходства). Ст. Чек. Мĕн пур-ши унта кайса, мĕн пур-ши, шав унта кайса ларан? Зачем ты туда повалился, что ты там нашел интересного? Ib. Мĕн тупрăн эс унта? Что в нем хорошего? Ib. Мĕн тупрăн вара ку вăйăра? Какой интерес для тебя в этой игре. Альш. Ĕмĕр тăрăшĕнче мĕн тухса мĕн килмес. Орау. Якур пичĕш патне натьăк (натяг) илме каяп, терĕ; натьăк мĕн-ши вăл? Что бы это такое было? (задумываясь о предмете, и этим заставляя другого высказать, что это такое). Ib. Виçĕ эрне мĕн вăл (какая важность три недели), ак ман пек улт-çич уйăх ларса пăх, вара пĕлĕн. Ib. Мĕнтен пит ăслă вара вăл? Чем же он умен-то? В чем же виден его ум? Юрк. Вырăсла кĕнекене вуласан та, чăвашла вăл мĕнне пĕлместĕм. Ib. Пăшал сассине илтсен, салтакĕсем, ытти улпучĕсем пурте кĕсем патне чупса пырса: мĕн пулчĕ те, мĕн пулчĕ, мĕншĕн пăшал петĕр, теççĕ. Сред. Юм. Мĕн калан ĕнтĕ (или: мĕн каласси пôрччĕ ĕçке те...). Очень хорошо бы было, но .. Ib. Мĕн алласа çӳрен тесе, пĕрмай килĕрен килле кайса йăмахласа ларакан çынна калаççĕ. Ib. Мĕн тăвас-ха? (Пырса кĕрекен çынтан çапла ыйтаççĕ). Никит. Кайсан та мĕнех тăвать мана. Что особенного он мне сделает, если я и уйду. Изамб. Т. Усаллăх çинчен мĕн калатăн. Ĕлĕк пирĕн хамăр хушшăмăрта та, тарçă тытсан, ăна сăмсипе çĕр сухалаттарасса çитнĕ. Байг. † Сăрă чечек мĕн паха! Аппапа йысна пит паха. С. Айб. Çын ачисем пире çиеççĕ, хăйсем мĕн курасса пĕлмеççĕ. N. Мĕнтенех (в каком откошении) пит аван вара сан сĕллӳ? Шурăм-п. Эх, Петĕр, кĕçĕр мĕн курман пулĕ эпĕ, итлессӳ килет-и, каласа парам. Собр. † Леш айăккине юр çунă, ку айăккине мĕн пулнă; ах аппаçăм (çавă пур), качча кайма мĕн пулнă. N. Мĕн-пулса кяйĕ ĕнтĕ. Что будет уж. Баран. 120. Ем-ешĕл ешерсе ларакан йывăçĕ (картинное выделение из ряда деревьев) мĕн тăрать! N. Вăл мĕнтен пуйса кайнă (вилнĕ)? Икково. Мĕн пăруларĕ: тына-и, мăкăр-и? В. С. Разум. КЧП. Вĕсем хăйсем мĕн калассине каласа пĕтерсен, пирĕн Педтехникумра вĕренекенсем тапратрĕç калама. Тяптяево. Мĕн хăрамалла, кам пирĕн хыççăн килмелле? Чего нам бояться? Кто вслед за нами придет? (т. е. никто). Орау. Халь татти-сыпписĕр çăват те, унтан пĕр-ик-виç уйăх çăмăр пулмасан мĕн тумалла (как быть тогда). N. Унта мĕнсем сутаççĕ? N. Кĕсем мĕнсем? N. Мĕн калас-ха? N. Мĕн каласшăнччĕ-ха? N. Эсĕ мĕн ыратса выртатăн? Регули. 131. Вăлсен поплени мĕн пор онта. Ib. Мĕн вăлсам вăрманта шыранине эп килте топрăм. Ib. Мĕн шыраманнине топрăм. N. Эс мĕнне çухатрăн тата? N. Мĕнӳпе мухтанмаллăх пур сан. О сохр. здор. Çавăнпа ăна пирĕн пĕлес пулать; çынсем епле тата мĕнтен сивĕрен пăсăлса чирлеççĕ-ши? Ала. Мĕн тусан шыв тухат унта, тенĕ (в безводной стране). ЧС. Çынсем çавăнта пыраканĕ пĕри: ку мĕн те, ку мĕн? тесе, пĕри пĕринчен ыйтаççĕ. Чăв. й. пур. 26. Якку каланă: эпĕ мĕн пĕлекен çын? Бес. чув. 13. Эсĕ мĕн капла? Эпĕ сан çине пĕрре те çилленместĕп. Изамб. Т. † Туйăн илемĕсене, ай, мĕн кӳрет? Мĕн выляни-кулни, çав кӳрет (все, что веселит). Баран. 88. Асту-ха лерелле, мĕн хури курăнать унта? N. Мĕн ача турĕ: ывăл ача-и, хĕр ача-и? N. Мĕн пăру туса пачĕ? Утăм. Мĕн мура ямшăксем тытатăн? || Что (относит.). Сунт. Мĕн пулса мĕн килĕ ĕнтĕ. Тавай çул çине валли укçа тăвас. N. Мĕн пулсан та пулĕ, что будет, то будет. Синерь. Мĕн пулин пулĕ (что будет, то будет), ати хушмарĕ те, кайса пăхас-ха (попробую пойти). СТИК. Мĕн тесе-ха вăл пит час карĕ! Что ему вздумалось уехать так скоро. Ib. Ун пек чухне вара мĕн каласан та хĕрсем кăна калаççĕ кĕвве. СТИК. Мĕн каланă сăмах вырăнлă пултăр. Все, что сказано, пусть возымеет силу. Чебокс. Мĕн пулни пулать, кĕрес терĕм те. Коракыш. Эпĕ тăта мĕн пĕлеп! Я знаю еще одну вещь! Ст. Айб. Мĕн пасарин пасарĕ, шур пушăт йывăççи пасармасть. (Ĕне мăйракисем). ||Соответ. русск.: что бишь. С. Дув. Мĕн çук манăн: ĕнер пуснă такам пур, паян пуснă мĕнĕм пур. || В знач. вопрос. частицы, соответ. русск.: что ли ли. N. † Алăк ум вĕçĕнчи ват хурăн: кăçаллăха ларнă пулсан, пуртă витмĕ терĕр мĕн? N. Вăл вĕренме кĕчĕ-и мĕн? N. Вăл кайрĕ-и мĕн? Вăл кайрĕ-им, кайрим? || Что за, какой. СТИК. Паян мĕн пăраçник? Какой сегодня праздник? (простой вопрос). Ib. Паян мĕн пăраçникĕ! Какой еще сегодня праздник! (отрицание и удивление). Толст. Ку мĕн сасси? Что это за шум? Пшкрт: шоj ҕэ̆_рмӓ _сиβэ̆ пол’ы̆;— _мэ̆_н си_ппм? (или: _мэ̆_нӓ_шкӓ_л сирβэ?),— н’им_дӓ _сиβэ̆ мар’. Регули. 935. Мĕн ĕç он? Мĕн кон килĕ. Ib. 934. Эс кам конта? Эс мĕн çын конта? Ib. Эп тытрăм полсан, сан мĕн ĕç? N. Кĕсем мĕн япаласем? Это что за вещи? Синерь. Эпĕр сута каятпăр тенĕ? — Мĕн сутне (на какой суд)? тенĕ. Орау. Мĕн мĕнĕ тата? Что еще за „что“. N. Хутаçра пĕр виçĕ тенкĕ укçа пулас пулатьчĕ-ха. — Мĕн виç тенки пур унта? Орау. Мĕн вăййи вăл? Что за игра? Ib. Мĕн вăййи вăл! Пĕрне пĕри кӳп те кӳп тутараççĕ. Качал. Яхуне çырмине çитрĕм те, тăкăнчĕ карĕ: мĕн сăян? — Какуй сăян, пухрăм та çур пăт пулчĕ. N. Мĕн çăнăхĕ? Мука из какого жита? Ст. Чек. Анне, улма пур-и? — Эй, ухмах! Мĕн улми унта тата! Ib. Мĕн сивви; мĕн нумайĕ мĕн кунта (какое...). Ib. Мĕн аван япала пăссăрĕ (= пăсрĕ)! Средн. Алг. Хурану пĕчĕкçĕ пуль? — Мĕн пĕчĕкçине калан, пĕр кӳлĕ шыв çитмест. АПП. Упа, çак кашкăра тыт, тенĕ. Упа каланă: ăна тытма мĕн ĕçĕм пур. Чуратч. Ц. Кирĕк епле чире çаклансан, вăсем шухăшлаççĕ: мĕн турри çиленчĕ-ши? теççĕ. Сунчел. Качаки каланă: ăна çиме мĕн ĕç пур (= мĕне кирлĕ). Сред. Юм. Мĕн хыпар пôр-ха, или: мĕн сас-хôра пôр? Что нового? Ib. Мĕн çынни, мĕн арчи, мĕн кĕнеки. Ib. Эп выллянинче сан мĕн ĕç пор. В том, что я играю, тебе (вам) какое дело. Ст. Янсит. Вĕсене эпĕ акă мĕн ĕçре час-часах пулăшрăм. Янтик. Мĕн япала ку сан? Якейк. † Он çиленме мĕн ĕç пор, он пыççине çыхмаспăр. N. † Ял варĕнчи сăрлă юпи мĕн нушташăн ларать-ши, аттен хĕрĕ-сарă хĕрĕ, мĕн нушташăн çуралнă-ши? П. Пинер. † Алкумĕнчи улма йывăççин улми пулманни мĕн усси. || Как. Çĕнтерчĕ. 54. Ех! мĕн савăнса пурăнмасть çав Якур. Ib. 52. Ах, мĕн савăнса çӳремеççĕ çав ачасем! || Зачем, почему, по какой причине. Çĕнтерчĕ. 19. Мĕн янрашатăр эсир паян? Орау. Мĕн юпа пек тăран, кил кунта. Ib. Мĕн мĕреленсе (= наянланса) пыран, ут хăтăрах. (Идет вяло, тихо). Юрк. Ку укçăсене мĕн хам алăра тытса тăрам. N. Тавăрнса, мĕн апая ятлаçтарса порнас? || Сколько, почем. Бр. п. водку 8. Анчах уншăн сăмаххи сăмаххийĕ мĕн тăрать. Но как он дорого ценит каждое свое слово! (т. е. он не разговорчив). Баран. 226. Мĕн çӳрес пеккине çӳресе пĕтереççĕ те, пусма тăрăх улăхса çӳлелле тухма пуçлаççĕ. N. Эй мăнтарăн Прăски, мĕн салтак усатрĕ. N. Мĕне илтĕн, почем купил. Трхбл. Мĕн сысна чике-чике пĕтерчĕç, мĕн чăхă пуса-пуса çирĕç. Регули 939. Мĕне патăн? — Сома патăм. N. Пасартан килсен, пĕр кӳрши ун патне пырать, тет те: ырашна мĕне (почем) сутрăн? тесе, ыйтат, тет. Юрк. Сирĕн тухйăр кĕмĕллĕ: мĕне тăрат кĕмĕлĕ? Сред. Юм. Мĕн ĕмĕр порнатăн (долго находился, когда как обещался прийти скоро). N. Лашасене мĕн кайнă таран ятăмăр. N. Мĕн сахал тесен те, 500 тенкĕ кирлĕ. Панклеи. Ачан мĕн пырнăçемĕн çол хĕсĕнсех пырать. Чем дальше идет, тем... Н. Лебеж. † Мĕн вăрăм-хывлăшă м, ай, кĕскелчĕ. Бел. Гора. † Мулла мечĕтĕ мĕн çӳл мечĕт. || Весь. Альш. Çапла мĕн ĕмĕрне чăвашран ирттереç, авланма каяç те, кил курма çӳреç (портные). N. Этем мĕн пурăнас кун-çулăн хисепĕ çук. Чхĕйп. Чăвашсен мĕн пĕлнĕ ĕçĕте ак çакă анчах пулнă (вот все то, что они знали. Далее идет пер ечисление того, что они знали или умели). || Иногда переводится сл. каждый. N. Кукша мĕн хупараканне (каждого, который влезал касса пăрахат, тет. Çапла пурне те касса пĕтерчĕ, тет. Панклеи. Хĕр вăрă-хорахсен хĕçсене илсе мĕн кĕрнĕ вăрă-хорах поçне касса тăнă. Чхĕйп. Вара унта ĕçме-çима мĕн пыракан пурте çапла асăннă (поминали). N. Мĕн турттарса пынă ăлава çавăнтах тăкаççĕ те, салагса пĕтĕреççĕ. N. Мĕн пынă çын çавăнтах ĕçлеме тытăнать. Коракыш. Манăн лашасем селĕм пултăрччĕ, эпĕ вара мĕн çул çӳрекенсене ĕçе-ĕçе хăварăтăм. || Иногда употребл, в знач. самый. Альш. † Çак юрăсене юрлама мĕн кĕçĕнтен пуçтарнă ăс кирлĕ. N. Акă кăçал каллах мĕн çуркуннеренпе çумăр çумасть. N. Мĕн пĕчикçĕренех. Сборн. по мед. Мĕн халичченех. N. Якурпа шăллĕ мĕн каç пуличченех ĕçлерĕç. Кубня. † Эпĕр мĕн кĕçĕнтен туспала, пире çын çимесĕр мĕн тутăр. Ал. цв. 20. Вăл мĕн пурăннăçемĕн шурă мăрамăртан тунă пӳлĕме час-час çӳрет, хăй хуçине лайăх сăмахсем калать. || Оказывается. Т. VII. Ах турă, атте! пылпа кулачĕ пит тутлă мĕн. N. Эсĕ пит усал çын-мĕн. Ачач 71. Хăшпĕр юратнă çынсем, тантăшсем пулмасассăн, чăнахах та Тимуш пӳртрех лармалла мĕн. ЧС. Вăл çуртсем çунас та çук мĕн те, насус час килеймен. Сятра. Вăл чоашла лайăх пĕлет мĕн. Толст. Вăл иккĕре анчах пулнă, утма та тин анчах вĕреннĕ мĕн. Утăм. Тăлăха питрех те мĕн асап çынлăха кĕмешкĕн çĕр çинче. Якейк. Çораличчен çоралманни лайăх мĕн. Урмай. Чипер мĕн те, аки мар, хӳри пур та, шăши мар. (Çарăк). N. Иçăм çырли пахчинче çырла пиçсе ларнă мĕн. N. Юман çинчен пĕр çăхан çапла калать мĕн кăна. N. Пирĕн пуçран нуша иртиччен выртаяс мĕн аннен кăкăринче. НАК. Çавна курсассăн, эпĕ леш йытă чăнахах усал пулнă мĕн-ĕç, терем. Увидев это, я подумал, видно, эта собака была на самом деле нечистый дух. N. Шăналăкра сакăр хĕр, саккăрĕш те сарă мĕн, эпĕ илесси хура мĕн. Орау. Паян пасарта хăма йӳн пулнă, тит. Ăна пĕлнĕ пулсан, пасара каяс мĕн паян. Сборн. по мед. Эх, пулать мĕн çын та: хĕп-хĕрлĕ, нар пек, çапçутă сăн-сăпатлă, вырăс пек. Ну и бывают же люди, румяный как „яблоко“, белый как русский. М. Васильев. Лашисене хайхисем çаран çине яраç те, канма выртаç мĕн хăйсем. Н. Лебеж. † Ешĕл хырă çинче чăпар кукă (кукушка) ян ярать-çке мĕн аслă вăрмана, янра юлат мĕн аслă вăрманĕ. Б. Хирлепы. † Атте ывăль пуличчен шăмат кĕпçи пулас мĕн, пĕр хĕр татса çитăр мĕн. Кан. Ку вăрсене (семена) пирĕн те туянмаллаччĕ мĕн. Лашм. † Тăшмансем килессе пĕлнĕ пулсан, хываяс мĕн (кĕпер) çатăркаран, пусмассерен путса антăр мĕн. N. Йăваланса тăрсассăн, ну чавать мĕн тымарне. Изамб. Т. Упаç: масар çине шыв сапас, тет мĕн. || Употребл. для выражения обобщения. См. Оп. иссл. чув. синт. I. Истор. Арçынни-хĕрарăмĕ мĕнĕпех юланутпа çӳреме лайăх вĕреннĕ. N. Ăшăк сухаланă çĕрте вăйлă çăмăр çусассăнах, шăтса тухман тырра çерем мĕннипех юхтарса каять. Латыш. Навусне ачи мĕннипех шăпăр шăтăкне тăкать Никит. Арчă мĕнсене эпĕ сотса ятăм. N. Эй атту мĕнĕ, ахалех тăхăнтăм, çăпата сырас мен. Байгеева. Вăл пасара кайсан мана валли кулачă мĕн яланах илсе килетчĕ. Чăв. й. пур. 9°. Пухура мĕн те çынсем тепле вăрçа пуçласан та, тӳпелеше пуç ласан та, вăл Микка, унта пулсан, çапах чарнă. Регули 162. Çав кĕпе ĕçлени мĕнĕпе (мĕнпеле) виç сом тăрать. НИП. Хурăнташсем мĕнсем. Альш. Çисен мĕн тусан хĕрсем çурçĕр вăхăтнелле килĕсене таврăнаççĕ. Ib. Тепĕр кун пек, мĕн пек иртсен, каллех хулана тырă тиеççĕ. Шурăм-п. Килях малалла ирт, тесси мĕнни пулмарĕ. N. Вĕт çăмар мар, мĕн те мар, хура халăх куççулĕ. Ала 86°. Тепĕрне (сосну) тăпăлтарса кăларчĕ, тет те, тепĕр çур хули мĕнĕпе ывăтса ячĕ, тет. Чăв. й. пур. 16. Çав Пайтукан хăй патне пупсем мĕнсем пырсан, е пĕр-пĕр вырăс мĕн пырсан, хăй туха-туха тарса арăмне: епле те пулин калаçкаласа ăсат, тесе, хуша-хуша хăварнă. N. Эй анне, епле каяс вутă касма: манăн лаша та çук, мĕн те çук. Юрк. Çапла пайтахчен ĕçсен, хăй татах ӳсĕр те пулат, мĕн те пулат (и пьяным бывает и пр.). Ib. Пуян çын хĕрне илес тесен, авă çавăнне илĕпĕр; епле хĕрне курнă мĕн пур-и? Ib. † Пӳртĕмĕрсем шурă, саккăмăрсем сарă, эпир тухса кайсан пушă юлĕ, пушă та юлĕ, мĕн те пулĕ, кĕре-кĕрсем тулли чш (= шăп) пулĕ. Ib. Каласа пăхасси мĕнĕ, эсир тăрăшăр. Что, что вы поговорите — вы постарайтесь (т. е. не ограничивайтесь одними разговорами с кем-то, а действительно постарайтесь). Ib. Мĕнпе тӳрлетесси мĕн, эрехпех тӳрлететĕп, тет. Сам. 60. Пĕтрĕм эп те... пурнăç путрĕ, уяхран мĕн ӳк те вил!.. Орау. Лаша пăхма мĕн кайсан, йĕвенне ан çухат; тен кунта хăваратни. Ib. Вăл пĕр вăтăр пиллĕке мĕнелле çитнĕ пулĕ ĕнтĕ. Байгеево. Вăл пасара кайсан мана валли кулачă мĕн яланах илсе килетчĕ. Никит. Чăнахах ĕнтĕ морĕ (мор) килес мĕн пулсан нăмайĕшĕн выльăхсене вĕлерсе тухса кать-çке (= каять-çке). Ib. Сборн. по мед. Ялта урама пӳрт çумне мĕне, урам варрине юпа çумне мĕне. Сред. Юм. Канлĕ вăхăт таврашнелле мĕнелле килсе çапăн эс кôнталла (наведайся). Сам. 30. Этем çке мĕн эп те! терĕ вăл хăйне. N. Мĕн тăвасси мĕнĕ (что делать-то мне), акă? вĕрен явса çак пĕтĕм кӳле çакса вĕретес тесе калатăп. N. Вăл хăйăр тĕмисем çинче курăк мĕн нимĕн те ӳсмест пулĕ çав, терĕм эпĕ. Мĕн курăк ӳсессине калатăн (т. е. какой тут расти траве, ничего не растет).

юхтар

йохтар, понуд. ф. от гл. юх, йох. N. Эрекине Сăрра юхтарса кăларчĕç. Вино вылили в Суру. М. П. Петр. Юхтарас — высыпать, выливать, сливать. Орау. Ăрамри тирслĕке, юхакан шыва тĕке-тĕке ярса, шывпа юхтарса параççĕ. Чхĕйп. Ял таврашĕнче çта пĕр-пĕр шыв юхтарса тунă пĕчĕк шырлан пур, вара çав шырлан кутне пынă та... (прнходила...) N. Çумăр витререн юхтарнă пекех çăвать. СЧУШ. Мана шыв ялан юхтаратех. А меня все уносит течением || О сильном дожде. Сред. Юм. Пирн патăрта çăмăр йохтарса çурĕ. У нас был сильный дождь, так что по улицам бежала вода. Ib. Пĕр кас çăмăр килчĕ те, йохтарайса карĕ вит (был сильный дождь). N. † Шăпăрах пер шăпăр çăмăр çăват, шур курница тăрăх юхтарат. Цив. Çăмăр юхтарса çăвать. Идет сильный дождь. || Отсеивать. Тюрл. Тосансене пысăк алапа йохтарас арманта. || Высыпать (напр. горох) и т. п. || Гнать (водку, самогон). Кан. 1928, № 239. Икĕ кун хушшинче вуникĕ четвĕрт юхтарса илчĕ. || Спускать, сбрасывать. Альш. Пуллисене пĕтĕмпе юхтарать-кăларать, тет (лисица из короба). Синерь. Тилĕ çунапа шăтарнă та, пĕрер пуллăн юхтарма тапратнă (стала выбрасывать из саней). || Хорошо говорить или играть. КС. Шыв пек юхтарса калаçать (или прямо: юхтарать; пит таса, чипер калаçакан çын çинчен калаççĕ). Сёт-к. Чăлах Ваçли пор-ччĕ, кĕсле калать-чĕ çав ― йохтарать-чĕ анчах.

йăл ил

подкрепиться, встать на ноги, оправиться. Е. Орлова. Аптрамаçть, йăл иле пуçларĕ. Поправляется (гов. и о здоровьи). КС. Йăл илчĕ. Подкрепился, встал на ноги, оправился. Шальча. Чирлĕ çын йăл (йол) илет. Больной человек выздоравливает. Сред. Юм. Пер ôнта çӳреме йăл илсĕн, хăй те пôрначчĕ халь те ô, ôнта çӳреме пôлтараймас-ха.

вĕлтĕртет

гл., подражающий быстрым и частым колебательным движениям или мельканию. Шел. II. 23. Тем чул тимĕр машшинă, çĕрĕн-кунĕн пер-маях вĕлтĕртетсе çаврăнать. СТИК. Таçта çавăнта пĕр тутăр вĕлтĕртетсе тăнă пек курăнчĕ; çавсем мар-и? Ib. Çиллĕ кун хĕрсен тутăри вĕçĕсем вĕлтĕртетеççĕ. Орау. Çерçие (игрушка, см. çерçи) çӳлелле ярсан, вĕлтĕртетсе каять. Ч.П. Вĕлтĕртетекен укçа пур (о блеске металл. денег или о их колебаниях, если они бумажные). Сред. Юм. Чӳрече умĕнченех пĕр пĕчик ача вĕлтĕртетсе чупса иртçе кайрĕ. N. Темĕскер куç умĕнче вĕлтĕртетет (мельтешит). Н. Якушк. † Пăхăр-ха чĕкеç вĕçнине, ылттăн хайчă унки пек вĕлтĕртетет. Макка 18°. † Сывă пул, тăван, каятăп, тенĕ чух, вĕлтĕртетсе тухрĕ (покатились) куç-çӳлли. Хурамал. Çил çине пĕр çăмăл япала çакса хурсан: вĕлтĕртетсе вĕççе тăрать, теççĕ. Толст. Кушак çури çав вĕлтĕртетсе сиккелекен (от ветра) улăм çӳпписемпе выля пуçланă. Якейк. Праçник кон ялав (флажок) çаксан, ялав вĕлтĕртетсе тăрать. М. П. Петр. Вĕлтĕртет ― рябить, переливаться струями (вода, воздух). Утăм 22. Вĕлтĕртетет шур кăлкан. Çутталла 81. Юрăн хитре пĕрчисем шăна вĕçнĕ пек вĕлтĕртетеççĕ. N. Çулçăсем вĕлтертетеççĕ. Листья двигаются мелко и часто. || О тощих злаках. Артюшк. Тырăсем кăçал хирте пит выçă: çил вĕрнипе вĕлтĕртетсе-кăна лараççĕ.

валям

то же, что. валем. СПВВ. В. Олг. Валям (вал’ям) пласт сена. Б. Олг. Валям ту (делать). Ib. Çара-çилпе валямсам тусаччĕ пер (= эпир), нумай валямсамччĕ; çара-çил килчĕ те, вĕçтерсе карĕ.

выртса тăрса пурăн

«жить и ложась и вставая», т. е. проживать с кем-нибудь вместе. Якейк. Эпĕр онпа пер вырăн çинче выртса-тăрса порнатпăр.

вутăш

вотăш, назв. водяного духа. Название злого духа. См. Магн. М. 54, 55, 56. N. Один чувашин из Кушкăпоймал «вутăш хĕрĕ» и женился на ней. От них пошли вутăш йăхĕ (племя). N. Шывра, тарăн çĕрте, кирек ăçта та вутăшсăр пулмас, тет. Вăл вутăш чисти çын пекех, тет, антах ӳчĕ кăвак, тет, вăрăм çӳ(ç)лĕ тет; вăл вара шăрăх вăхăтра, хĕвел ăшшине тухса, пуçне тураса ларат, тет; хăш чухне хĕвел ăшшине тухса çывăрат та, тет. Çав çывăрнă вăхăтра, вăрттăн пырса, часрах хĕрес тăхăнтарсан, вăл вара шыва ниепле те кĕреймес, тет. Вара çынна пит йăлăнат, тет; мĕн çухлĕ укçа ыйтнă, ун чухлĕ укçа парат, тет. Вутăшăн ун укçа пит нумай, тет. Чуратч. Шывра тата çăлта чăвашсем: вутăш пурăнат, теççĕ. Вутăш çиленнĕ çынна час-часах ӳслĕк ярать. Çав ӳслĕкрен хăтăлас тесе, шыва вăсене, е çăла, çăкăр татăкки, çăмарта пăрахаççĕ. Пролей-Каша. Вотăш — дух, летавший к вдове и принимавший вид ее мужа (у др. вĕри-çĕлен). П. П. Т. Пирĕн патăрта чăвашсем, пĕр-пĕр çын вутăш пек пит алхасса пурăнсан, кĕлле каймасăр, турра пăхăнмасăр, тухатмăш туса пурăнсан, хупахра ĕççе шăнса вилсен, çав çынна масар çинче вырăн, ĕçме-çиме те памаççĕ, теççĕ. N. Вуташ — усал, кăтаклать çынна. Ч. С. (Янш.-Норв.). Чăвашсем çăл куçĕсенче, тата пысăк пĕвесенче вутăш пурăнать, тесе, ĕненеççĕ. Çăл куçĕсенчи вутăш питĕ пĕчĕкçĕ, тет; вăл тин çуралнă ача пек анчах, тет. Çăл куçĕнче пурăнакан вутăш çынсемшĕн питĕ усăллă, тет. Çынна вăл хăй пĕр сиен те тумас, тет. Пур çĕр айĕнчи пакраса тухакан çăл та çав пĕчĕкçĕ вутăшсем тапса кăларнипе тухать, теççĕ. Анчах çăл куçĕнчен шыв ăснă чухне-и, унта ĕçнĕ чухне-и: пĕсмĕлле, çырлах, тесе, ĕçмелле, тет. Çавна асăнса ĕçмесессĕн, вăл питĕ хурланать, тет. Аптăран(ă) енне вара: кăсене çавăн чухлĕ ырăлăх кăтартнăçăм мана мăшкăласа пурăнаççĕ; акă эпĕ вĕсене малашне сивĕ шывсем кăларса парам-ха, çырма шывĕпе антăхса пурăнчăр вĕсем; тата пырĕсене шыçтарса ярам та, ахлатса ӳсĕрсе çӳреччĕр вĕсем, тесе калать, тет. Çавăнпа чăвашсенчен е пырĕсем шыççан, е уярсенче çăлсем типе пуçласан: путех вутăшсене кам-та-пулин çилентернĕ пулĕ, тесе, кашни çăлсем куçне, хăшĕ йăва кайса пăрахаççĕ, хăшĕ нимĕрпе икерчĕ таткаласа пăрахаççĕ, тата хăшĕ-хăшĕ чĕрĕ çăмарта кайса яраççĕ; ăна вĕсем: шывĕ чĕрĕ çăмарта пек свеши пултăр, тесе, пăрахаççĕ. Ib. Пысăк пĕвесĕнче пурăнакан вутăш çын пекех çемепеле пурăнать, теççĕ. Ачапăр, çукки çак çутă çанталăкра пурăнакан е ачасене е ваттисене, шыв хĕрне пырсан, шыв ăшне сĕтĕрсе кĕрсе каять те, çавсене лаша вырăнне туса çӳреççĕ, тесе, ĕненеççĕ. Çавăнпа вĕсем: пур шыва кайса вилнĕ çын та вутăшсемпе пурăнать, тесе, ĕненеççĕ. Вăл вутăшсем хăйсем çын манерлех, теççĕ: тĕсĕсем хуп-хура та, хăйсем çаппа-çарамасах пурăнать, тесе, ĕненеççĕ. Çав вутăшсем питĕ нумай пулĕччĕç, тет те, анчах вĕсене, ирхине ирех хĕвел тухнă чухне, шыв хĕрне тухса выртсан, кашкăрсем нумайăшне çиеççĕ, тет. Çав çинĕ чухнĕ, вăл шăмми-шаккине çисе ярачченех кăшкăрат, тет. Чăвашсем: вутăша кашкăр çинине тата унăн тĕсне çула питĕ ăшă чухне ирхине самый хĕвел тухнă вăхăтра куратпăр, тĕççĕ. Етрух. Шыв хĕрне анса, çав ватă çынсемех чӳклеççĕ. Малтанхи сăмах: вутăш, çырлах! вутăш çырлах! теççĕ. Картусне, е шлепкине хул-айне хĕстерет, ачасене пурне те шывалла пăхса пуççаптарать... Çисе пĕтерсен, кайран çав ватă çынни калать: çырлах, вутăш! çырлах, вутăш! тет. Унтан арсем те çавăн пекех: вутăш, çырлах! вутăш, çырлах! тесе кăçкăраççĕ. Вара çав ватти калать: ĕнтĕ, ачасем, шывпа выльăр шыв хĕрĕнче, вара çăмăр лайăх пулат, тет. (Çерçи чӳкĕ). Милькович. 22. Водыш, пребывая в водах, к употреблению делает оные здоровыми. Макка 228°. Вутăш вăл особенно хирти пысăк пусăсенче пурăнат, теççĕ, пысăк шывсенче. Вăл хăй юратнă çын умне анчах тухса çӳрет, теççĕ; вăл тухсан, хĕр пулса çӳрет, теççĕ. И. Седяк. Вутăш = усал сывлăш, вупăртан кĕçĕнни. М. Çав старик вутăш пулнă, тет. Проп. о блудном сыне. Кĕçĕнни çемçе кăмăллă, çăмăл, вутăш пек чĕрĕ çын пулнă. Ст. Шаймурз. Хĕр-арăм патша калат: тархасшăн мана виçĕ пĕрчĕ сухала пар, тет. Вутăш калат: манăн сухал ыратат, тет. Орау. Вутăш пек (бойкий) ача пĕтĕмпех имшерленсе карĕ. Толст. Çынпа шыври (вутăш). Мусир. Вутăш — божество (злое, в воде). Н. Лебеж. † Путĕр-путĕр путене, хупсан, хуплу пулмĕ-ши? Ай-хай, кинçĕм Анна пур, илсен (замуж); вутăш (т. е. зюю) пулмĕ-ши? ДФФ. Вутăш çăл-куçĕнче (шывра) пурăнать, тесе, ĕненеччĕç. Ăна çулă нимĕрпе чӳклеччĕç. || Дух огня; однажды, по рассказу чувашина, он летел как бы в виде горящей головни, от которой сыпались искры. Ильминский сч. это слово сложным: вут+йыш, т. е. дух огня (см. йыш). См. Пер. о чув. изд. 50.

вăрç тăр

быть в состоянни войны. Пшкрт. Салдаксам вы̆рс’ ты̆рачы̆. Б. Олг. Вăрç тăрса пĕтсен (по окончании войны), пер (= эпир) калля тарăнтăмăр.

этем

(э_дэ_м, эд’э_м), человек. Род человеческий. Формы род п. «этеммĕн», дат. п. «этемме» (Альш. и др.), кажется, указывают на былую ф. им. пад. этемĕ: срв. черем. аjдэмы̆. † Пире курайман этемсем хăçан кайĕç масара? N. Вĕсем, этем сăнне çухатса, ват çынна асап кăтартма тытăннă. Альш. Хай этемсем виçшер-тăватшар лав тиеççĕ те тырă, каяççĕ сутма Чĕмпĕре. Кильд. Е тата хамăра, этем ăруне, кам, çуратса, чун панă? Чăн Турă мар-и, ырă тăвансем? Сред. Юм. Этем хăй кôчĕпе сысмĕ ô. Человеку свойственно жить на широкую ногу, выше своих достатков. Сред. Юм. Этем кӳлмен поль, кô лашана! çапла çын лаша кӳлет поль-и? (запряжено не по-людски). Сред. Юм. Этемĕн тем те пôлĕ, пирĕн-çиç çôк ôлă. Сред. Юм. Этемме ним те çитмес ôна. Альш. Э, çаплатăр вĕсем, çаплатăр: питĕ ырă çынсем вĕт: çын пырсан-килсен, этем ăшне кĕменни-кăна, калаçа-калаçа вилеççĕ вара, тет хуçа арăмĕ. Альш. Çийес килмест-и, ĕçес килмест-и? тет. Этем тутă. Çисе ĕçсе тăмас (люди сыты). Ст. Чек. Этем пурăна-киле вакран вака-тухать, тет; тĕнче пĕтес умĕн çынсем пӳрне пек пулĕç, тет. Альш. Этем пурĕ пĕр: вырăс та, тутар та, чăваш та, мăкши те. Альш. Кама курнă, çавăнтан ыйтатăп, — мĕн ыйтнине этем тени калаçать. Шевле. Старйк храса таханлать этем-лаша (человека, заменяющего лошадь) орине. Юрк. Вăл (она) этем мар, есрейлĕ, шуйттан!.. ăна урăх ырă ят çук... Сĕт-к. Çав та этем çа! И он, тоже человек, ведь! N. Çуркунне шыв пит тулнипе этемсене нумайĕшне çул чарăнса тăнипе çула кайма чарăнса тăрать. Ядр. Унтан тарçă тытрăмăр, çортсам лартрăмăр; халь этем, этеме ертĕмĕр. Ядр. Кашкăр этем пек сăмах хушрĕ. Пшкрт. Эй этем, кил-халĕ конта! Ч. П. Пире курайман этемсем. Ч. И. Саманисем явăр, этем усал. БАБ. Ырă Турă çитмĕл те çичĕ тĕслĕ этем тунă. (Из заклинания). Шурăм, № 18. Ĕнтĕ хĕлле пĕтĕм çӳрекен этемех хăй патне кĕртет. Кр. расск. Унтан Турă çĕр тăпри илнĕ те, çав тăпраран этем кĕлетки тунă. БАБ. Çавăнпа та ĕнтĕ ак этемсем тырă пулмасран темĕн пек хăраççĕ. В. Олг. Чистă эс шойттан, этем мар! IЬ. Эс этем мар, эс йытăран та осал, сысна! Орау. Етеммӳ-япалу! Ну, и человек! (говорит про себя самого). N. Икĕ пуçĕнче икĕ этем, вăта çĕрĕнче çĕр этем. (Хӳме). Питуш. Çумăр айĕн кайсассăн, этемрен тохса килес полать (совсем вымочишься и загрязнишься). Ч. С. Тете çапла чĕрĕлсен, этем çапах: керемет тытнă (его), теччĕç (люди все-таки говорили, что его поразила киреметь). N. Этем çинче (среди людей) пуринчен телейлĕ. С. Эй-яй-яй! ыр этем полимăн, ачам! С. Хальхи саманта этем ырă корас çок. Истор. Вырăс çĕрне Авияран этем мурĕ (мор) килнĕ. Альш. Ку Иванăн пĕр шальçи-те çук-чĕ, халь епле этем пăхма хал çук (пышно, великолепно) туса хунă! (построил). БАБ. Çула-ха, епле-май, апла: этем ĕçлесе-туса та пулин хăйне тăранмалăх тупма пулать; хĕле кĕтĕн, çук вара. Ч. С. Юмăçăсем пĕри те: кунтан этем пулас çук, тетчĕç. Чăвйп. Вăл Микка этемме мар, вылăха та пит ăста йăпатма пĕлнĕ. † Саманисем йăвăр, этем усал, эпĕр еменнине кам йĕрес? N. Шуйттан ачи кăна курать та: эй, этем тус, тархашшăн ан пер! тесе, йăлăнма тытăнчĕ, тет. Артюшк. Этем ачи, дитя человека (в противоположность шуйттан ачи). Якей. Этем. Она этем каламалла мар пытарнă. Его похоронили с пышностью. Алекс. Нев. Çав вăхăтрах хĕрне те этем пăхма çук (пышные) хаклă йышши тумсем тумлантарнă. N. Этем пухăнса çитсессĕн, этем чĕлхипе калаçа пуçларĕç, тет. Шурăм. 13. Эсĕ этем-и, этем мар-и? — кала! Вурмандеево. Çавăн чухне пĕтĕм ял кĕрлесе тăрать. Этем чунĕ хĕпĕртет (в праздник). И. Яндоуши. Этем нумай та, çын сахал. Людей много, но мало настоящих. Трхбл. Этемме ӳкнĕ чухне тапта. Эта пословица, продик тованная разочарованием, говорит о том, что сколько бы мы ни делали добра людям, они всегда отплатят нам неблагодарностью, а потому и не заслуживают сочувствия.

ыв

(ыв), трут. Тюрл. Осал çын сана чолпалан перет, эс она хирĕç ывпалан пер. Звук в в конце этого сл. слышался мне как англ. w.

ипир

(и_би_р), мы. Часто у вир-ял. См. эппр, эпĕр, пер.

у

(у), трут. См. ву, ăвă. Хора-к., Покр. в. Хуна чолпа перекене упа пер. (Послов.). То же сл. в ЩС. N. Турă амăшĕ умĕнчи ылтăм хĕресе хăçан çава пырса касать, çавăн чух тин çак кин аллинчен юн тухтăр, тет те, упа çыхса лартать.

Русско-чувашский словарь

амплуа

сущ.нескл.сред.
амплуа (артист вылякан пер йышши рольсем); амплуа злодея путсĕр çын ролĕсем

бить

глаг. несов.
1. (син. ударять, стучать) çап, шакка, шаклаттар; бить молотком малатукпа шаклаттар; бить в дверь кулаком алăка чышкăпа шакка; бить по воротам хапхана çап (футбол, хоккей вăййинче)
2. кого (син. избивать) çап, хĕне, ват; бить по лицу питрен çупса яр
3. кого-что (син. громить, разбивать) çĕмĕр, аркат, ват; бить врага тăшмана аркат; битое стекло кĕленче ванчăкĕ
4. (син. стрелять) пер; бить из орудий тупăсенчен пер; ружьё бьёт метко пăшал тĕл перет
5. (син. вытекать) тап, тапса тăр, юхса тух; под горой бьют родники сăрт айĕнче çăл куçсем тапса тăраççĕ ♦ бить в колокола чан çап; часы бьют шесть сехет улттă çапать; бить птицу кайак-кĕшĕк пусса тирпейле; бить по карману тăкак кӳр; бьёт лихорадка сивĕ чир силлет; запах бьёт в нос шăршă сăмсана çурать; бить тревогу хавха çĕкле (хăрушлăх çинчен пĕлтерсе)

бросить

глаг. сов.
1. кого-что и чем (син. кинуть, швырнуть) пер, ывăт, пăрах; бросить камнем чулпа пер; бросить гранату граната ывăт; бросить окурок чĕлĕм тĕпне пăрах
2. кого-что (син. направить, послать) яр, хыв, пăрах; кĕрт; бросить войска в бой çарсене çапăçăва кĕрт; бросить все деньги в строительство пур пек укçа-тенке строительствăна хыв
3. кого-что и с неопр. ф. (син. оставить, покинуть) пăрах, хăвар, пăрахса кай; чарăн; бросить дом киле пăрахса кай; бросить курить туртма парах; Бросьте шалиты Чарăнăр ашкăнма! ♦ бросить взгляд йăлт пăхса ил; бросить жребий шăпа яр; бросило в жар вĕрилентерсе пăрахрĕ

вести

глаг. несов.
1. кого илсе пыр, çавăтса пыр; вести старушку под руку карчăка хулран çавăтса пыр
2. кого-что (син. возглавлять) ертсе пыр, ертсе кай, пуç пул; вести войска в бой çарсене çапăçăва ертсе кай
3. что (син. править, управлять) тытса пыр; вести автомашину автомашина тытса пыр
4. 1 и 2 л. не употр. кай, илсе кай, илсе пыр; эта дорога ведёт в лес ку çул вăрманалла каять
5. что (син. руководить) тыт, тытса пыр, йĕркелесе пыр; вести хозяйство хуçалăха тытса пыр; вести собрание пухава йĕркелесе пыр
6. что ту, пурнăçла, туса пыр; вести войну варçă вăрç; вести переписку çыру çӳрет; вести огонь из пулемёта пулемётпа пер ♦ хорошо вести себя харпăр хăвна йĕркеллĕ тыткала; и бровью не ведёт хăнк та тумасть; Ложь к добру не ведёт посл. Суйни ырă тумасть

винтовка

сущ.жен.
винтовка; малокалиберная винтовка пĕчĕк калибрлă винтовка; стрелять из винтовки винтовкăран пер

выбросить

глаг. сов. (син. выкинуть)
кăларса пăрах, кăларса пер; выбросить ненужные вещи кирлĕ мар япаласене кăларса пăрах ♦ выбросить с работы ĕçрен кăларса яр; выбросить товар тавар сутта кăлар

выкинуть

глаг. сов. (син. выбросить)
кăларса парах, кăларса пер; выкинуть ненужные вещи кирлĕ мар япаласене кăларса парах ♦ выкинуть товары тавар сутта калар; выкинуть номер тĕлĕнтерсе пăрах; выкинуть из головы пуçран кăлар, манăç ту; овца выкинула сурăх пăран пăрахнă (вилĕ путек çуратни)

выстрелить

глаг. сов.
пер, персе яр; выстрелить из ружья пăшал пер

дурак

сущ.муж., дура жен.
ухмах, ăссăр, тăмпай; он дурак дураком вăл тăр ухмах ♦ не дурак поесть çиме юратать; валять дурака пăлахая пер; остаться в дураках улталанса юл; играть в дурака ухмахла выля (картла)

дурачиться

глаг. несов.
ашкăн, алхас, айкаш, ухмаха пер

забросить

глаг. сов.
1. (син. закинуть) пер, ывăт, ывăтса яр, персе кĕрт; забросить шайбу в ворота хапхана шайба çапса кĕрт; далеко забросить гранату гранатăна инçете пер
2. (син. оставить) пăрах, сивĕн, пис; забросить учёбу вĕренме пăрах
3. (син. послать) яр, çитер; забросить разведчика во вражеский тыл разведчика тăшман тылне яр
глаг. сов.
1. кого-что, о ком-чем (ант. вспомнить) ман, манса кай, манăç ту; забыл сказать тебе сана калама маннă; забудем о прошлом иртнине манăç тăвар
2. кого-что (син. оставить) манса хăвар, пăрахса хăвар; я забыл где-то варежки эпĕ таçта алсише манса хăварнă

залп

сущ.муж.
харăс, харăссăн, пĕр харăс (тупă-пăшалтан пĕр харăс пени); дать залп из орудий тупăсенчен пĕр харăс пер

залпом

нареч.
1. стрелять залпом пĕр харăссăн пер;
2. пĕр ăстрăмпа, пĕр тăрук, пĕр сывламасăр; залпом выпить кружку воды куркари шыва пĕр сывламасăр ĕçсе яр

запустить

1. глаг. сов.
1. что и чем в кого-что (син. кинуть, бросить) пер, ывăт, ывăтса яр, вăркăнтар; хулиган запустил камнем в окно ашкăнчăк кантăка чулпа вăркăнтарчĕ
2. что тапрат, тапратса яр, ĕçе яр; запустить мотор мотора тапратса яр
3. что (син. засунуть) чик, чиксе яр; запустить руку в карман алла кĕсьене чиксе яр
4. кого яр, кăларса яр; в пруд запустили мальков карпа пĕвене карп чĕпписем янă

кидать

глаг. несов. (син. бросать)
1. пер, ывăт, пăрах; кидать камнем чулпа пер
2. пăрах, хăвар, пăрахса хăвар; кидать друзей туссенчен сивĕн; кидать семью кил-йыша пăрахса хăвар ♦ кидать взгляды пăха-пăха ил, куç куçла

кидаться

глаг. несов. (син. бросаться)
1. чем пер, перкелеш; дети кидаются снежками ачасем юрпа перкелешеççĕ
2. ыткăн, ăнтăл, вирхĕн, сик; кидаться в воду шыва сик; кидаться в атаку тăшман çине ыткăн ♦ кидаться словами сăмаха шухăшламасăр персе яр

ломать

глаг. несов.
1. что хуç, ват; ломать палку патака хуç; ломать лёд пăр ват
2. что (син. повреждать) ват, пăс, çĕмĕр; иш; дети быстро ломают игрушки ача-пăча теттесене часах ватать; ломать старый дом кивĕ пӳрте иш
3. кого-что (син. менять) улăштар, улшăнтар; ломать свою жизнь пурнăçа улшăнтар; ломать старые обычаи кивĕ йăла-йĕркене пăрахăçла ♦ ломать спину тертленсе ĕçле; ломать голову пуçа ват (шухăшпа); ломать комедию камит ту, пăлахая пер

лук

2. сущ.муж.
ӳхă; спортивный лук спорт уххи; стрелять из лука ухăран пер

миномёт

сущ.муж.
миномёт; вести огонь из миномётов миномётсенчен пер

огонь

сущ.муж., множ. огни
1. (син. пламя) çулăм, вут, вут-çулăм, вут-хĕм; огонь костра кăвайт çулăмĕ; огонь сильно разгорелся вут-çулăм вăйланчĕ
2. (син. свет) çутă; вдали видны огни города инçетре хула çутисем курăнаççĕ
3. (син. стрельба) перӳ; пени (пăшал-тупăран); вести огонь из пулемётов пулемётсенчен пер ♦ вечный огонь ĕмĕрлĕх вут-çулăм (вăрçă паттăрĕсене чысласа вĕсен вил тăпри çинче çутни); игра с огнём вутпа выляни (теветкеллĕ хăтланăш çинчен); днём с огнём не сыщешь шырасан та тупма çук

пистолет

сущ.муж.
пистолет; стрелять из пистолета пистолетран пер

плевать

глаг. несов.
1. сур, сурчăк сур
2. на кого-что сур, ан хисепле, ан уй ♦ плевать в потолок кахала пер, ĕссĕр вырт

притвориться

глаг. сов.
пăлахая пер, юла юп; -анçи (-енçи) пул; -мăш (-мĕш) пул; притвориться непонимающим ăнланмăш пул

пушка

сущ.жен.
тупă; стрелять из пушки тупăран пер

ружьё

сущ.сред.; множ. ружья
пăшал; охотничье ружьё сунарçă пăшалĕ; стрелять из ружья пăшал пер

стрелять

глаг. несов.
пер (пăшалтан, ухăран т. ыт.); стрелять из автомата автоматран пер

управлять

глаг. несов.
1. кем-чем тыт, тытса пыр; управлять судном карапа тытса пыр
2. кем-чем (син. руководить) тытса пыр, ертсе пыр; управлять государством патшалăха ертсе пыр
3. чем пăхăнтар (грамматикăра — пер сăмах теприне паллă падежа ларттарни çинчен)

швырять

глаг. несов. (син. бросать)
пăрах, пер, ыткăнтар; швырять снежками юрпа перкелеш ♦ швырять деньги укçа тăккала

Русско-чувашский словарь (1972)

дура

дурак, дурачок ухмах, ӑссӑр; притвориться дурачком ухмаха пер.

дурачиться

-чусь, -чишься несов. ачалла хӑтлан, шӳт ту, ухмахлан, ухмаха пер.

дюжина

дюжина (вуникӗ пер пек япала (тӳме); чёртова дюжина вунвиҫҫӗ.

закинуть

сов., закидывать несов. ывӑт, пӑрах, ывӑтса яр; пер; закинуть голову кверху пуҫа каҫӑрт.

запустить

1. -ущу, -устишь чем в кого, во что сов., запускать несов. 1. вирлӗн пер, ывӑтса яр; 2. вӗҫтерсе хӑпарт (хут ҫӗлене), вӗҫтерсе яр; запустить космический корабль космос карапӗ вӗҫтерсе яр.

кидать

кого, что несов., кинуть сов. ывӑт, ывӑтса яр, пер, пӑрах, сирпӗнтерсе яр; кидать жребий шăпа яр, шӑпа тыт.

лук

2. ухӑ, ухӑ пӗкечи; стрелять из лука ухӑ пер, ухӑпа пер; шерстобитный лук укҫу.

лясы

лясы точить уссăр сӑмах тÿсе лар, талпаса пер, сӑмах ҫаптар, пуш параппан ҫапса лар.

макет

макет (пӗр-пер япалан хутран, картонран тулӑ кӗлетки).

метать

1. -чу, -чешь что несов. 1. ывӑт (граната), пер, пӑрах; 2. сап, ҫӑвӑрла; собака мечет до 10 щенят йытӑ вунӑ ҫӑвӑр таран тӑвать; рыба мечет икру пулӑ вӑлча сапать; 3. хыв; метать сено капан хыв; 4. яр; метать жребий шӑпа яр.

нести

-су несов. 1. ҫӗкле, ҫӗклесе пыр, йӑт, йӑтса пыр. 2. кур; фашизм несёт гибель культуре фашизм культурӑна вилӗм кÿрет (тӗп тӑвать, пӗ-терет); 3. туса пыр (вӑхӑтлӑха); нести обязанности директора директор ӗҫӗсене (вӑхӑтлӑха) туса пыр; 4. тÿс; нести потери ҫухату тÿс; 5. кӗр, пер, кил; от него несёт водкой унран эрех шӑрши перет (кӗрет); несёт гарью ĕнĕк шӑрши килет; 6. ту; курица несёт яйца чӑх ҫӑмарта тӑвать.

обстрелять

кого, что сов., обстреливать несов. 1. тупӑ-пӑшалпа пер, персе тар; 2. пӑшала персе тĕрĕсле.

ружьё

-ья мн. ружья пӑшал; заряжать ружьё пӑшал авӑрлама; стрелять из ружья пӑшал пер; ружьё отдает, пӑшал каялла тапать.

стрелять

несов. 1. пер; стрелять из ружья, из пушки пӑшал пер, тупӑпа пер; 2. персе тыт; стрелять уток кайӑк-кӑвакал тыт; 3. разг. чиксе ырат; стреляет в пояснице пилĕкре чикет.

строчить

-чу что несов. 1. çĕле, ҫӗлесе тух; 2. перен. ҫыр, йĕрке хыҫҫӑн йĕрке ҫырса пыр; 3. перен. пер (автоматпа).

палить

несов. выпалить сов., пальнуть однокр. харӑс пӑшал е тупӑ пер, тӑтӑш персе тăр.

перегиб

1. авса хутласа хунӑ; 2. хутланӑ йĕҫ, хутланӑ вырӑн; 3. перегиб (пӗр-пер ӗҫре тӗрӗс ҫултан (йӗркерен) пӑрӑнса кайни , виҫерен тухса ӗҫе пӑсни).

подпирать

что чем несов., подпереть, подотру сов. тĕревле, тĕрев пĕр, тӗкӗле, тĕкĕ пер, чаракла, чарак пер.

прикидываться

кем, чем несов., прикинуться сов. разг. юри ту, пер; прикинулся дурачком ухмаха пенĕ; прикинулся глухим илтмĕш пулнӑ, илтменҫи пулнӑ.

пускать

кого, что несов., пустить, пущу, пустишь сов. яр, сар, пер; в сад не пускают пахчана ямаҫҫӗ; дерево пустило корни йывӑҫ тымар янӑ; пускать на волю ирĕке яр; пустить завод завода ӗҫе яр; пустить слух сӑмах сар; пускать пыль в глаза каппайлан.

пустословить

, -влю, -вишь несов. талпаса пер, пуш параппан (халап) ҫап (тар), сӳпӗлтетсе лар.

пьяный

ӳсӗр; притвориться пьяным ӳсĕре хыв, ӳсĕре пер.

чепуха

мн. нет, разг. уссăр сăмах, пуш сăмах; молоть чепуху палкаса лар, сӳпĕлтетсе лар, талпаса пер.

трансформация

трансформаци (пер формăран тепĕр формăна куçарни, улăштарса çĕнетни; куçни, улшăнса çĕнелни).

трепать

-плю кого, что несов. 1. турткала, тĕрткеле, çӳçрен тăлпала, çӳçрен лăска; ветер треплет платье çил кĕпене вĕлтĕртеттерет; 2. йĕркесĕр тăхăнса çӳренипе, йĕркесĕр тыткаланипе (тумтире, атă-пушмака) юрăхсăра кăлар, (кĕнекене) сӳслентер; 3. перен. чĕтрет, сивĕ шăнт (сивĕ чир); 4. çупăрла, лăпкаса ачашла; 5. тылла (кантăр, йĕтĕн), чав (çăм, сӳс); трепать языком талпаса пер, пуш параппан çаптар.

упор

1. тĕрелентерни, тĕрентерни, таянтарни, тĕреленни, тĕренни, таянни, тĕрев, чарак, тĕрек; смотреть в упор тинкерсе пăх, куçа-куçăн пăх; стрелять в упор питĕ çывăхран пер.

болтать

II: болтать глупости лапăртат, павра, сӳпĕлтет, сӳткелен, палка, сăмах вакла, сăмах тăк, талпаса пер, пуш сăмах çаптар.

бросать

кого, что, несов., бросить, -шу, -сишь сов. пăрах, ывăт, пер, вăркăт, ыткăнтар, вăркăнтар; бросить якорь якăр яр; бросить жребий шăпа яр; бросить взгляд куç хыв, пăхса ил; меня бросило в жар ăшăрхаса ӳкрĕм, мана вĕрилетсе пăрахрĕ.

Русско-чувашский словарь (1971)

бить

несов. 1. кого хĕне, ват, вĕт, çаптар; 2. чем, во что и без доп. çап, чыш; (ногой) тап; бить хвостом хӳрепе çапкала; лошадь бьёт задом лаша кайри урипе тапать; часы бьют сехет çапать; бить в колокол чан çап; 3. что ват, çĕмĕр, вакла, аркат; бить посуду савăт-сапа ват; бить щебень чул вакла; 4. кого-что пус (выльăха); 5. кого-что пер (пăшалпа); бить птицу влёт вĕççĕ пыракан кайăка пер; 6. пер (пăшал, тупă çинчен); ружьё бьет метко пăшал тĕл перет; 7. тапса тăр, пĕрĕх (шĕвексем çинчен); вода бьёт фонтаном шыв фонтан пек тапса тăрать; 8. кого, перен. çĕнтер, аркат (тăшмана); 9. по кому-чему, перен. питле, çунтар; сиен кӳр; бить по бюрократизму бюрократизма питле; ◇ бить в нос (о запахе) сăмсана çур (шăршă); бить баклуши см. баклуши; бить в цель тĕлех лектер; бить в глаза куçа илĕрт; бить ключом см. href='/s/ключ'>ключ II; бить по карману кĕсъене çӳхет, тăкак кӳр; бить тревогу хăрушлăх çинчен пĕлтер; меня бьёт лихорадка мана сивчир силлет; бьющий через край вĕресе тăракан, иксĕлми.

борт

м. 1. аркă (тумтир умĕ); 2. мор. борт, карап хĕрри; крениться на левый борт сулахаялла тайăл; вдоль борта борт çуммипе; борт о борт çумма-çуммăн; 3. борт, хĕрри (автомашинăн); ◇ на борту самолёт (е карап) çинче; выкинуть за борт кăларса пер, парахăç ту; человек за бортом çын путать; право на борт! мор. сылтăмалла пар!

брать

несов. 1. кого-что, в разн. знач. ил, тыт, йăт; брать на руки алла ил, йăт; брать ребёнка на воспитание ача усрава ил; брать работу на дом ĕçĕ киле ил; брать обязательство обязательство ил; 2. чем ил, илтер, пултар; он берёт не силой, а умом вăл вăйпа мар, ăспа илет; 3. без доп. хып, сăх, турт (пулă çинчен); сегодня рыба берёт плохо паян пулă начар туртать; 4. что (нанимать) тыт, тара ил; брать такси такси тыт; 5. что (приобретать) ил, туян; брать билеты в кино кинона кайма билет ил; 6. (попадать в цель) лектер, тиврет, пер (пăшалтан); дробовое ружьё берёт не дальше 50 метров йĕтрепе перекен пашал 50 метртан ирттереймест; 7. без доп., разг. çул тыт, пăрăн; бери правее сылтăмарах тыт; ◇ брать быка за рога тӳрех ĕçĕ пуçăн, тӳрех тĕп ыйтăва тапрат; брать высоту спорт. сиксе каç; брать голыми руками см. голый; брать за сердце чĕрене (кайса) тив; брать на себя ху çине ил; брать начало пуçлан; брать под руку хулран çавăт; брать прицел тĕлле, тĕл ту; брать чью-л. сторону майлă тăр; меня берёт сомнение эпĕ иккĕленетĕп; наша берёт эпир çĕнтеретпĕр; бери выше! апла çеç-и!

бросить

сов. 1. что, чем пер, ыват, пăрах; бросить камень чул ывăт; бросить палкой патакпа пер; бросить окурок пирус тĕпне пăрах; 2. кого-что (направить) яр; кĕрт; бросить в бой новые войска çапăçăва çĕнĕ çарсем кĕрт; 3. что и с неопр. (прекратить, покинуть) пăрах, чарăн, тух; бросить курить туртма пăрах; бросить службу ĕçрен тух; 4. что (оставить) пăрах, хăвар; враг бежал бросив оружие тăшман хĕçпăшалне пăрахсах тарнă; ◇ бросить взгляд пăхса ил; бросить жребий шăпа яр; бросить обвинение айăпла; бросить упрёк ӳпкеле; бросило в жар безл. вĕрилентерсе ячĕ; бросьте! чарăнăр!, çитĕ!; хоть брось пит начар, ниме юрăхсăр.

вскинуть

сов. кого-что 1. çӳлелле ывăт (е пер); вскинуть грабли на стог кĕреплене капан çине ывăт; 2. (быстро поднять) çĕкле; вскинуть мешок на плечо миххе хулпуççи çине çĕкле; вскинуть ружьё пăшала çĕклесе тыт; ◇ вскинуть глаза (или глазами) куç çĕкле.

выбросить

сов. 1. кого-что кăларса пăрах (е пер, ывăт); выбросить в окно чӳречерен кăларса ывăт; волною лодку выбросило на берег хум кимме çырана кăларса пăрахнă; выбросить белый флаг см. href='/s/выкинуть'>выкинуть; 2. что, прост. (выпустить для продажи) кăлар; выбросить товар на рынок сутлăх тавар кăлар; выбросить из головы манса кай; выбросить лозунг чĕн, хавхалантар (мĕнле те пулин ĕçе); выбросить на улицу кого-л. кăларса яр, урама кăларса ывăт.

выстрелить

сов. пер, персе яр; выстрелить в воздух сывлăшалла пер.

вышвырнуть

сов. разг. 1. кого-что (выбросить) кăларса ывăт (е пер, пăрах, вăркăнтар); вышвырнуть в окно чӳречерен вăркăнтар; 2. кого (вытолкнуть, выгнать) тапса кăларса яр, кăларса ывăт (е сирпĕт) (кама та пулин).

вышибить

сов. разг. 1. что (выбить) çапса (е ватса, персе, çĕмĕрсе, хирсе) кăлар; вышибить что-л. из рук алăран мĕн те пулин çапса ӳкер; вышибить из седла йĕнер çинчен çапса антар; 2. кого (изгнать, прогнать) кăларса пер (е ывăт, сирпĕт), хăваласа яр; вышибить противника из города тăшмана хуларан кăларса сирпĕт; ◇ вышибить дух (или душу) из кого-л. сапса пăрах, вĕлер.

дурак

м. разг. ухмах, сăрнаккай, ăссăр; анра, тăнсăр; ◇ валять дурака 1) кахала çап; ĕçсĕрлен; 2) ухмаха пер, ухмахлан; дурак дураком тăр ухмах; оставить в дураках ухмаха хăвар; свалять дурака ухмахлан.

дурачиться

несов. разг. ухмахлан, ухмаха пер; ашкăн, алхаç, айкаш, ачалла хăтлан.

дурачок

м. разг. ухмах; прикидываться дурачком ухмаха пер.

забросить

сов. 1. что (бросить, кинуть) ывăт, ывăтса яр, пăрах, пер, персе кĕрт; забросить мяч в сетку мечĕке сеткăна персе кĕрт; забросить сеть тетел яр; 2. кого (заставить очутиться) хăваласа яр (е кай, кил), илсе çитер; судьба забросила меня в далёкие страны шăпам мана инçетри çĕршывсене илсе çитерчĕ; 3. что (откинуть, заложить) çак, урт, уртса яр; забросить руку за спинку стула алла пукан хыçне яр; забросить ружьё за плечо пăшала çурăм хыçне çакса яр; 4. что (перестать заниматься) пăрах; забросить учёбу вĕренме пăрах; забросить книги кĕнеке вулама пăрах; 5. кого-что (доставить, завезти) илсе кил (е кай); леç, леçсе хăвар; çитерсе хăвар; забросить разведчиков в тыл врага разведчиксене тăшман тылне çитерсе хăвар.

закидать

сов. кого-что, чем 1. (забросать) ывăт, ывăтса тултар, пер, персе тултар, пăрах, пăрахса тултар, сап, сапса тултар; хӳ, хӳçĕ тултар; 2. перен. (обратиться со множеством вопросов, замечаний) парса тултар; каласа тултар; закидать вопросами ыйтусем парса тултар, ыйтусемпе чыхлантар; закидать обидными словами кӳренмелли сăмахсем каласа тултар; закидать грязью пылчăкпа варала, чысран кăлар; закидать камнями айăпласа пĕтер; шапками закидать тăшмана çăмăллăнах çĕнтерессипе мухтан.

закинуть

сов. 1. что (забросить) пер, пăрах, ывăт, яр, ывăтса (е персе, пăрахса) яр; закинуть мяч за забор мечĕке хӳме урлă ывăтса яр; закинуть ключ на полку çăраççине çӳлĕк çине пăрахса яр; закинуть сеть тетел яр; 2. кого, перен. (заставить оказаться где-л.) хăваласа кай (е кил), илсе кай (е кил); кайса яр, килсе яр; судьба закинула меня сюда мана шăпам илсе килчĕ кунта; 3. на что, за что çак, çакса яр, çаклат, çаклатса яр; урт, уртса яр; тăхăнтарт, тăхăнтартса яр; закинуть мешок за спину çурăм хыçне михĕ уртса яр; 4. что (переместить): закинуть ногу на ногу ура явса лар; закинуть назад голову пуçа каçăрт; закинуть назад руки алăсене хыçалалла тыт; закинуть назад волосы çӳçĕ хыçалалла яр (е каялла çавăрса хур); ◇ закинуть удочку шахвăрт, сăмах вăлт, вăлтса калаç.

залпом

нареч. 1. пĕр харăс (пăшалтан пер); 2. перен. разг. пĕр сывламасăр, пĕр канмасăр, пĕр чарăнмасăр, пĕр тăрук; выпить залпом пĕр сывламасăр ĕçсе яр; выкурить залпом три папиросы пĕр тăрук виçĕ пирус туртса яр; прочесть книгу залпом кĕнекене пĕр чарăнмасăр вуласа тух.

запустить

сов. 1. что, чем (бросить) пер, вăркăнтар, ывăт, ывăтса яр; 2. кого-что (заставить взлететь) вĕçтер, яр, вĕçтерсе яр; 3. что, разг. ĕçе яр, тапратса яр; запустить мотор мотора тапратса яр; 4. что, разг. (засунуть; вонзить) чик, чиксе яр, тир; запустить руку в ящик алла ещĕке чиксе яр; запустить когти чĕрнесемпе тирсе ил; 5. кого-что кĕрт, кĕртсе яр, яр; запустить лошадей на луг лашасене çаран çине кĕртсе яр; запустить рыбу в пруд пулла пĕвене яр; ◇ запустить руку (или лапу) çавăрса ил, ярса ил.

заупрямиться

сов. кутăнланма (е кутăнлашма) тытăн, кутăна пер, хирĕлсе кай, турткалашма пуçла, чăхăмласа кай.

кидать

несов. 1. кого-что, чем (бросать) ывăт, пер, пăрах; кидать камнями чулпа пер; кидать окурки на пол пирус тĕпне урайне ывăтса яр; 2. что (опускать) яр, пăрах; кидать невод в воду шыва тетел яр; 3. что (распространять, направлять) сапала, ӳкер, пăх; солнце кидало лучи хĕвел пайăркисене сапаланă; он кидал взгляды вокруг вăл йĕри-тавралла пăхнă; 4. безл. во что (о жаре, ознобе и т. п.): в озноб кидает шăнтса пăрахать; в дрожь кидает чĕтре ерчĕ; в сон кидает ыйăх пусса килчĕ; меня кидает то в жар, то в холод мана пĕрре вĕрилентерсе ярать, тепре шăнтса пăрахать; кидать грязью в кого-л. варала, хурла; кидать жребий шăпа яр.

корчить

несов. 1. кого, безл. 1. (сводить судорогами) шăнăр турт, хутлат; его корчит от боли вăл ыратнипе хутланса илет; 2. перен. разг. (коробить) кăмăла пăс (хуç); 3. разг. (прикидываться) хăтлан; пер, хыв; корчить из себя знатока пурне те пĕлнĕ пек хăтлан; корчить рожу (или гримасу, мину) пит-куçа пĕркеле.

лук

м. (оружие) уха; стрелять из лука ухă пер, ухă яр; натянутый лук карăнтарнă ухă.

лясы

мн. точить лясы разг. пуш параппан çаптар, сăмах çаптар, талпаса пер.

наводка

ж. 1. по гл. навести 3, 4; наводка моста кĕпер хывни; 2. воен. тĕллев, наводка; бить прямой наводкой тӳрĕ наводкăпа пер.

наивничать

несов. разг. айванлан, айвана пер, айванла хăтлан.

наладить

сов. 1. что. (привести в порядок) йĕркеле, йĕркелесе яр, йĕркене кĕрт, майлаштар, мая (е май) килтер; наладить станок станокă йĕркене кĕрт; 2. (организовать) йĕркеле, йĕркелесе яр, ăнтарса яр; наладить производство машин машинăсем тăваç ĕçе йĕркелесе яр; 3. разг. (настроить) ĕнер; наладить мандолину мандолина ĕнер; 4. также без доп., прост. (начать твердить одно и то же) пĕрмай пĕр сăмаха пер.

нести

несов. 1. кого-что йăтса пыр (е кай, кил); нести чемодан чăматан йăтса пыр; 2. кого-что (мчать) пит хытă пыр (е кай), вĕçтерсе пыр (е кай), хăвала; ветер несет тучи çил пĕлĕтсене хăвалать; конь несет его стрелой вăл лашапа çил пек вĕçтерсе пырать; 3. безл. чем (веять, дуть) вĕр, кил, пер, кĕр; от него несет табаком унран табак шăрши перет; откуда-то несет холодом таçтан сивĕ килет; 4. что (выполнять) ту, пыр; нести обязанности кассира кассир ĕçне ту; нести караул хурал тăр; 5. что (терпеть что-л., подвергаться чему-л.) тӳс, чăт; нести потери çухату тӳс; нести наказание наказани чăтса ирттер; 6. (влечь за собой) кӳр, илсе кил; осень несет дожди кĕр çумăр кӳрет; 7. что, разг. (болтать) пакăлтат, сӳпĕлтет; нести небылицы пур-çука пакăлтатса лар; 8. что (класть яйца) ту; куры несут яйца чăхсем çăмарта тăваççĕ.

низвергнуть

сов. кого-что. 1. (сбросить сверху) çӳлтен пăрах (е ӳкер), тĕртсе (е тĕксе) антар; 2. (свергнуть) сирпĕт, сирпĕтсе антар, кăларса пер; низвергнуть царя патшана сирпĕт.

обдать

сов. 1. кого-что чем. (облить) сапса йĕпет, йĕпетсе ил; обдать кипятком вĕри шывпа сап; его обдало волной ăна хум çапса йĕпетнĕ; 2. (обвеять) çап, пер; обдало теплом безл. ăшă çапрĕ; 3. безл. перен. (охватить каким-л. чувством) туйăнса кай, туйса ил, кĕрсе кай; ◇ обдать кого-л. презрением йĕрĕнсе пăхса ил; обдать кого-л. холодом сиввĕн тыткала, сивлек пул.

обстрелять

сов. 1. кого-что пер, персе тăр; 2. что (испытать в стрельбе) персе сăна, персе тĕрĕсле.

отнекиваться

несов. разг. ан килĕш, çука (е аюка) пер.

отстреливаться

несов. от кого-чего хирĕç пер.

палить

несов. разг. (стрелять) пер, çунтар, шатлаттар; палить из ружья пăшалпа шатлаттар.

пахнуть

несов. 1. чем и без доп. кĕр, пер, сап, кăлар (шăршă), кала (тутă); пахнет горелым çунăк шăрши кĕрет; 2. чем, перен. разг. пер; книжка пахнет стариною кĕнекерен аваллăх шăрши перет; 3. чем, перен. разг. сисĕн, пĕлтер, туйăн; пахнет ссорой безл. вăрçасси сисĕнет; чем это пахнет? ку мĕне пĕлтерет?; ◇ пахнет порохом вăрçă тухасси сисĕнет.

пахнуть

сов. обычно безл. чем и без доп., разг. çап, вĕр, пер, варкăш, вĕрсе (е варкăшса) ил; пахнуло холодом сивĕ çапрĕ; пахнуло ветром çил вĕрсе илчĕ.

пачка

ж. 1. пачка, çыхă, тĕрке; пачка папирос пĕр пачка пирус; пачка книг кĕнеке çыххи; 2. в знач. нареч. пачками разг. ушкăнĕ-ушкăнĕпе, çыххи-çыххипе; стрелять пачками залппа пер.

перебросить

сов. 1. кого-что ывăтса каçар; урлă пĕр (е ывăт); ывăтса пар (е яр); перебросить через забор хӳме урлă пер; 2. что уртса (е çакса) яр, урлă хур; перебросить плащ через плечо плаща хулпуççи урлă уртса яр; 3. что и без доп. (дальше положенного) персе ирттер (кирлĕ тĕлтен); 4. что (перекинуть, устроить переправу) хыв; перебросить мост кĕпер хыв; 5. кого-что (переместить) куçар, яр, леç; перебросить дивизию дивизие куçар; перебросить продукты апат-çимĕç леç.

перекинуть

сов. 1. кого-что (бросить) ывăтса каçар, урлă пер; 2. что (повесить через что-л.) уртса яр, урлă хур (е сак); 3. что и без доп. (бросить дальше нужного) персе ирттерсе яр; 4. (устроить переправу) хыв, хур; перекинуть жердь через ручей шыв урлă вĕрлĕк хур.

пистолет

м. пистолет; стрелять из пистолета пистолетпа пер.

плевать

несов. 1. сур; 2. накого-что, перен. разг. сур, ним вырăнне те ан хур; плевать в потолок кахала пер, маччана сурса вырт.

пли

межд. воен. пер!, пли!

подпереть

сов. что тĕкĕ пер, тĕрев ларт, тĕрек пар, тĕкĕлесе (е тĕревлесе) ларт, тĕкĕле, тĕревле.

подставить

сов. 1. кого-что (подо что-л.) айне ларт (е тăрат); подставить ведро под кран витрене кран айне ларт; 2. что тĕревле, тĕрев пар, тĕкĕле; подставить подпорку тĕкеле, тĕкĕ пер; 3. что (приблизить) çумне ларт (е тăрат, илсе пыр); подставить лестницу к окну чӳрече çумне пусма тăрат; 4. кого-что пар; подставить под удар çапма пар; подставить пешку пешкăна çиме (е илме) пар; 5. кого-что (заменить) вырăнне ларт (е тăрат), улăштар; ◇ подставить ножку ура ларт (е хур), такăнтар.

послушать

сов. 1. кого-что итле, тăнла; хочется послушать итлес килет; послушать пение юрланине итле; 2. кого (повиноваться) пăхăн, итле, хушнине ту; 3. что и без доп. (некоторое время) итле (пер хушă), итлесе (е тайласа) тăр; послушайте повел. итлĕр-ха(лĕ).

потолок

м. 1. мачча, тӳпе, путалăх; низкий потолок лутра мачча; 2. ав. тӳпе, çӳллĕш (хăпарнин, вĕçнин); ◇ брать с потолка туртса кăлар; плевать в потолок пĕçе тăратса вырт, пăлахая пер.

представиться

сов. 1. (отрекомендоваться) хăвăнпа паллаштар, ятна кала; представиться друг другу паллаш; 2. кому (явиться в воображении) аса (е куç умне) кил; 3. кому-чему (предстать, показаться) кур(ăн); представиться взору куçа курăн, куç умне пул; 4. кому (показаться, померещиться) туйăн, туйăнса кай; 5. (возникнуть, появиться) тив, пул, май ӳк; мне представился счастливый случай поехать в Москву мана Мускава кайма телей тиврĕ; 6. кем-чем, разг. (притвориться) евĕрлĕ (е пек, майлă) пул, ⸗анçи [⸗енçи] пул, хыв, пер; представиться больным чирленçи пул; представиться дурачком ухмаха пер.

прибедняться

несов. разг. 1. (прикидываться бедным) чухăна пер, чухан пек курăнма тăрăш; 2. (преуменьшать свои возможности, заслуги) мĕскĕнлен, мĕскĕнленсе тăр.

прикинуться

сов. кем, разг. пер, пек (е ⸗анçи [⸗енçи], ⸗миш, ⸗иш) пул, юри ту; прикинуться больным чирленçи пул.

притвориться

сов. кем курнăçланса тăр, палахая пер, юла юп, хыв, пек пул (е ту), ⸗анçи [⸗енçи] пул, ⸗мăш [⸗мĕш] пул; притвориться непонимающим ăнланмăш пул; притвориться неслышащим илтмĕш пул; притвориться дурачком ухмаха пер; притвориться спящим çывăранçи пул.

произвести

сов. 1. что (сделать) ту, ирттер, туса ирттер, ⸗са [⸗се ] яр (е пăх), ⸗лă [⸗лĕ]; произвести опыт сăнаса пăх; произвести деление пайла; произвести ремонт дома çурт юса; произвести выстрел персе яр, пер; 2. что (выработать) туса кăлар; произвести тысячу комбайнов пин комбайн туса кăлар; 3. что, чего (вызвать, породить) ⸗са[⸗се ] яр, ту; произвести переполох пăтăрмах ту; 4. кого (дать жизнь) ту, çурат, хуна; 5. кого в кого (присвоить звание, чин) ят (е звани) пар, вырăна ларт, чина кăлар; произвести в офицеры офицера кăлар; ◇ произвести на свет çурат.

промах

м. 1. (тĕл) тивертейменни, лектерейменни; стрелять без промаха тĕл пер; 2. перен. (ошибка) йăнăш; ◇ он парень не промах ачи пултарать.

пустить

сов. 1. кого-что (выпустить, отпустить) яр, кăлар, кăларса яр; лошадь в табун лашана касăва яр; 2. кого-что (впустить, пропустить) кĕрт, яр; пустить переночевать выртма яр; 3. что (привести в действие, выпустить) яр; тапратса (е ĕçе) яр; пустить турбину турбинăна тапратса яр; пустить электростанцию электростанцие ĕçе яр; 4. что (с предлогами в, под, на) яр, хăвар, уйăр; пустить в продажу сутма пуçла; пустить в воду шыва яр; пустить на племя йăхлăх хăвар; 5. что (бросить, заставить двигаться) ывăт, пер, яр; стрелу пустить ухăран пер; 6. что, разг. (распространить) сар, яр; пустить слух сăмах сар; 7. что (дать росток, корни — о растениях) кăлар, яр; пустить росток хунав кăлар; ◇ пустить в дело ĕçе яр; пустить кровь юн кăлар; пустить по миру çука хăвар; пустить красного петуха вут тĕрт; пустить корни тымар яр, çирĕплен.

пушка

ж. тупă; стрелять из пушки тупăпа пер; ◇ взять на пушку ултала; стрелять из пушки по воробьям çерçишĕнех тупăран пер, ниме тăман япалашăн вăй-хăват сая яр.

пыхать

несов. разг. 1. чем и без доп. пер, çап; печка пышет жаром кăмакаран вĕри çапать; 2. чем, перен. персе тăр, выляса (е çунса, тухса) тăр; его лицо пышет здоровьем сăн-питĕнче юн вылять.

разить

несов. чем, разг. (пахнуть) шăршă пер (е çап, кил); от него разит луком унтан сухан шăрши перет.

расстрелять

сов. 1. кого персе пăрах, персе вĕлер; 2. кого (подвергнуть сильному обстрелу) пер, персе аркат; расстрелять вражеский корабль тăшман карапне персе аркат; 3 что (израсходовать при стрельбе) персе пĕтер.

с

(со) предлог 1. с род. п. (на вопрос «откуда?») ⸗тан [⸗тен], ⸗ран [⸗рен], çинчен; встать с места вырăнтан тăр; убрать посуду со стола сĕтел çинчен кашăк-чашăк пуçтар; он вернулся с работы вăл ĕçрен таврăнчĕ; 2. с род. п. (при обозначении лица, предмета как источника, начала возникновения чего-л.) ⸗тан [⸗тен], ⸗ран [⸗рен]; с чего начать? мĕнрен пуçламалла?; спор начался с пустяков тавлашу пустуйранах тухса кайрĕ; 3. с род. п. (при обозначении начального момента какого-л. действия или события и в сочетаниях «с... до...») ⸗танпа [⸗тенпе], ⸗ранпа [⸗ренпе], ⸗тан [⸗тен] пуçласа; ⸗ран [⸗рен] пуçласа; с детства ачаранпа; с прошлого года пĕлтĕртенпе; с утра до ночи иртен пуçласа çĕрлеччен; 4. с род. п. (при обозначении местоположения, местонахождения предмета или лица) ⸗тан [⸗тен], ⸗ран [⸗рен], çинчен; говорить с трибуны трибуна çинчен кала; с правой стороны сылтăм енчен; 5. с род. п. (при обозначении предмета или лица, от которого требуется или отнимается что-л.) ⸗тан [⸗тен], ⸗ран [⸗рен]; получить деньги с заказчика заказчикран укçа ил; с гектара сто пудов гектартан çĕр пăт; 6. с род. п. (при обозначении предмета, являющегося оригиналом, образцом, единицей счёта) ⸗тан [⸗тен], ⸗ран [⸗рен]; брать пример с передовиков малтисенчен тĕслĕх ил; перевести с чувашского чăвашларан куçар; 7. с род. п: (на основании чего-л., следуя чему-л.) ⸗па [⸗пе], ⸗са [⸗се ], тăрăх; с разрешения директора директор ирĕк панипе; с вашего согласия сирĕнпе килĕштерсе; 8. с род. п. (по причине, по случаю чего-л.) ⸗па [⸗пе], ⸗са[⸗се ], пула; сказать со злости тарăхнипе кала; с перепугу хăранипе; с горя хуйхăпа; 9. с род. п. (при помощи, посредством чего-л.) ⸗па [⸗пе], ⸗ран [⸗рен]; писать с большой буквы пысăк саспаллинчен пуçласа çыр; кормить ребёнка с ложечки ачана кашăкпа çитер; 10. с род. п. (при обозначении способа, приёма осуществления действия) ⸗са [⸗се], ⸗тан [⸗тен], ⸗ран [⸗рен]; стрелять с колена чĕркуçленсе пер; ударить с плеча сулса ярса çап; 11. с род. п. (со словами «довольно», «достаточно», «хватит» и т. п. при указании на достаточность чего-л.) ⸗тан [⸗тен] çитет, ⸗ран [⸗рен] çитет, çителĕклĕ; довольно с тебя санран çитет; 12. с род. п. (с количественным словом употребляется при обозначении предмета, действия, необходимого или достаточного для достижения чего-л.) ⸗пах [⸗пех], ⸗сах [⸗сех]; с первого взгляда пĕрре пăхсах (е курнипех); 13. с вин. п. (приблизительно, почти) чухлĕ, яхăн, таран, пек; прожить с месяц уйăха яхăн пурăн; 14. с тв. п. (при указании на совместность, связь, сопутствование кому-чему-л.) ⸗па [⸗пе]; отец с сыном ашшĕпе ывăлĕ; хлеб с маслом çупа çăкăр; взять с собой хăвпа ил; 15. с тв. п. (при посредстве кого-чего-л. и при обозначении цели действия) ⸗па [⸗пе]; мыть с мылом супăньпе çу; явиться с докладом докладпа пыр (е кил); 16. с тв. п. (при обозначении принадлежности, обладания кем-чем-л.) ⸗лă [⸗лĕ]: женщина с ребёнком ачаллă хĕрарăм; 17. с тв. п. (при указании на содержимое или содержание чего-л.): мешок с мукой çăнăх миххи (е çăнăхлă михĕ); бутылка с молоком сĕт кĕленчи; 18. с тв. п. (в знач. образа действия) ⸗са [⸗се ], ⸗ăн [⸗ĕн]; слушать с вниманием тимлĕн итле; 19. с тв. п. (при наступлении чего-л.) çемĕн май, ⸗па [⸗пе]; с возрастом характер меняется çитĕннĕ май характер улшанать; 20. с тв. п. (при обозначении времени или события, явления, с наступлением которого осуществляется какое-л. действие или возникает какое-л. состояние) ⸗па [⸗пе] пĕрле; ⸗сан [⸗сен]; встать с зарёй шурăмпуçпе пĕрле тăр; с заходом солнца хĕвел анаспа; ◇ с жиру бесится мăнтăрпа асать; проживите с моё ман чухлĕ пурăнса пăхăр-ха; мальчик с пальчик пӳрнеккей; с минуты на минуту кĕç-вĕç, халь-халь; со дня на день паян-ыран; ни с того, ни с сего пĕр сăлтавсăр.

симулировать

сов. и несов. что ⸗анçи [⸗енçи] пул, юри ту, юла юп, пер, пăлахая пер; симулировать болезнь чире пер, чирленçи пул.

сказаться

сов. 1. (быть сказанным) калан, кала, тухса кай (сăмах); 2. (проявиться) курăн, палăр, сисĕн; курение сказалось на здоровье табак туртни сывлăха сиен кӳчĕ; 3. разг. (выдать себя за кого-л.) хыв, пер, яр; сказаться больным чире хыв.

сослаться

сов. на кого-что çине яр (е пер), çине таян, асăн; сослаться на болезнь чир çине яр; сослаться на авторитеты авторитетсем çине таян.

стрельнуть

сов. и однокр. пер, персе яр (е пăх).

стрелять

несов. 1. пер, персе тыт; стрелятъ из ружья пăшал(тан) пер; 2. безл. разе (о чувстве боли) чиксе ырат, чик; в ухе стреляет хăлха чиксе ыратать; стреляет в пояснице пилĕк чиксе ыратать; ◇ стрелять глазами пăха-пăха ил, куçпа тĕлле, куç хыв; стрелять из пушек по воробьям çерçишĕнех тупăран пер.

стреляться

несов. 1. (кончать жизнь самоубийством) перĕн, перĕнсе вил; 2. с кем и без доп., уст. (на дуэли) пĕрне-пĕри пер.

твердить

несов. 1. что, о чём пермай кала, çине-çине кала (пĕр япала çинчен) пер; он все своё твердит вăл хăйĕннех перет; 2. что, разг. (заучивать) çине-çине вĕрен, темиçе хут ту; твердить слова сăмахсене çине-çине каласа вĕрен.

тянуть

несов. 1. кого-что турт, туртса пыр; тянуть канат вĕрен турт; тянуть жребий шăпа турт (е яр); 2. (обладать тягой) турт; печка хорошо тянет кăмака лайăх туртать; 3. что (натягивать) кар; тянуть телефонную линию телефон линийĕ кар; 4. что, с чем и без доп. (медлить) тăс, вăраха яр, тăсса пыр; тянуть с ответом ответ парассине тăс; 5. кого-что (звать с собой, манить) турт, чĕн, илĕрт; меня тянет в театр мана театр илĕртет; меня тянет ко сну манăн çывăрас килет; 6. (весить) турт, тай; ящик тянет пять килограммов ещĕк пилĕк килограмм таять; 7. безл. чем (о запахе, о струе воздуха) кĕр, пер, кил, сап, сарăл; тянет сыростью чĕрĕ шăршă кĕрет; от окна тянет холодом чӳречерен сивĕ çапать; 8. (протяжно петь или говорить) тăс, тăсса кала (е юрла); он тянет слова вăл сăмахсене тăсать; 9. (удлинять) чăс, тăс, вăрăмлат; тянуть проволоку пралук чăс; ◇ тянуть время вăхăта тăс; тянуть за душу асаплантар, тарăхтар; тянуть за язык кого-л. калама хуш, вăйпах калаттар.

ударить

сов. 1. кого-что, во что, по чему çап, чыш, çуп, пер; ударить по щеке çупса яр; ударить палкой патакпа çап; ударить по столу çĕтеле çап; 2. во что çап; ударить в барабан параппан çап; 3. (выстрелить) пер, персе яр; ударить залпом харăс пер; 4. по кому-чему (напасть, атаковать) сасартăк тапăн, пырса çап; ударить по врагу тăшмана пырса çап; 5. по кому-чему, перен. (начать борьбу) кĕреш, çапăç, тĕп ту; ударить по бюрократизму бюрократизмпа кĕреш; 6. (внезапно и сильно начаться — о явлениях природы) пуçла, тытăн, тапрат; ударил ливень шалкăм çумăр тăкса ячĕ; ◇ ударить во все колокола пурне те пĕлтер, пĕлтерсе тух; ударить по рукам алă çап; ударить по карману тăкак кăлар; палец о палец не ударить см. палец.

упор

м. 1. по гл. упереть(ся); 2. (подпорка) тĕрек, тĕрев, чарак; ◇ в упор стрелять пит çывăхран пер; в упор сказать тӳрех кала; в упор смотреть куçран пăх; делать упор на кого-что-л., на ком-чём-л. уйрăмах палăртса кала.

упорствовать

несов. 1. хытă (е çине) тăр; 2. кутăнлаш, кутăнлашса тăр, хăвăнне пер, ан парăн.

фокусничать

несов. разг. юнтар, кутăнлаш, кутăна пер.

швырять

несов. 1. кого-что, чем (бросать) ывăт, пер, вăркăнтар; швырять камнями чулпа пер; швырять бумаги в огонь хутсене вутта пер; 2. обычно безл. (сильно качать) силле, лăка, силлентер, çапăнтар (енчен енне); машину швыряло на ухабах машина лакăмсем тăрăх силленсе пынă; ◇ швырять деньги (или деньгами) укçа тăк (шутсăр, перекетсĕр тăкакла); швырять деньги на ветер ним усăсăр укçа тăк, укçа сая яр.

Русско-чувашский словарь социальной лексики (2004)

анклав

анклав (пёр патшалăхăн урăх патшалăхсем хушшинче вырнаç-нă пайĕ, сăм., Раççейĕн Калининград облаçё)

идеолог

идеолог (пĕр-пер идеологие палăртса хӳтĕлекен); идеологи демократических преобразований демократилле улшăнусен идеологĕсем; идеологи международного терроризма тĕнчери терроризм идеологĕсем

Чувашско-эсперантский словарь

кахал

[kahal]
pigro, pigra, pigrulo
кахалтан кахал — la plej granda pigrulo
ан кахаллан! — ne pigru!
кахала пер — pigri

пер

[per]
ĵeti (ĵetu), pafi (pafu); ŝajnigi (ŝajnigu)
чулпа пер — ĵeti per ŝtono
мечĕк персе кĕрт — goli (pilkon)
пăшалтан пер — pafi
персе пăрах — forpafi, pafmortigi
ухмаха пер — stultumi, ŝajnigi sin stultulo
перĕн — tuŝi
pafi unu la alian
шăннипе шăла шăл перĕнмест — pro la frosto la dentoj ne trafas sin

ухмах

[uĥmaĥ]
stulta, stultulo, malsaĝulo, idioto
ухмаха пер — stultumi
тĕнче ухмаххи — plena idioto
ухмахла — stulte, malasaĝe
ухмахлан — klaŭni, malserioze agi, trakti, konduti

чир

[ĉir]
malsano
вăрах чир — kronika malsano
ерекен чир — infekta malsano
чир паллисем — malsansimptomoj
чир ерт — infekt(iĝ)i
чире пер — simuli malsanon
чире кай — grava ekmalsani
чиртен сыват — resanigi
чир-чĕр — malsanoj
чирле — malsani
чирлесе ил — iom malsani
чирлесе ӳк — malsaniĝi
чирлеттерекен микробсем — patogenaj (malsanigaj) mikroboj
чирлешке — malsanema
чирлĕ — malsana
вăл паян чирлĕ — hodiaŭ li malsana
чирлĕ хальлĕн — en malsana stato, malsane

чухăн

[chuhon]
malriĉa, malriĉe, malriĉulo
чухăн тумлан — vesti sin malriĉe
чухăна ер — bankrotiĝi
чухăна пер — ŝajnigi sin malriĉa
чухăнлан — malriĉ(iĝ)i
чухăнлат — malriĉigi
чухăнлăх — malriĉeco

Немецко-чувашский словарь Йоханнeса Бeнцинга (Benzing)

bombardieren

pompăpa peres
бомбăпа пер

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

антăх

уст.; ПЕ. «клясться, «божиться»; уйг. (маних.) антык. казах. анттас «клясться», пер. корана 1333 г. андык «клясться»; от ант (см.); ср. эвеик. андага ми «присягать», «клясться».

пахча

1. «сад»; 2. «огород»; азерб. баг «сад»; бағча «садик»; узб. боғ «сад», боhча «садик»; уйг., туркм. бағ, тур. баhче, к. калп. баг, бакша, ног. бав (г ~ в), башк. бакса «сад»; бак, бау «сад»; бакша «огород»; кирг. бак, бакча, тат. бакча «сад», «огород». Из пер. (баг) «сад», (бағче «садик»; -че аффикс уменьшительности); в чув. диалектах сохранилось и пах в слове пахулми «садовое яблоко» в отличие от çĕр улми «картофель».

пер

«бросать», кидать», «раскидывать», «швырять»; башк., тат. бәр «стукать», «ударять»; башк. туптибәр «футболист», т. е. «тот, кто бросает мяч»; башк. бәреп бӧтӧр, чув. персе пĕтер «раскидать», расшвырять»; башк. бәреп сыг, тат. бәреп чыг, чув. персе тух «пробиваться», «бить ключом».

перĕн

1. «касаться», «прикасаться», «соприкасаться»; 2. «ударяться», «задевать»; башк., тат. бәрел, кирг. берин «стукаться», «ударяться», «задевать»; кирг. берен «брошенный». От пер «бросать», «кидать».

сиен

1. «вред»; 2. «ущерб», «изъян»; 3. «беда», «несчастье»; азерб., уйг., тур., кумык., к. калп. зиян, кирг., казах., ног., туркм., тат., башк. зыян, узб. зиён «вред», «ущерб», «убыток», «изъян». Из пер. (зийан) «вред», «убыток», «изъян», «потеря», «ущерб».

тирпей

, диал. типтер 1. «порядок», «благоустройство», «экономия», «уют»; 2. «опрятный», «аккуратный», «чистоплотный»; типтер уст., диал. «бирка» (бирками пользовались в старое время неграмотные сборщики податей и сельские старосты); уйг., азерб. тәрбийә, узб., кирг., к. калп. тарбия, башк., тат., ног. тәрбиә, тур., туркм. тербие «воспитание». Заимствованы из араб. и перс. яз.: араб. пер. (тарбийат) «воспитание», «образование». Чув. типтер в значении «бирка» восходит к араб.-перс. «тетрадь», «реестр», «книга по сбору податей», «записная книжка», «журнал», «торговая книга»; сюда, в свою очередь, оно проникло из греч. διφτεра «выделанная шкура», «род пергамента, на котором писали»; в значении «тетрадь», «реестр» оно сохранилось в следующих тюрк. яз.: др. тюрк., уйг. тӓптӓр, узб. дафтар, азерб., тат., башк. дәфтәр, турк. депдер, кирг. дептер, «тетрадь»; ср. монг. дебтер «книга вообще», «тетрадь» (Бурдуков). Чувашские тирпей и типтер своими значениями вполне соответствуют арабскому и персидскому У (тартиб) «порядок», «устройство», «распределение», «план», «система». На чувашской почве в этом слове произошла перестановка слогов: тар-тиб > тип-тертәртип, кирг., узб. тартан, тур., туркм. тертип «порядок», «распорядок», «дисциплина», «режим», «система»; тәртипсез, чув. типтерсĕр, тирпейсĕр «беспорядочный», «недисциплинированный», «безалаберный».

Чувашско-русский фразеологический словарь

Кахала [юлхава] пер

Кахала [юлхава] пер лодырничать, лентяйничать, бездельничать.
Кахала персе çӳрĕп-и? Тăратса кĕлте çыхма Васкаса тытатăп эпĕ Хатĕр çыхă аллăма. Я. Ухсай. Пăлахая е юлхава персе пурăнаймăн. С. Аслан.

Кутăна пер

Кутăна пер 1. упрямиться / заупрямиться; 2. притворяться [прикидываться] / притворится [прикинуться].
1. Кирек мĕнле кала ăна. Перет вăл вĕçĕм кутăна, Шăп чăхăмçă, ăнман ут евĕр. А. Алка. Эпĕ пур, чуман лаша пек, кутăна петĕм. А. Ĕçхĕл. Пĕр кутăна персен, çумăр хапхине уçсах пăрахать. В. Бурнаевский. 2. Чирĕ-чĕрĕ пулман иккен Муççан, кĕреки пушаннине туйса кутăна пенĕ, тет, вăл. С. Аслан.

Мĕскĕне пер

Мĕскĕне пер [хыв] прикидываться / прикинуться бедным, обездоленным.
Петюк, Аннан чунĕ çемçелнине сиссен, тата лайăхрах çаптарма пуçларĕ, хăйне мĕскĕне хыврĕ. В. Алентей. [Тариç:] Эпĕ нихçан та мĕскĕне пемен, пеместĕп те. Пьесăсем.

Наяна пер

Наяна пер бездельничать.
Сехре, мĕн наяна персе выртатăн эсĕ кунта! К. Турхан.

Пăлахая пер

Пăлахая пер симулировать, притворяться, прикидываться.
— Пăлхатма пĕлетĕн, ответ тытма вăхăт çитсен — пăлахая перетĕн. А. Ĕçхĕл. Тем тесен те аван мар-çке халăх умĕнче пăлахая персе пурăнма, çыннăн нимĕн те ыратманнине, вăл вăкăр пекех сыввине пурте пĕлеççĕ вĕт. Л. Агаков.

Çăварлăх пар

Çăварлăх пар [пер] взнуздывать / взнуздать кого-что. (1. вложить удила в рот лошади, пристегнув их к уздечке; 2. заставить подчиниться чему-либо, не дать воля.)
1. Ун чухне вара Эльгеев: «Ерипен, Савраська! — тесе, çăварлăх панă лашана пĕтĕм вăйпа туртса хуллентерех чуптарать. П. Осипов. Вăл лашана çăварлăх пемесессĕн тытса чараяс çук. 2. Мĕн тăвăн-ха çамрăк шухăша? Çăварлăх переймĕн. А. Алка.

Чире хыв

Чире хыв [пер] притворяться [прикидываться] / притвориться [прикинуться] больным, симулировать.
— Ларусене çӳре, сăмах илсе кала, чире хывса ан вырт, — пат татрĕ ăна Шишкина. В. Ухли. Хĕрлĕ Çаршăн йывăр кунсем пуçлансан, ăс-пуç енчен тайăлнă ват-супнă Ржевский, юлашкинчен, чире-пăлахая персе, командир ĕçĕнчен пăрăнса юлать. В. Бурнаевский.

Ыйха пер

Ыйха пер спать без просыпу.
Чим, сак çинче, куран, пĕр ватă — Дежурнăй-мĕн ыйха перет. А. Алка. — Халĕ те вăл пусă кутĕнче ыйха перет пулĕ, — терĕç виççĕн-тăваттăн. В. Ухли.

Юлхава пер

Юлхава пер. См. кахала пер

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

уйăх

çĕр юлташĕ. Сйрь-баньчэ йолдаже бор – оих ятлыскэр. вырысла луна. Вул 28 талык хошшыньчэ перь хут сйрь-тавра сӳреть – пер сöлдалыкра 13 хут [Сöлдалык 1873:84–85].

Чувашско-русский словарь под ред. В.Г. Егорова (1935)

епĕр

(епир, диал. пер)
мы
Р. пирĕн, Д. пире...

См. также: