Чувашско-русский словарь (1982)

аркан

1.
разбиваться
— перевод зависит от свойств предмета:
разваливаться, распадаться, рассыпаться и т. д.
чăлпар аркан — разбиться вдребезги
пичке арканнă — бочка рассыпалась
хумсем çырана çапса арканаççĕ — волны разбиваются о берег

арканчăк

разбитый, рассыпавшийся
арканчăк катка-пичке — развалившиеся бочки и кадки

аш

мясной
ăшаланă аш — жареное мясо
ĕне ашĕ — говядина
кăвакал ашĕ — утятина
лаша ашĕ — конина
мулкач ашĕ — зайчатина
пăлан ашĕ — оленина
пăру ашĕ — телятина
сурăх ашĕ — баранина
сысна ашĕ — свинина
çуллă аш — жирное мясо
çусăр аш — постное мясо
тăварланă аш — солонина
хур ашĕ — гусятина
чăх ашĕ — курятина
аш апачĕ — мясная пища, мясное
аш консервĕ — мясные консервы
аш кукли — пирог с мясом
аш лĕкки — пенка (на мясном бульоне)
аш яшки — мясной суп
аш шӳрпи — мясной суп
аша пар — сдавать на мясо (скотину)
Тĕпсĕр катка аш тулли. (Пӳрнеске). — загадка В бездонной кадке полно мяса. (Наперсток).

вĕрилен

3.
прокаливаться, прожариваться, пропариваться
пичке вĕриленсе çитрĕ — бочка пропарилась

витре

ведерный
пушă витре — пустое ведро
вунă витреллĕ пичке — десятиведерная бочка
витре цехĕ — ведерный цех
витрепе ăс — черпать ведром
çумăр витререн тăкнă пек çăвать — дождь льет как из ведра
сĕт витри — подойник

йăвалантар

1.
катить
пичке йăвалантар — катить бочку

йăлтăркка

блестящий, сверкающий, сияющий
ахах йăлтăркки — блеск жемчуга
йăлтăркка хут — блестящая бумага
Тăватă кăлтăркка, икĕ йăлтăркка, пĕр мăрăлкка. (Автомобиль). — загадка Четыре катка, два огонька, один ревун. (Автомобиль).

какша

диал.
рассыхаться
катка какшанă — кадка рассохлась

каскала

плотничать
столярничать, мастерить из дерева
катка-пичке каскала — бондарить, изготовлять кадки и бочки
сĕтел-пукан каскала — изготовлять мебель
каскаласа çӳре — плотничать, заниматься плотничьим промыслом

каскалакан

плотник
столяр, деревообделочник
катка-пичке каскалакан — бондарь
сĕтел-пукан каскалакан — мебельщик

катка

кадочный
катка çарти — утор в кадке
катка шултăрканă — кадка рассохлась
пĕр катка хăяр тăварларăмăр — мы засолили кадушку огурцов
вуник юман пĕр кутра: кассан каска лулмĕ-ши, çур-сан суркам пулмĕ-ши, тусан катка пул-мĕ-ши? — фольк. двенадцать дубов растут вместе: коли срубить — будут плахи, расколоть их— будет клепка, сколотить — будет кадка

катка

II. глаг.

стучать, ударять (копая), долбить
пăра катка — долбить лед

катка-пичке

собир.
бондарные изделия, кадки и бочки, тара (деревянная)

катка-пичке

бондарный
катка-пичке цехĕ — бондарный цех
катка-пичке тăвакан — бондарь

катка-сарма

то же, что катка-пичке

кăпăл

II. подр. —
о полном отделении, отпадении от чего-л.
пичке тĕпĕ кăпăл тухса ӳкрĕ — дно бочки вывалилось
атă кĕлли кăпăлах хăпăнса ӳкрĕ — подметка у сапога отвалилась

кăшăл

I.

1.
обруч
карттус кăшăлĕ — обруч в тулье фуражки
катка кăшăлĕ — обруч кадки
кăшăл çап — набивать обручи

кăшăллă

1.
охваченный обручем, имеющий обруч
тимĕр кăшăллă пичке — бочка с железными обручами

кӳмерккеллĕ

объемистый
большой
кӳмерккеллĕ пичке — объемистая бочка

лаштăртат

4.
рассыхаться
катка лаштăртатсах кайнă — кадка совсем рассохлась

маçтăрлан

становиться искусным в чем-л., становиться мастером своего дела
натореть в чем-л. прост
вăл катка-пичке тума маçтăрланса çитнĕ — он стал искусным бондарем

мăкăрт

3.
коробить, деформировать
пичке тĕпне мăкăртса кăларнă — дно бочки покоробилось

мăнă

крупно
мăнă ала — большое решето, грохот
мăнă вăрман — 1) лес с крупными деревьями 2) большой лес, лесной массив
мăнă катка —  большая кадка, чан
мăнă лаша — битюг, ломовая лошадь
мăнă пулă — крупная рыба
мăнă уяв — большой праздник
мăнă хуйхă — большбе горе
мăнă ял — большое село
мана ку çĕлĕк ытла мăнă — эта шапка мне слишком велика
мăнă ан çыр — не пиши крупно

пăкă

пробковый
йывăç пăкă — деревянная затычка
кĕленче пăкă — стеклянная пробка
пăрăмлă пăкă — завинчивающаяся пробка
кĕленче пăкки — пробка бутылки
пичке пăкки — затычка для бочки

пĕрĕн

8.
рассыхаться
коробиться
катка хăмисем пĕрĕннĕ — доски кадки рассохлись
хăма пĕрĕннĕ — доска покоробилась

пичке

бочечный, бочковый
бензин пички — бочка из-под бензина
пушар пички — пожарная бочка
тимĕр пичке — железная бочка
юман пичке — дубовая бочка
пичке пăкки — затычка для бочки
пичке сăри — бочковое пиво
пичке тĕпĕ — днище бочки
пичке тăвакан — бонаррь
пичке хăми — бочечная клепка
Пĕчĕк майра пичке ăсти. (Чăхă). — загадка Маленькая барынька — бочки делает. (Курица).
Шур пичкере икĕ тĕслĕ сăра. (Çăмарта). — загадка В белой бочке два сорта пива. (Яйцо).

пуçла

2.
начинать
починать прост.
кĕленче пуçла — раскупорить бутылку
çăкăр пуçла — разрезать хлеб (целый), почать каравай
Пичке пуçласан ĕçес пулать. — погов. Раз бочка почата, надо пить.
Уçман арчара пуçламан шăрттан выртать. (Пуç мими). — загадка В закрытом сундуке лежит непочатый шыртан. (Головной мозг).

салан

4.
разбиваться, рассыпаться
кăкшăм чăл-пар саланчĕ — кувшин разлетелся вдребезги
катка типсе саланнă — кадка рассохлась и рассыпалась

саланчăк

1.
осколки, бой, обломки, лом
кĕленче саланчăкĕ — осколки стекла
кирпĕч саланчăкĕ — бой кирпича
снаряд саланчăкĕ — осколки снаряда
пичке саланчăкĕ — рассыпавшаяся на клепки бочка

сăла

диал.
замазывать, конопатить (напр. щели)
катка сăла — промазать кадку

сăра

пивной
пивоваренный
савăт сăри — заводское пиво
кĕленче сăри — бутылочное пиво
килти сăра — домашнее пиво
пичке сăри — бочковое пиво
пыл сăри — медовое пиво
пыллă сăра — медовое пиво
хаяр сăра — крепкое пиво
хăмла сăри — хмельное пиво
юр ай сăри — подснежное пиво (хранящееся в бочках, зарытых в снег)
сăра алтăрĕ — ковш для пива
сăра ăсти  —пивовар
сăра барĕ — пивной бар
сăра завочĕ — пивоваренный завод
сăра хуранĕ — пивной котел
сăра ăс — нацедить пива
сăра йӳçсе çаврăннă — пиво перебродило
сăра кунса кайнă — пиво выдохлось
сăра сĕвĕрĕлсе кайнă — пиво выдохлось
сăра ту — варить пиво
сăра юхтар — варить пиво

сăрăхтар

1.
цедить, процеживать, фильтровать
сцеживать
сăрăхтарса кăлар — процедить
пичке сăрăхтар — выцедить из бочки (напр. пиво)
марля витĕр сăрăхтар — фильтровать через марлю

сăрхăн

5.
протекать, пропускать влагу, давать течь
катка сăрхăнакан пулнă — кадка начала протекать
суран сăрхăнать — рана кровоточит

тап

6.
чаще в форме деепр. тапса с глаголом тух
бить, выбиваться, пробиваться
выступать
унта çăл тапать — там бьет родник
хыр çине сухăр тапса тухнă — на сосне выступила смола
юн тапса тухрĕ — хлынула кровь
куççуль тапса тухрĕ — брызнули слезы
тар тапса тухрĕ — пот вйступил
пичке пăкки тапса тухрĕ — у бочки выбило затычку

тĕп

2.
дно, днище
кимĕ тĕпĕ — днище лодки
витре тĕпĕ шăтнă — дно ведра прохудилось
шыв катка тĕпĕнче çеç юлнă — воды осталось лишь на донышке кадки

тĕпле

1.
чинить, ремонтировать (посуду), вставлять дно
витре тĕпле — вставить дно в ведро
савăт-сапа тĕпле — чинить посуду (прохудившуюся)
катка-пичке тĕплекен — бондарь

тĕпсĕр

1.
без дна, без днища, не имеющий дна, днища
с выбитым дном, днищем
тĕпсĕр пичке —
1) бочка без днища, с выбитым днищем
2) перен. бездонная бочка (о любителе выпить)

тикĕтлĕ

1.
наполненный дегтем
тикĕтлĕ пичке — бочка с дегтем

тип

III. глаг.

1.
сохнуть, сушиться
высыхать, засыхать, просыхать
кĕпе-йĕм типет — белье сохнет
тырă типет — зерно сушится
типсе кай — засыхать, высыхать, пересыхать
çĕр типсе кайнă — земля пересохла

типсе лар —
1) высыхать, пересыхать
кулере шыв типсе ларнă — вода в озере высохла, озеро пересохло
пыр типсе ларчĕ — в горле пересохло
2) засыхать
пылчăк типсе ларнă — грязь засохла

типсе çит — досыхать, просыхать
урай сăрланă сăрă типсе çитнĕ — краска на полу уже просохла
типсе хăр — отсыхать
турат типсе хăрнă — ветка отсохла
тырă типсе хухнă — зерно усохло
типсе шултăрка — рассыхаться
пичке хĕвел çинче типсе шултăрканă — бочка рассохлась на солнце

тулли

полно
битком разг.
тулли витре — полное ведро
пӳрт тулли хăна — дом полон гостей
çăвар тулли — полон рот чего-л.
тулли тултар — наполнить до краев (сосуд)
тулли хур — нагрузить до отказа (машину)
тулли ярса пар — налить, насыпать до краев
Тулли пичке янрамасть. — посл. Полная бочка не грохочет.

урă

трезвый
урă пуçăн — на трезвую голову, в трезвом состоянии
урă пуçпа — на трезвую голову, в трезвом состоянии
урă пуçлă çын —
1) трезвый человек
2) перен. человек со здравым умом, трезво мыслящий человек
тартар урă — совершенно трезвый
Çурри урă, çурри ӳсĕр. (Пичке пăкки). — загадка Одна половина пьяная, другая — трезвая. (Затычка у бочки).

хавша

1.
рассыхаться, ссыхаться, делаться щелистым
пичке хавшанă — бочка рассохлась
урай хăмисем хавшарĕç — пол рассохся

халтăрка

1.
рассыхаться, расшатываться
пичке халтăрканă — бочка рассохлась

халтăркка

1.
рассохшийся
расшатанный
халтăркка пичке — рассохшаяся бочка
халтăркка пукан — расшатанный стул

хăма

дощатый, тесовый
çӳхе хăма — тес
чус хăма — тесина
катка-пичке хăми — клепка, бочарная доска
урай хăми — половая доска
хăма тӳрчĕ — горбыль
хăма вит — крыть тесом
хăма çур — пилить лес на доски

хăнкăр-ханкăр

подражание глухому громыханию
пичке хăнкăр-ханкăр туса куса кайрĕ — бочка покатилась с громыханием

хĕрĕх

числ.

1.
при конкр. счете, в качестве опр.
сорок
сорока-
хĕрĕх витреллĕ пичке — сорокаведерная бочка
хĕрĕх минут иртрĕ — прошло сорок минут
Пĕр юпа тăрринче хĕрĕх кĕлте ларать. (Куршанак). — загадка На одном столбе сорок снопов. (Репейник).

хупăлчаллă

1.
с крышкой
с покрышкой
хупăлчаллă катка — кадка с крышкой

хӳнкĕр

подражание громыханию полых предметов
хӳнкĕр-хӳнкĕр — усил. от хӳнкĕр
пичке хӳнкĕр-хӳнкĕр кусса кайрĕ — бочка покатилась с грохотом

шалтăртат

3.
рассыхаться
катка йăлт шалтăртатса кайнă — кадка совсем рассохлась

шăршăн

намокать
набухать, разбухать
нӳрĕпе шăршăннă çĕр — отсыревшая земля
пичке шăршăнать — бочка мокнет
алăк шăршăнса ларнă — дверь разбухла

шултăрка

II. глаг.

1.
рассыхаться
шултăрканă катка — рассохшаяся кадка
урай хăмисем шултăркаса кайнă — доски пола рассохлись

шӳтер

мочить, размачивать, замачивать
катка-пичкене шыва ярса шӳтер — мочить в воде кадки и бочки
салат тума тырă шӳтерсе ларт — размочить зерно на солод
çумăр çĕре витĕрех шӳтерчĕ — дождь пропитал землю

юра

2.
годиться, быть годным для чего-л., подходить
атă юрасах каймасть — сапоги не подходят (по размеру)
çак хăмасем катка тума юраççĕ-ши? — годятся ли эти доски на кадку?

çап

8.
выражает действие, связанное с изготовлением чего-л. путем ударов или энергичных движений
— перевод зависит от сложившейся в русском языке системы обозначений:
изготовлять, сколачивать, сбивать и т. д.
катка-пичке çап — изготовлять бондарные изделия
кăçатă çап — валять валенки
çу çапакан савăт— маслобойный завод
чăпта çап — ткать рогожу, кули

çарта

утор (паз для закрепления днища в деревянных сосудах)
катка çарти — утор кадки
çарта кас — вырезать утор

çĕмĕрт

черемуховый
çĕмĕрт йывăçĕ — черемуха (дерево)
çĕмĕрт çеçки — цветы черемухи
çĕмĕрт пек хура — черный, как черемуха, черный-пречерный
çĕмĕрт куçлă хĕр — девушка с глазами черными, как черемуха
çĕмĕрт çеçки çурăлчĕ — черемуха расцвела
Хырăмĕ — юман, кăвапи — çăка, пиçиххийĕ — çĕмĕрт. (Пичке). — загадка Живот дубовый, пуп липовый, а пояс черемуховый. (Бочка).

ăшлăх

2.
емкость, вместимость
пичке ăшлăхĕ — емкость бочки
вакун ăшлăхĕ — вместимость вагона

пушă

◊
пушă арман — пустомеля
пушă пичке — пустозвон, пустослов
пушă япала — вздор
пушă параппан çап — бить баклуши
пушă уйăх — март

ханкăр

II.
подражание грохоту, громыханию
витре ханкăр турĕ — ведро загромыхало
ханкăр-ханкăр — усил. от ханкăр II.
пичке ханкăр туса кусса кайрĕ — бочка покатилась с грохотом

пичке

◊
пуш пичке — пустозвон, пустомеля
эрех пички — пьяница

тĕплен

1.
чиниться, ремонтироваться (о таре, посуде)
ку катка лайăх тĕпленеймен — дно этой кадки пригнано недостаточно плотно

Никольскийĕн чăвашла-вырăсла словарĕ

пăкă

трубка
кран
затычка
пăкăран тайăл — освободиться от жидкости по самую жалейку
есĕ (пичке) пăкăран ан тайăл — пусть в тебе (бочка) живо все будет выше жалейки

Словарь чувашского языка

çарта сави

назв. инструмента для нарезки уторов, уторник. N. Çарта сави — катка чĕрес тĕпĕ лартакан хатĕр.

сакан

то же, что сакай. Курм. Саканче хортлă пичке ларать. (Сăра). Изванк. Сакан тулли тăтăр. (Моленье). Ib. Сакан айнелле пăхатăп, унта та çурта çунса ларат.

салат

солод. Орау. Салат тăвас тырра пирĕн алласа тасатаççĕ малтан, унтан катка çине тултараççĕ. Унта вара шыв тултараççĕ. Салат тырри вара çав каткара икĕ талăк шӳсе ларать. Унтан каткаран кăларса шывне ала витĕр сăрхăнтарса салат вырне тултарса саркаласа хураççĕ. Ăна: салат кăларатпăр, теççĕ. Çиялтан япалапа (шăналăкпа-и, çула пулсан купăста çеçкипе) витеççĕ. Çапла тăнă çĕрте тырри шăтать те, ăна салат теççĕ. Унтан ăна типĕтсе авăртаççĕ, унтан сăра тăваççĕ. См. сăра. Т. II. Загадки. Кăмака çинче хуртлă кĕççе выртать. (Шăтнă салат). Шемшер. † Ташлăр халĕ, инкисем, салатне туса панăшăн. (Сорхори юрри). Вомбу-к. Салат (ăна ырашран тăваççĕ), салатпа палан пĕçереççĕ, йăвăç улми пĕçереççĕ.

сых ятне

, сых етне, про запас. СПВВ. Юрк. Шмуль, сых ятне револьверна илме манмарăн-а? тет арăмĕ. N. Эсĕ сых ятне пĕрер пичке сăра усра. ТХКА 80. Ăна анне типĕтсе: кун пек мăйăр пулас çук-ха, сых ятне тăтăр-ха, тесе, тăпăрч хутаççипе çакса хунăччĕ. СПВВ. ИФ. Сых етне — хатĕре, ямăк (= ямăт, без хлопот) ĕçме-çиме е тата урăх япала та пулат. Ку япала сых-етне кирлĕ халĕ, теççĕ. Баран. 5З. Сых ячĕшĕн хатĕрлесе усранă йӳçĕтнĕ пылсене поляк улпучĕсен нӳхрепĕсенчен кăларса çĕре юхтарнă.

сурпан сăри

назв. обряда, по которому вышедшая замуж дочь с мужем приходит с первым визитом к своим родителям и привозит к ним в качестве угощення (гостинца) боченок пива. Пшкрт. ЧС. Тепĕр кунне хĕрĕ кучченеç пĕçерсе ашшĕпе амăшĕ патне пĕр пĕчĕкçĕ пичке сăрапа сурпан кăтартма каять. Ăна сурпан сăри теççĕ. Ib. Шилĕкĕ çĕнĕ çынсем сурпан сăрипе килечченех тăрать. Якейк. † Каять, каять Марийĕ, епле порнас Миронăн; порнас полать покути, сорпан сăрипа киличчен. (Свад. п.). См. сорпан кăтартни.

сара

(сы̆рă), пиво. Хурамал. Тĕлĕкре сăра ĕçсен, йĕпе пулать, тет. Сред. Юм. Тĕлĕкре сăра кôрсан, çăмăр полать, тет; кĕмĕл окçа корсан — сиввĕ полать, тет; какай корсан — выльăх вилет, тет. Панклеи. Чӳклес омĕн пĕтĕм халăха çитеслĕх сăра туса хатĕрланă. N. Сăра сакки сарлака, тет. (Послов.). Трхбл. Сăра кучĕ сарлака. (Поговорка). Пазух. Тăванпала тăван калаçаççĕ, йӳçĕ сăрана тутлă тăвасшăн. Вишн. 75. Сăра çапах эрехрен авантарах, вăл çынна выçăхтармасть, ăна ĕçсен, сайра-хутра хытă ӳсĕрлетĕн. М. Васильев. Онта сăра лартаç, пашалу, хоплу пĕçереç. Аттик. Вĕсем çимĕке темĕскерле кĕтсе илнĕ пек, сăрасем лартса, эрехсем илсе хатĕрлесе, тĕрлĕ çимĕçсем пĕçерсе, савăнса кĕтсе илеççĕ. Ib. Чăвашсĕн авалхи йăла пур: сăра пички пуçламассейрен, малтан пĕр çын ĕçеччĕн, кĕлтăваççĕ. Орау. Качча кайнă хĕр туйĕнчен кайран ашшĕ-амăш патне сăрапа пырать. Сăрапа кайнă чухне тĕл пулакан çынна пичке анинчен (= çăварĕнчен) çĕрпе (цевкой) сăра ĕçтереççĕ. Ĕçекенни вара: тур пач сăрана, туртрăм лайăх, тит кайран. Альш. Вăл (она) вара, сăрапа кайсан, укçа пуçтарат вĕсен (у них). N. Туйсам патнелле сăра тумалла пуль те-ха... Халĕ пурнăпăр-ха пуккаль. Актай. Унтан кайран Бура-Бĕрхĕ авланчĕ, тет. Авлансан, кусем сăрапа кайрĕç, тет. Н. Карм. Урпа сăри, ячменное пиво. Сĕт-к. Квакал сăмси лапрара, пирĕн тота сăрара. N. Пĕр витре сăра ăсса тохам-ха. N. Вăл йĕтес сăрине ĕçимарăмăр. N. Сăри сăра иккенне пĕлнĕ пулсан, арăмма илсе килнĕ пулăттăм, тулккĕ арăмма илсе килмерĕм, пĕччен килтĕм. (Шутка). || Пирушка. Янтик. † Хĕрсем çырлара, эпир сăрара. N. † Сарă инке сăрара (в гостях), çырă инке çырлара, хура инке хуранта, лутра инке луткара. БАБ. Кĕркунне пĕрре, кĕрхи сăрара, пирĕн пата ăратнесемпе пĕрле çак тукатмăш-карчăк та пырса ларнă. Курм. Кантăр сăри, выльăх сăри, пирушка. Ib. Çĕн-çын каять сăрапа, поса сăрипа каять, кантăр татнă чохне кантăр сăрипа.

çарма

встреч. в соединении: ана-сарма, пахча-çарма, катка çарма и пр. Альш. Ана-çарма, всякого рода загоны вообще. Ib. Ана-çарма, утă çуласси пурте пĕрле пулнă вăл (общее у „Тăхăр-ял“). Ib. Типĕрех вырăнсенче вара çав ĕлĕкрех пĕтĕмпе анкарти, пахча-çарма пулнă, тет. Аттик. Чĕрес-çарма, витре-çарма, мих-хутаç; катка-çарма; катки-çарми çок.

çарт

утор, нарезка для вставки дна в клепках обручной посуды. Питушк. Витре çарчĕ — тĕп лартмалли; çарт çырмалла. Сред. Юм. Катка çарчĕ, утор кадки. Хорачка. Лоткă çарчă, печке çарчă, тĕп лартма. Тюрл. Пичке çарчĕ, катка çарчĕ, утор. М. Тупт. Çарт касмалли, уторник (инструмент).

çарта

(-да), утор. КС. Пичке çарти. Утор бочки.

çыра

(с’ыра), черта, кон при игре в чиж. Хурамал. См. чиккарт карта. Изамб. Т. Тепĕри шăпапа ун хыççăнĕ, кукăрт ӳкнĕ тĕле каят та, çырана кӳртес тесе, ытса ярат. Ib. Унăн персе янă кукăртне шăпапа ун хыççăнĕ, çырана кӳртес тесе, ытса ярат. || Резец (инструмент). СПВВ. N. Çыра — пура пуранă чух тума çырса йĕр тăвакан хатĕр. ЩС. Çыра, для проведения параллельных линий. Питушк. Çыра — катка тумалли.

çырлаха пар

дать помилование. Менча Ч. Эй ырă турă, çырлаха пар, ырă чӳклемем! Сана çунатлă хурăмпа асăнатăп, витĕнетĕп, çырлаха пар, ырă чӳклемем! (Обряд чӳклеме). Ст. Чек. Çырлаха пар, ырă турă! (Моленье при пичке пуçлани). Çырлаха пар! (Ĕлĕк чӳк тунă чохне киреметсене çапла каласа кĕлтунă, тет).

çил

(с’ил’), ветер. Шумш. Çĕр çинче çил, вот, шу хăватлă, теççĕ. N. Ĕлĕк килте атей-апай калатьчĕ: кашкăр хăш ойăхра çилпе тăранать тетчĕç. N. Паян çил вăйлă. N. Çил çине кăларса, типĕтсе хур. Вынеси иа ветер, высуши и убери. Пухтел. Пĕр çил те çук. Совсем нет ветра. Изамб. Т. Кăçкăрсан та, çиле хирĕç (против ветра) нимĕн те илтмеççĕ. Ib. Пире çил майĕпе (по ветру) хыçалтан усĕр çын сассисем илтĕне пуçларĕç. N. Кашни конах ирсĕр çил тăратĕ. Ежедневно бывает сильный ветер. Сред. Юм. Çил тохакан çăвар пор, тет, çав çăвар конче (= кутĕнче) карчăк сыхласа ларать, тет, вăхчи-вăхчипе çав карчăк çил çăвар пăккине уçса пăхать, тет те, хăш чохне туххăмах питĕрсе лартать, тет, тепĕр чохне çил пит вирлĕ пырса çапăннипе нăмайччен питреймесĕр тăрать, тет. Çапла карчăк çил çăварне питреймен чохне çĕр çинче çил вăйлă пôлать, тет, вара. Ib. Пĕчик ачана тôла илсе тохсан, çил хыпать те, хăрăлтатакан пôлать. Ib. Çил туллать, бушует ветер (гов. прн сильном ветре). Ib. Паянхи çил сăкман витĕрех касать (гов. о пронизывающем ветре). N. Çил çăварĕнчех пурăнатпăр. Мы живем на самом ветру. АПП. † Çирĕк çулçи çил пулчĕ, хурăн çулçи хут пулчĕ. N. Утни-юртни сисĕнмеçт, шыв пек юхать, çил пек вĕçет (урхамах). Якейк. Çил пек каять (пырать). Несется, как ветер. Чуратч. Ц. Хуçа лаша кӳлтерчĕ, тет, пĕр мих çăнăх, саккускă, эрек, илчĕ, тет те, Ваçкă патне çил пек карĕ, тет. Ст. Чек. Ку хурчăка чĕпĕ çине çил пек вĕçсе анчĕ. Сĕт-к. Çил вĕçтернĕ тосан пак тăвăп. Сделаю как пыль, носимую ветром. Т. VI. Эй турă, çилпе çакланнине çилпе сир. (Из моленья). Орау. Навус айĕнчи пăра (лед) айккисенчен çил çиса, юпа пек, юпа пек тăратса хăварнă, навусĕ тăррисенче çĕлĕк пек тăра-тăра юлнă. Ib. Çил çӳл енчен вĕре пуçларĕ. Подул верховой ветер. Ёрдово. Çав сехетрех çил йăвашлансан, прийомне чакарас пулать (на обдирке). Ib. Çил енчи чӳречесем пурте сĕмĕрлсе пĕтнĕ. Ib. Çил çине ан лар, вĕрĕлĕн (снова простудишься). Ib. Катка çил çинче ларса (стоя на ветру) пĕтĕмпех шултăркаса кайнă (рассохлась). Ib. Çил вĕрекен çĕрте (на ветру) ӳсекен йăвăç начар пулать. Ib. Пӳрт уммĕнче (в сенях) çывăрсан, çил тимĕ-ши (не продует ли?). Ib. Атăл çинчен (с Волги) çил вĕрет. N. Çилĕн çунат çук, шывăн турат çук. N. Çил çинче ан çӳре. Не ходи на ветру. Завражн. Çил хирĕçлеччĕ. Регули 1211. Он пак çилте каçмалла мар Атăлпа. Ib. 1079. Çак çилте каçмалла мар Атăл орлă. Бел. Гора. † Йĕтĕн пирĕ кĕпине сил вĕртмешкĕн тухрăмар (чтобы проветриться). Шор-к. Малтан, тохсанах, çил те пирĕн çиялахчĕ; кайран ял орлă çавăрнчĕ те, пирĕн паталла пыримарĕ. Скотолеч. 13. Çил тивмен çĕре (где нет ветра) тăратас пулать (лашана). N. Хăньтю пулсан, лашана çил çинче тăратма (оставить на ветру) юрамасть. Юрк. Çил пăркаланса вĕрсен, çумăр пулат. О сохр. здор. Çума юраман тумтирсене ялан çил çине кăлара-кăлара çакас пулать. Ib. Сивĕ çил çинче тăрсан, если побудешь на холодном ветре... Ib. Тарланăскер, çил çинех ларнă. В. Ив. Çитменнине тата çилпе сăвăрнă чух е çил килмест (не бывает ветра). Пазух. † Кĕпер çине шыв кĕрет, йĕтĕн кĕпине çил илет. СТИК. Çил вылят. Ветер гуляет свободно. Сунч. † Çӳлĕ тусем çинче çил вылять, çилĕ çĕре ӳксе çухалать. Арçури. Ват юмана çил ватнă, çĕмĕртсене çĕмĕрнĕ. Нюш-к. Хăрăк (беспорядочный) çил çăмăр çăвас вырăнне вĕрет. N. Хаяр çил, резкий, пронзительный ветер; назв. духа (его просят охранять хлеба от такого ветра). || В перен. см. N. Тата хăшĕ халăхшăн пит тăрăшас пек туйăнать, анчах унăн пуçĕнче çил çӳрет. N. Эсир апла çиле анчах калаçатăр (говорите на ветер, .т. е. попусту). Бюрганский. Эсир эпĕ каланă сăмахсене ан манăр; манăн сăмахсем çиле ан пулччăрччĕ. N. Пĕр апат çиетпĕр те, иккĕмĕшне çил хыпса тăратпăр, тенĕ салтак. N. Çил вĕрет — образное выражение; о тебе сказано, а ты не замечаешь. || Назв. божества 2-го-разряда. Сред. Юм. Н. Карм. Çиле така параççĕ, çил амăшне путек параççĕ. (Учук). Магн. М. 6З. Çил ашшĕ,— амăшĕ — хаярĕ,— инкекĕ,— синкерĕ,— çыхчи,— çоначĕ. (См. там же стр. 84, 89, 91). || Часть мельницы. Торх. См. арман.

çур

половина. См. çурă. Шурăм-п. Пыл çур катка анчах. Меду только полкадки. М.-Чолл. Кам иксĕртен тупать çав кайăка, çавна çур патшалăх (полцарства) парап, тет. Кожар. Пĕри çур шыва (до средины речки) ишсе çитрĕ те, ывăнчĕ те путрĕ. Изамб. Т. Ул урамăн сулахай енче çур урамĕ (половина домов) урамалла пăхса ларат. С. Айб. Кун çурта çавăрăнса килчĕ. Сьездил (совершил путь туда и обратно) в полтора дня. (В СТИК скажут — кун çурăра, с очень кратким „ă“). Орау. Çур ăслă япала, полоумное существо. КС. Мана çур валли пачĕ (половину доли). Сред. Юм. Çор вырăс, çôр чăваш. (Гов. если мать русская, а отец чувашин, или же отец русский, а мать чувашка). Синьял. Хампа пĕрле юрлакана çур кăмăла парăттăм. N. Çур кĕрепенкке, полфунта. N. Çур пус, полкопейки. N. Çур пăт, полпуда. Альш. Старикки арăмне калат, тет: арăм, çĕтĕкне-çурăкна, çур çăкăрна кăмакана пăрах. N. Ĕлĕкхи çур вăй та çук. Чотай. † Пӳрчĕ ларать — çор чӳркӳ, хĕрĕ ларать мара пак. Сĕт-к. Ĕлĕкхи тантăш çор çона, эпĕр хамăр пĕр çона. (Çăварни). N. Çур хирĕ хура выртать.

çурла

çорла (с’урла, с’орла), серп. Изамб. Т. Утă пухса пĕтернĕ çĕре ыраш вырма кайма çурла шăллатса хунă. Пазух. Тырăран тырра çӳрерĕм, хам çурлана ямарăм. N. Сирĕн çурлăр çуталĕ, манăн çурла тутăхĕ. N. Унтан тата ĕçе тухсан çавапа çурлана хухăпăр. (Из моленья „пичке пуçланă чухнехи кĕлĕ“). Самар. Халăх çурла пуçтарать, эсĕ çурлăна салатан. Ск. и пред. чув. 51. Çурла-çава илмешкĕн старикĕ те пыратех. || Полумесяц на мечети. СТИК.

çӳпçе

, çӧпçе, (с’ӳпсэ, с’ӧпс’ӓ), долбленая кадка из цельного дерева, иногда огромного размера. Начерт. 159. Çӳпçе, кадка, квашня, сусек. Юрк. Çӳпçе — ăвăсран тунă япала (касмăк пек çаврака, хуппи те пулать, арча вырăнне вăл, хĕрарăмсем япала хураканни). Альш. † Аннен ачаш (нежная) чунĕ эп, çӳпçи тĕпĕнчи пирĕ (холстик) эп. Шел. 68. Мĕн пур япали икĕ çӳпçе çинче. Сред. Юм. Тôпнать-кам çупçипе хôпăлчă: упăшки те, матки те пĕрех! (Срв. русск. „по Сеньке шапка“). ЩС. Аппа тухйи çӳпçере выртать. Вомбу-к. Çӳпçе — хĕрарăм топри хомалли, ăна çăрапа питĕреççĕ. Курм. Çӳпçи валтан, хорси хыççăн. (Ĕне). Орау. Пирĕн вучах кĕлне, çума, кĕл-тăрри тума кирлĕ тесе, пĕр-пĕр кив катка çине-и, пăт чĕрес çине-и, тултарса хураççĕ, çав кĕл тултаракан кĕлпе ларакан япалана кĕл çӳпçи теççĕ. Ала 57°. † Çӳпçи-çӳпçи пыл йӳçет, ыр çын килсен, ĕçтерме. Пазух. Пахча тулли хурт сĕрлет, çӳпçи тулли пыл йӳçет. N. Çăмăр çӳпçерен тăкнă пек тăкать (как из ведра). Кан. Сасартăк килсе, çӳпçерен тăкнă пек, иртсе кайрĕ. N. Çумăр çӳпçерен тăкать. ТХКА 81. Ку тутă мăйра пĕрне те çиместĕп, типĕтсе çӳпçене хурап, тет Санюк. Иванова. Тепĕр хĕр-ачи çав вăхăтра пӳртре, кĕрĕкпе пӳркенсе, çӳпçе патне выртса çывăрса кайнă. Другая девочка в это время в избе,. закутавшись шубой, легла к „çӳпçе“ и уснула.

çăк

(с’ŏк), упасть. Б. Олг. Каякан çын çолпала труках çăкса анчĕ, те хар (= хаяр) ӳксе, те сумар полса. В. Олг. Сĕлĕ çăкрĕ (овес упал от жары и тумана). Ib. Сарай çинчен çăкса анчĕ (чыхăнса анчĕ), слетел. || Вставать на корточки. Моя автобиогр. Алăк патне кĕрӳ çăкма пар, тĕпеле кин çăкма пар. (Пичке пуçлани).

тавра

крюк (кружной путь, обход). КС. Хулапа (городом) кайсан тавра пулать. || Кружным путем, в обход. Тогач. Тӳрĕ ан кай, тавра кай (кружным путем). Байгул. Тӳрĕ çулпа ан кай, тавра кай, тесе ярать, тет. N. Тавра каян (кружным путем) çу хыпнă, пӳкле каян пăх хыпнă. || Вокруг (послелог). Бес. чув. 14. Çав кӳлĕ тавра эпĕ йывăç лартас тетĕп. Баран. 128. Вăл (ула-катка) нихăçан та тӳрĕ улăхмасть, йывăç тавра çаврăнса улăхать. Кан. Тавралла çирĕп карта тытса лартнă. Орау. Тăрăх виçсен — виç çухрăм, тавра виçсен — çич çухрăм. N. Лаши тавра çара ярапа çеç. Лаши тавра йĕс тавраш та ярапа çеç. Шор-к. Анатра хорал пӳрч пор, çав хорал пӳрчĕ тавра виçĕ хут çавăрăнтăм (три раза обошел). Баран. 134. Пирĕн тавра мĕн тăрать. || Круглый. Трхбл. † Икĕ черкке пек куçăма шăла-шăла, икĕ тавра тутăр пĕтертĕм. || Окрестная местность, окружающее место. N. Çав таврара. БАБ. Киремет ячĕпе пăсни пит хăватлă. Ăна тӳрлетме пултаракан та сахал, ку таврара пĕрре эпĕ, тепре Нурăсра Тăм пуртă Микули пур, терĕ. N. Вăл таврара лайăх пурнакан пит сахал пулнă. N. Пирĕн таврара (у нас) йывăр чирлĕ çын патне кӳрши-аршисем, хурăнташĕсем пыра-пыра лараççĕ. Дик. леб. 52. Вăл калаçнă вăхăтра пĕтĕм таврана (вокруг) тутлă шăршă сарăлнă. Турх. Вĕçен-кайăк çуначĕ вăртлатнă чух, унăн сасси таврана (кругом) янăрать. N. Пĕтĕм тавраран халăх пухăнать? || Окрестный. Янтик. † Çак Тимешĕн (янтиковских) ваттисене тавра ялсем мухтаççĕ. Ib. † Тимеш хĕрне çитесси тавра ялта халь те çук (т. е. в окрестностях нет девушки, которая сравнялась бы с янтиковскими). Юрк. Çакă лайăх хăнасене тавра ялтан пухрăмăр. || Период времени. N. Кăрлачă уйăхĕ 18 декабĕрте тăвать тенĕ чăвашла калентар çинче, чăвашсем те çав таврана калаççĕ. (Уфим?).

так

(так), сл. неопред. значения. Т. II. Загадки. Так-так такана, симĕс кайăк пуçана. (Уçăм). Ой-к. Так-так такмак-çăм, такмак тулли укçаçăм. Пазух. Так-так, таюха, таюха та паюха. Мĕн вăрларăн, таюха? — Эп нимĕн те вăрламан, Нака така вăрланă! — Именух Анни, шăмми-шакки, пашшул ван. (Орфогр. сомн.). Чураль-к. Так-так таки мине вĕрен-сӳрен. (Чăхă сĕлĕ çини. Орфогр. сомн.). Якейк. Так, так татка пичке, торат татти Миколи. Вик, вик, вик человек, çмарта вăрри Левентти.

тенеллĕ

имеющий ось, с осью. Шор-к. Пĕр тенеллĕ орапа çине (т. е. на передки телеги) пичке лартнă та, тортисем соха торти пек вăрăм.

тепĕр

(_тэ_бэ̆_р), другой (второй), второй из двух; alter. Срв. урăх, другой, иной, alius. Б. Яныши. Çак пулă çисе ларнă çĕре тепĕр кашкăр чупса пычĕ, тет. N. Хай юмăçи тепĕр сĕтелпе тĕпел кукăрне ларнă. Йомзя села в угол за другой стол. Орау. Паян сучĕ пулмарĕ, тит, тепĕр сута хăварчĕç (отложили до другого заседания суда), тит. N. Тепĕр конче, на другой день. || Еще один, и еще один, praeterea unus. Орау. Кунсăр пуçне тепĕр каç анчах çыврап. Кроме этой ночи я переночую (здесь) еще только одну ночь. Яргуньк. Вара арăмĕ, Йăван çывăрсан, çак груша тата икĕ валяй дубинушкăпа тепĕр тутăр илчĕ те, хăйпе пĕрле варлă пурăннă ĕмпӳ ывйлĕ патне тарчĕ. Синерь. Пĕр шăшипе тепĕр сала-каяк икĕ пĕрчĕк сĕлĕ тупнă, тет. (Одна) мышь и (еще один) воробей нашли зернышко овса. Изванк. Тата лере чăх пусса çиме пĕр пĕчикрех хуран, тепĕр пуçламан пичке лартрĕç. N. Пĕр кĕпе, тепĕр йĕм, тепĕр носки, тата пилĕк листă хут. Шибач. Онта пычĕ тепĕр çӳçĕ. Туда еще пришел один портной (сначала приходил плотник). N. Вон тенкĕ панă полсан (она ему), тепĕр пилĕк тенкине (другую пятишницу) калах ыйтап (с него возьму назад?). N. Тата тепĕр часси (кроме того, часы) парса ятăм. Йӳç. такăнт. 15. Усал, яхăна та ямасть, ваттисемпе ятлаçас тесен! Çитĕнĕ акă тепĕр Вирĕс Лăриванĕ, каттăршнай... N. Тепĕр май çавăр. Коракыш. Пемесен (если не застрелишь меня), эпĕ сана пĕр çурăма, тепĕр курка сĕтĕме парăп, тесе каларĕ, тет (медведь). Альш. Ес-кӳллĕн тăрăшшĕ сахалтан пĕр çухрăм пур-тăр, урлăшĕ тата тепĕр çур çухрăма яхăн пуртăр. С. Айб. Тата тепĕр çĕр пар-ха. Еще сто рублей дай-ка (точнее: еще одну сотню). N. Унăн пĕр аллине касса татнă, тепĕр çур çăкăр парса хăварнă (брат). Эпир çур. çĕршыв 19. Киремет тĕми айĕнче çăл куçĕ, тата пĕчикçĕ кӳлĕ пур. Инçе мар тепĕр кӳлĕ лакăмĕ пур. НАК. Унпала пĕрле мăн-кĕрӳ арăмĕпе ларать кĕçĕн кĕрӳ, тата тепĕр шăппăрăç ларать. || Иной. N. Рикшиусем хăш чухне талăкра хĕрĕхшер-аллăшар çухрăм чунаççĕ, чупасса тепĕр лашаран та хытăрах чупаççĕ (шибче другой лошади, т. е. быстрее иной лошади). Ачач 100. Куракансем те пулнă. Пĕччен кăна çӳремест, тет. Тепĕр юлташĕпе, тет. Кан. Тепĕр сăмахпа каласан (иначе говоря): çемьере тăватă ятак пулсан, вăл киле пĕр кил вырăнне памалла. ТХКА 8. Тепĕр çĕрте чăвашсем çĕр çынтан сакăрвун çын траххомпа чирлени пулнă. N. Тепĕр пуян патне кайсан та, кун пеккине тупас çук. || Еще. Ст. Яха-к. Маçилке карчăк вара: тепĕр ик-виç кунтан (еще дня через три) килĕп, тесе янă (сказала пришедшей к ней женщине). N. Тепĕр ик уйăхран, еще месяца через два. N. Тепĕр икĕ эрнерен (недели через две) пыма хушрĕ. Шарбаш. Тепĕр пăластăк (= пĕр ластăк, немножко) тăрсассăн, постояв (побыв) еще немного. Шугур. Ц. Килте тепĕр çула яхăн (еще с год) пурăнсан, аннепе пĕр арман хуçи патне пурăнма карăм. N. Тепĕр кон чол порăнсассăн, прожив еще столько же. N. Тата тепĕр олтă çохрăм. Еще шесть верст. Кан. Унта чăваш тăватă кил. Тепĕр икĕ чăваш килĕ вăрмана, кăк çĕрĕ çине лараççĕ (еще два двора чуваш селятся в лесу, на росчисти, на чищобе). N. Атте çук, анне 55 çулта, тепĕр аппа куçсăр, эпĕ 15 çулта. || При перечислении может значить: первый, второй, третий и т. д. || В другой раз. Сред. Юм. Тепĕр килсен (в Курм. тепре килсен), при втором приходе. Никит. Тепĕр пынă çĕре тухатмăш карчăк каллах ал ĕçĕ (алĕç) тытса ларать. Когда он пришел во второй раз, колдунья опять сидела за рукодельем. || При обозначениях времени иногда указывает на повторенне, наступление в будущем той самой поры или того момента когда говорящий произносит свои слова. КАЯ. Тепĕр çак кунччен (до сегодняшнего дня следующего года) мана тьыха парсан, каçарăп. (Слова киремети). N. Тепĕр çак вăхăтчен. Собр. Тепĕр çав вăхăтчен. || При обозначении приблизительного счета соответствует русскому еще приблизительно. N. Тепĕр иккĕ-виççĕ, еще два или три. N. Тепĕр ик уйăхран, еще месяца через два (т. е. приблиз. через 2 мес.). N. Тепĕр пилĕк уйăхран тата (татах) килĕп. Месяцев через пять я опять (еще опять) приеду. N. Прик кон шăнтса, тепĕр эрне пылчăк. || Следующий. КАЯ. Тепĕр кунче (= кунĕнче) аттесем кунĕпех ĕççĕрç (= ĕçрĕç). На другой день (postridie)... Изванк. Тепĕр кунчех, на другой же день. Б. Яныши. Тепĕр эрнере тунтикун пирĕн пата Сăранкассисем мана йĕп кăларма илме пурчĕ. N. Тепĕр кунĕн ирхине, чух шурăм-пуç (= çурăм-пуç) килнĕ чух, ирех çитрĕç Мускава. См еще прим. Оп. исслед. чув. синт. II, 66 (внизу).

тирĕк пуçĕ

глава блюда (т. е. главный за столом). Изванк. Унăн (парню) сĕтел хушшине ларса, тирĕк пуç пулса, кучченеç салăтмалла пултăр (пусть придется), çăкăр пуçламалла пултăр, пура (закром) пуçламалла, пичке пуçламалла, такмак кантрн салтмалла пултăр унăн. (Тĕп саканче пăт чӳклени).

туй хăти

так называют человека, которого приглашают для совершения моления божеству „той торри“. Б. Олг. Той хăтине чĕнетĕп той тори чӳклеме, килчĕ ман пата, чӳклетпĕр. Çырлах, той тори, Матвей пуçне той тори сулăх партăр, çĕр çол порнма полăштăр. (Имя этого той хăти — Миххĕни). Бгтр. Ĕлĕкрех чăвашсем сăра ĕçнĕ чух пичке пуçласассăн, виçĕ хут тăрса алăк патнеле пахса пуçапатьчĕç, тет. Кам та пулин кил хушшинче чирлесессĕн, пĕр юратнă çынна илсе килсе, мăкăр пысса çиетчĕç, тет. Вара çавăнтан кайран çав çынна тус туса, ăна туй хăти тесе калатьчĕç, тет. Хăш çĕрте, чир яла килсессĕн, тырă пуçтарса сăра тунă. Ĕçсен-ĕçсен, кленчисем çине эрехсем, сăрасем тултарса, мал енелле кайнă та, кĕл-кĕллесе çул тăваткалне кĕленчисене лартса хăварнă. Çапла чире усатса янă пулать вара.

турăх

, торăх, (туры̆х, торы̆х), кислое молоко, варенец, простокваша. N. Турпас пек урпинчен турăх пек сăра турăм. Юрк. Пĕçертсен, сивĕ турăха та вĕрсе сыпăн, теççĕ. (Послов.). N. Кĕркуннехи турăхне кĕрӳшĕнчен хĕрхеннĕ. ЧС. Унта мана Макçăм амăшĕ хăймалă турăх çитерчĕ. Нюш-к. Вăл турăхпа çăкăр çиет. Ib. У çын нӳхрепĕнче пĕр катка турăх ларать, тет. Вомбу-к. Торăх йӳçĕтсе, вĕретмесĕр тăваççĕ. ЧП. Турăхпа çăкăр çийĕпĕр.

тутлăшĕ

вкус, сладость, сласть. Аттик. Турра йӳççĕшĕ пире тутлăшĕ. (Пичке пуçлани, молитва).

тӳнлет

раздаваться (о звуке). КС. Пичке ăшнелле калаçсан, сас тӳнлетет.

тăрăн

назв. ряда селений. Янших Б. Тăрăн — с. Туруново (в 4 км. от д. Яншиховой). Вăл яла та Тăрăн ятлă ялтан куçса ларнă, теççĕ. Шибач. Чиркĕллĕ Тăрăн, Вăрманкас-Тăрăн, Ытмар-Тăрăн, Йĕнешкасси-Тăрăн, Липетер-Тăрăн, Сăранкасси-Тăрăн. Чураль-к. † Эпир хамăр Хапăссем, анат енчи чăвашсем, шур уралă ачасем, Тăрăна туя килтĕмĕр (приехали на свадьбу, в Туруново на свадьбу). Ib. Тăр-тăр, тăр Верок, Тăрăн каччи килет, тет, тăхăр вĕçлĕ пушăпа. Ачи мĕн пек? — Катка пек.— Учĕ мĕн пек? — Урхамах. Ib. Тăрăн тăрăхсен юррисем, песни окрестностей с. Турунова.

хавша

(хавжа), рассыхаться. ЧП. Шăлтăр-шăлтăр урапа, шăл хушшисем хавшанă. Н. Карм. Пичĕке хĕвелте выртсан хавшаса каять (рассыхается). Сред. Юм. Катка хавшанă. N. Пӳрт тăрринчи хăмасем пурте хавшанă, пăтисем сике-сике тухнă. N. Хавша, сохнуть, сделаться пористым, щелистым: катка хавшать, кăшман ватăлсан хавшать. || Стать Дряблым. Зап. ВНО. Хавшать, дряблит. Ib. Эсĕ хавшаса кайнă мар-и? || Изнуряться. КС. Лаша пит час хавшать. || Расхлябнуть. || Стираться (о зубах). СПВВ. Шăл хавшарĕ; чĕре хавшарĕ. Изамб. Т. † Урхамахсем урпа çиеççĕ, çисен те шăлĕсем хавшамĕç. С. Айб. † Урхамахсем урпа çиеççĕ, шăлĕсем хавшасса пĕлмеççĕ. || Тревожиться, беспокоиться. Баран. ЧА. Сысни калать: Типтĕр, хăртăр, вăл хăрнăшăн эпĕ хавшасах ӳкес çук. Ib. Эб. Чăматан тĕпсĕр вырăна ӳкесрен те пулин кăшт хавшаса пăх. Н. КарМ. † Пире тăшман пит çиет, çисессĕн те чĕремĕр хавшамаст.

ханкăртат

погромыхивать (бубенцы). КС. Сред. Юм. Пичке ăшне чол ярса çавăркаласан, пичке ханкăртатат. || Галдеть. Выçăхакансем 6. Мĕн ĕç валли вĕсем ханкăртатса лараççĕ.

ху

то же, что хыв, класть, накладывать. Сятра. Пĕр арăм çăпата ăшня сĕлĕ хуса, тет те, туртса пырат, тет. В. Олг. Кăмака ху, класть печь. Пшкрт. Торайсам тырă хуса каяччă (везут). N. В Б. Карачкине говорят: навос хуас, а в В. Олгашах: навос тиес. || Ставить. Панклеи. Пăлтăртан тавăрнсан çак старик çăнăха сĕтпе çупа çăрчĕ те, пĕр пашалу туса кăмакана хурĕ. N. Икĕ пăт салат хурăм. N. † Салат хурăм ерипе. || Метать стог. Ой-к. Вара Иван çĕлен пуçне касса татрĕ те, копаласа вуникĕ купа капан хуса хăварчĕ, тет. || Вить (гнездо). Янгильд. Мĕн пор кайăксем те хĕпĕртесе йорласа, йăва хуса, çурă кăлара поçлаççĕ. || Заносить. N. Вăрçă патĕнче юр пит нумай хунă, теççĕ. Якейк. Пӳрте йор хуса лартнă (занесло). Ib. Çол çинче йор хуса лартнипе çӳремелли та çок. || Наливать (чай, молоко). Пшкрт. Сятра. Сивĕ шу хуса лартаччă, тет, коршока çăлтан, хôл ăшшине лартаччă, тет, каран. || Снимать. Янгильд. Пăшалне хулпуççи çинчен хурĕ те, мулкача тĕлесе çатлаттарчĕ. || N. Сан ачусем пурте хуна хунă. || Приносить жертву покойнику. Изванк. Хăнасем килсен, чи малтан икерчĕсемпе, çӳхӳсемпе хурĕç (поминки). Ib. Хайхи тьыха ашне пĕçерсе, киле йăтса тавăрăнчĕç те, хурантан ашне туртса кăларса, пурте - пĕрер хут пĕчик чашăк çине хурĕç. Унччен те пулмарĕ, кăнтăрла пĕçернĕ сурăх ашне, чăх ашне, така ашне чашăкпа сĕтел çине лартса, çав пӳртре миçе çин пур, çавăн чул валĕ турĕç. Пĕри алăк патне, пĕр пушă сăра хуран лартса, ун çумне пичке пуçласа ăсса килнĕ сăрана шăпанпа лартрĕ. Ыттисем вара çав хурана харпăр хăй аш пайне таткаласа, сăрапа пĕрле: санăн ăвăнта пултăр, ĕç те çи, эпир сана асăнăпăр, эсĕ пире ан асăн, мĕн панине илмесĕр пăшăрханса ан тăр, ыррине çавăрса кил, усала карта хыçне çавăрса яр, тесе пурте хурĕç. ЧС. Çисе тăрансан ĕçтеркелерĕç те, вара хума тапратрĕç (на похоронах). Ст. Шаймурз. Турăран ырлăх антăр, этемрен сиплĕх пултăр, аминь, ху. (Из моления).

хумăш

хомăш, камыш, sciopus lacustris. Шибач., Пшкрт., В. Олг. НР. † Атăл урлă леш енче çипрен çинçе хумăш пур. За Волгой, на той стороне, тоньше нитки камыш растет. ГФФ. † Хомăш котне пăр шăнсан, хĕл полнине тин пĕлчĕç. Только тогда узнали, что наступила зима, когда обледенели комли камышей. Шорк. Çĕнĕ йорă тохиччен ăна хомăш йорлат, тет, вара çынсем те йорлама поçлаççĕ, тет; анчах хомăш йоррине порте илтимаççĕ, тăнланимаççĕ, тет. Цив. Пĕвĕм-сийĕм пурччĕ ман, Атăл хĕрĕнчи хумаш пек. Чураль-к. Эпир вуниккĕн пĕр тăван, вуникĕ ана тулă акрăмăр, кучĕ пулчĕ хумăш пек, тăрри пулчĕ пăрçа пек. Хорачка. Хомăшпа лотка (катка) хомăшлаччă.

хора катка

черный дятел. См. хора тăхран. Якейк. Хора катка, хора катка, ăстан пыран çол пыран.

хора тăхран

(тŏхран), черный дятел. См. хора катка. Тюрл. Çын çола тохсан çав çын омне тохса ларать хора тăхран йывăç çине. Осал полас полсассăн, чĕн ек! тесе çохрать, лайăх полас полсассăн: тăрик, тăрик, тăрик! тесе çохрать. (Поверье).

хура шыв

грязная вода. С. Дув. † Арман шывĕ хура шыв, хура явлăкна çуса юл. N. Çурхи хура шыв тем лек хытă явăнса юхнине кура-тăра çав шыв урлă каçма тытăнчĕ. Сала 327°. Хура шывсем юхат вирелле. Богдашк. Хура шыва пĕверĕм, хура явлăкна çуса юл. N. Чӳречĕрсем çинче, ай, хура шыв, эпир уçса хупнă чух хумханать. ЧП. Чӳрече çинче хура шыв уçса хупмассерен хумханать. Пис. Хура шыв тăрăх çӳрерĕм, ула та тьыха тĕл пултăм. || Пот. Чураль-к. Атте лаши хура лаши, хура шыва вăл ӳкрĕ, кăлар, йысни, четвĕртне. || Особо приготовленная вода для окраски в черный цвет домашнего сукна. || Водка. Тюрл. Хора шывпалан асăнатăп. (Из моленья, пичке пуçласассăн). || Назв. селения. Иревли. Хура Шывра чул пур. Ăна варринчен пуç кĕмелĕх шăтарнă, тăваткăл туса. Çырăвĕ çук. Унсăрăн пуçне çĕр айĕнче тепĕр чул пур имĕш. Вăл çыруллă, тет.

хӳнклет

издавать звук хӳнк. КС. Пушă япаласем: пичке, ăстайкка, лакăм, сăра çӳпçи хӳнклетет.

хӳнкĕртет

издавать звук хӳнкĕр. Тюрл. Орапа çине пош пичке хурсан, хӳнкĕртетсе пырат. Сред. Юм. Пĕренесĕм хӳнкĕртетсе куçса анчĕç.

хăйне хăй

сам себя (ов). Орау. Хăй йĕркесĕрлĕхĕпе вăл хăйне хăй шыраса çӳрет (сам себе ищет вреда). Ала 91°. Çавă катка ăшне кĕрсе ларнă, урисене сăкман аркипе часрах чĕркесе ăшăтнă та, хăйне хăй васкаса шывĕсене çĕклесе килне тавăрăннă. N. Хăйне хăй ӳссе пулнă сӳс пек япала. ТХКА 47. „Пирĕн кĕсре кашни çул хăмласа, хăйне хăй асапланать, начарланать, ĕç патĕнче ывăнать ку“,— тесе калатчĕ пирĕн атте. А.-п. й. 49. Вăл аран-аран юман юппинчен хăтăлса тухрĕ тет те,— урăх нихăçан та тилĕпе çыхланмастăп тесе, хăйне хăй сăмах пачĕ, тет. Он кое-как вырвался из западни и дал себе слово больше не связываться с лисой. Г. А. Отрыв. Урмайри ытла начарах пулман пулмалла, хăйне хăй пурăннă пулмалла. Кама 23. Эс пулмасăр, кам пултăр! Хăйне хăй шартлатса çурăлса кайман вĕт! Кĕççе пит. Çĕмĕрнĕ те каламасть те. || Сам про себя. Кан. Хăйне хăй мăкăртатса пӳртнелле кĕрсе карĕ. || Сам по себе, автоматически. Пир. ял. Хăйне хăй (е: хăй тĕллĕн) ĕçлекен фоттомашшин.

хăвăлла

дуплить. Орау. Лутка тесе пĕр йăвăçран хăвăлласа тунă пысăк чĕресе, катка пекскерне, калаççĕ. Вăл кĕвентепе йăтма хăлăплă пулать.

кӳпĕн

раздуться, разбухать. Хурамал. Кӳпĕнсе вилчĕ! Шыва кайса, шыв ĕçсе вилчĕ. Умер с распухшим животом. Т. II. Загадки. Пӳрт хыçĕнче (вар. аяккинче) кӳпĕннĕ (вар. кӳпнĕ) сурăх выртать. (Юр кĕрчĕ). Ib. Тĕп cакă айĕнче кӳпĕннĕ сысна (с вздутым брюхом) выртать. (Пичке). Скотолеч. 27. Хырăм кӳпĕнни. Изванк. Лашисем хырăмĕсем кӳпĕне-кӳпĕне вилччĕр, тесе, ут витине çăмарта пырса чикеççĕ. К.-Кушки. Сăра ĕçсе кӳпĕннĕ. Надулся пива. Раздуло от пива.. Ib. Сурăх кӳпĕннĕ. Овцу раздуло. Изамб. Т. Выльăх кӳпĕнсен, ăна супăн шывĕ ĕçтереççĕ. Хĕрлĕ Урал 1921, № 10. Арăмĕ унăн мухтанать: манăн укçа кӳпĕннĕ сурăх пек, тет (очень много?). Ст. Чек. Лаша кӳпĕннĕ (объелась, и ее раздуло). || Обожраться. Скотолеч. 27. Кӳпĕнсе кайнă выльăха хăваласа çӳрес пулать. О пьяницах. Ĕçе-ĕçе кӳпĕнет. Напивается через меру.

кăран

(кы̆ран), кран. Юрк. Кăранĕнчен юхмас, тĕпĕнчи шăтăксенчен юхса туха пуçларĕ. Ib. Эсĕ сăмаварин кăранне (кăрантне) питĕрмерĕн (не завернула) пулĕ, çавăнпа юхса тухат-тăр (вытекает), тет упăшки. Тюрл. † Ман аттен нӳхрепĕнче вуник кăранлă пичке пур.

кăшăл

(кы̆жыл), обруч. N. Пичке кăшăлĕ çап, набивать обручи. Ст. Чек. Пичеке кăшăлĕ (тырă кăшăлĕ). Слеп. Кăшăл = шына. N. Çăка чĕресе кăшăл çапнă. (Çĕрĕ). || Венок. N. Унăн пуçĕ çинче хулăран тунă кăшăл пулнă. Орау. Хĕвел пĕтĕмпех тĕттĕмленчĕ, тавралла анчах кăшăл пек юлса çутатса тăчĕ, варрăнчи пĕтĕмпех тĕттĕмленсе тăчĕ. || Стальная пружина в тулье фуражки. ГТТ. Карттус ăшне кăшăл хунă. || Обечка. Качал. Кăшăл (на мельнице) || Ворох. Н. Седяк. Б. Олг. Кăшăл сурса (= сăвăрса), ан (= авăн) хорăпăр. Шинар-п. Вĕсенĕн вăл вĕремре ашшĕсем анкартинче кăшăл сăвăрнă. Н. Якушк. † Çӳлĕ тусем çинче тулă кăшăлĕ, ан уйăрăр унăн кăшăлне. Изамб. Т. Ыраша сăвăрса пĕтерсен, кăшăлне пĕр çĕререх купалаççĕ те, урапа çине тиесе, кĕлете илсе кайса пушатаççĕ. В. Олг. Кăшăл копи, ворох; кăшăл кĕреçи. Аттик. Тата кăшăл тусассăн, кăшăл перекетне пар. (Моленье). Актай. Чу кайăп, ылтăм та кĕмĕл пулса анăп. (Кăшăл сурни) || Околыш? Тăв. 3. Пуçĕнче çӳлĕ кăшăллă кăвак пустав карттус.

кăшăллăх

материал для обруча. Б. Олг. Онта йоман, вĕрене, йĕмле, çĕмĕрт нумай, кăшăллăх. М. Яуши. Катка-пичке кăшăллăх касма. || Количество на ворох.

кĕр

(к'ӧ̆_р, _кэ̆_р), подр. более или менее резкому шуму. Иногда удваивает конечную согл. Сред. Юм. Пичке пăккине ал лекнĕ те, шыв кĕрр! турĕ (или: кĕрлерĕ) тбхрĕ. Ib. Пôш поталкка (пудовка) çине тырă ярсан, кĕрр! туса анать. Шел. 47. Урам тăрăх кĕр-кĕр-кĕр! тăпăртатса çӳреççĕ. || Подр. звуку, получающемуся от поддаваемого в бане пара. Сред. Юм. Мунчана вăйлă хôтсан, чôл çине ăшши парсан, кĕрр! çиç тăвать. Ib. Муньчари чôл ăшши пит нăмай чôхне кĕрр! тăвать. Пăртак пĕте пуçласан, чаш! тăвать; ôнтан вара — чашшш! кайран вара чăшш! çиç тăвать. || Подр. дружному хохоту. Шурăм-п. Ачасем пурте кĕр! ахăлтатса ячĕç. Толст. Çынсем, вăл йăтса тухнă япалана лайăхрах пăхса илсен, пурте кĕр! кулса ячĕç. || Подр. шуму при разговоре. Альш. † Мĕшĕн шавламастăр та, кĕр тумастăр, элле хуçи ятсене пĕлмесре (= пĕлместĕр-е)? Юрк. † Çакă пирĕн халăхсем пĕр сăмахпа кĕр тăват, (т. е. ограничиваются одними разговорами? Хĕр сăри юрри сăввисем). || Подр. дружному взлету стаи. Шорк. Салакайăксем кĕтӳпе кĕрр! вĕçсе карĕç. Тюрл. Кăвакарчăнсĕм кĕрр (к'ӧ_рр)! вĕçсе карĕç ошкăнĕпе. || Подр. звуку (гулу) большого колокола. Тюрл. Кĕрр (_кӧ̆_рр, звук ӧ̆ несколько приближается к ŏ). Сред. Юм. Хосан соборĕ чанĕ кĕрр! çапать. || Подр. шуму быстрой речки. Сред. Алг. † Тарăн çырма кĕр кĕрлет. || Сразу, дружно. Тюрл. Чăх-чĕпписем кĕр (к'ӧ_р) тохрĕç (вылупились все без остатка, сразу). N. Тата акнă вăрлăх харăс, кĕр шăтма кирлĕ. Шурăм-п. Вара пурте, кĕр тăрса, хăйсем пичĕсемпеле кăнтăрла енчи Эл кӳлли енелле çавăрăнса, келтума тытăнаççĕ. СПВВ. Кĕр тытăннă. Якейк. Порте кĕрр (к'э̆_рр) тохса карĕç (вышли). Ib. Вăлсам пирĕн пата кĕрр килсе кĕчĕç (вошли все сразу).

крамусла

(-мусла), то же, что крамысла. Хорачка. Крамусла; пĕр поçĕнче скала, тепĕр поçĕнче лотка (катка).

тăтха

храниться, беречься. Аттик. Пичке пуçланă чухне кĕлтумасассăн, тырă-пулă ăнми пулать, кĕрпе-çăнăх ĕрехĕ вĕçет, пичкере сăра тăтхаса тăмаст, вăльăх-чĕрлĕх ĕрчемест, тетчĕç авалхи çынсем.

тĕп

дно. N. Катка тĕпĕ, дно кадки. Утăм. Тĕпĕ (реки) курăнса выртать, çав тĕрлĕ тăрă. Образцы 51. † Шурă Атăл çинче шур кăвакал, чăмсассăн та тĕпне çитеймест. Чураль-к. Пирĕн ял ачи мулатси, шыв тĕпĕнчен чух илет. ÇМ. Сип-симĕс улăх урлă тĕпсĕр сив çăлкуç уйсем çине сапать шывне. Торп-к. Пĕве тĕп (шу тĕп) хăпарсан йĕпе пулать, теççĕ. Сред. Юм. Пос тĕпĕнче хор вылять. (Отражение в колодце движения облаков). N. Пус тĕпне кĕмĕл çĕрĕ ятăм. (çăлтăр). ЧС. Тĕпнелле пăхсан, тĕпĕ те курăнмасть (у оврага). А.-п. й. 37. Шăтăк тĕпĕнче тилĕ вĕткеленнине йăвăç тăрринче ларакан ула-такка курчĕ. Изванк. Курка тĕпĕ курăничченех ĕçмесен, лайăх мар теççĕ. Собр. † Ĕçсем, кукка, куркуна: курка тĕпне курам-а? Выпей, дядя, свой ковш, я посмотрю на его дно. Шишкин. Инке стаккань çут стаккан, çивче сахăр çок, çампа тĕп ĕçместĕп. Шемшер. Йыснан черки çут черки, çутă тейиса ытла тĕпех ĕçес мар. || Подонки. ГФФ. † Пирĕн аттейĕн хытти пор, четвĕрт тĕппе ыр полчĕ. Скуповат наш батюшка — прослыл хлебосолом, поставивши гостям подонки, оставшиеся на дне четверти. || Остатки. ГФФ. † Пирĕн аннен те хытти пор, кокăль тĕппех ыр полчĕ. Скуповата наша матушка — прослыла гостеприимной, поставивши гостям остатки пирога. А.-п. й. 54. Кĕлете кай та ырçа тĕпĕнчи çăнăха пуçтарса килсе пĕр пĕчĕк йăва пĕçерсе пар-ха,— тет. Изамб. Т. Мĕтеçле тĕпле вылянă чухне малтан сахисене мĕтеçсем патĕнчен пурте пĕр енне ытаççĕ, камăн сахи мĕтеçсене çывăх, ул тĕп тăват (говорит: манăн тĕп!), ыттисем сахи вырăнĕсенчен мĕтеçсене переççĕ, миçе мĕтеç юлать, пурне те тĕп тăваканни илет. N. Олăм тĕп, остатки початого стога. Изван. Кайин-кайин кайи-ке, улах апач çитермер, çитересси çитерч те, çатма тĕпне çитерч. || Огарок. М. Сунчел. Çав çуртасем çуна çуна пĕтсен, вĕсен тĕпĕсене икерчĕпе чĕркесе, таткаласа хывнă çĕре пăрахаççĕ. || Окурок. Капк. Кулачăран (из белого хлеба) пирус тĕпĕ тухнă. || Центральный, основной. N. Тĕп Комитет, Центральный Комитет. Кан. Хĕрарăмсене çутта кăларасси пирĕн тĕп ĕç пулса тăрать. Эпир çур. çĕршыв 17. Пирĕн ялти халăхăн тĕп ĕçĕ тырă акса тăвас ĕç. Сборн. по мед. Пырне касса шăтарнă хыççăн вилсен, вăл каснипе вилмест, хăйĕн тĕп чирĕ пит йăвăррипе вилет. || Основание. Изамб. Т. Тĕпĕнчен выраканнисен ытларах та ларать. N. Усал суранпа пĕçĕм тĕпĕсем ыратса вут пек çунса тăраççĕ. || Причина, основание. N. Апла выçлăх тĕп мĕнтен пулнине шухăшласа илеймеççĕ. || Корни. Кĕвĕсем. Лартрăм тĕрлĕ йăвăçсем, тĕпĕсене сапрăм таса шыв. Баран. 55. Йывăç тĕпне (у корня) вут чĕрте пуçланă. К.-Кушки. Ялан улăх тăрăх çӳрес мар, ухлĕм ути тĕпне çĕртес мар. N. Кашни тĕпĕнче 2—3 хунав анчах пулать. || Коренной. СПВВ. Сред. Юм. Халь она Маççи теççĕ, тĕп ячĕ он Ваççа ятлă. Чăв.-к. Хапхаран тухрăм тайăлтăм, тĕп тантăшсенчен уйăрлтăм. || Коренник. Т. IV. Вара ăна тĕпне кӳлеççĕ. (Запрягают в корень). || Отцовский дом. Юрк. Тĕпе аслă ывăлĕпе чи кĕçĕн ачи Çумаркки анчах юлать. Собр. Ах аттеçĕм-аннеçĕм, эп килетĕп çак киле атте-анне тĕпне шыраса. Рак. Тĕпе карĕ. Пошел в дом, откуда выделился. Альш. Тĕпе Çтаппан ятли юлнă. Вил йăли. Пĕр-пĕр килĕрен уйăрăлса тухнисем малтан тĕп çурта кайса тĕпри вилнĕ çынсене хываççĕ. Бугур. Пирĕн аппана илекен тĕпрен мулĕ тапранĕ. || Место прежнего жительства. N. Тĕпрен килнĕ. || Родина. N. Пирĕн тĕрĕк çыннисенĕн чăн тĕпĕ, çуралнă çĕрĕ-шывĕсем чи малтан авалхи саманасенче Çипирте Алтай тăвĕ таврашĕнче пулнă. || Род. Ст. Чек. Чăвашсемпе тутарсем пĕр тĕпрен тухнă. || Внутри. N. Тĕпре ларса пыр, ехать, сидя внутри экипажа (не на козлах). Якейк. Пынă чохне вăл ямшăкра ларчĕ, эпĕ тĕпĕнче лартăм (внутри экипажа). N. Хăй ларчĕ тĕпне, а начар салтакне ларчăк çине. С. Айб. Тирпеленсе çитсессĕн, патша ывăлĕпе арăмĕ тĕпе кĕрсе ларчĕç, тет, таркăнĕ кучăр вырăнне ларчĕ, тет. || Полтава. 117. Шухăш тĕпне Мазепа путса ларнă пĕтĕмпе. || Куст. Альш. Акă хайхисем пĕр пысăк шĕшкĕ тĕпĕ патне çитрĕç тет те, шĕшкĕ тĕпне çĕклесе çавăн айне кĕрех кайрĕç, тет. Собр. Карта-карта килет хуркайăк, каять хăмăш тĕпне шыраса. N. Хура та çĕлен ача пуçлă, çӳрет-çке хăмăш тĕпĕнче. Сала 123. Кĕтĕм вăрман ăшшĕне, лартăм курăк тĕп çинче. || N. Вунă тĕп юман N. Йывăç: пĕр çĕр тĕп хăмла çырли, крыжовник тавăраш аллă тĕп. Толст. Икĕçĕр тĕпрен тăххăр анчах юлчĕ (яблони). N. Вăтăр тĕп кавăн. Альш. Хурлăхансем вĕсем пĕчĕкçĕ тĕпре ӳсеççĕ. Чув. календ. Çамрăк тĕпсене йăрансем туса лартаççĕ. || Ствол, комель дерева. Пазух. 22. † Вăрман хĕрри юманлăх, çинчен икел суйлар-и те, тĕпне юпа тăвар-и? Лашм. Улма йывăç тĕпĕ ай сап-сарă. Юрк. Чăршăсем хĕрри хурлăханлăх, тăрринчен хурлăхан татар-и, тĕпĕнчен чăпăк тăвар-и? Пазух. 22. † Ту питĕнче чиелĕх, çинчен чие суйлар-и те, тĕпне çатан авар-и? Собр. Чӳрече кутне хурăн лартрăм, тĕпшĕн мар, çулçишĕн. Микушк. Хăпартăм та çӳлĕ ту çине, лартăм кукăр хурăн тĕпĕ çине. Юрк. Çӳлĕ ту çинче виçĕ хурăн, тăррисене кассан тĕпĕ ӳсет. || Стебель. N. Пĕр пĕрчĕ акса пин пĕрчĕ илмелле пултăр, тĕпĕ хăмăш пек пултăр, тăрри чакан пек пултăр. К.-Кушки. Тĕпне хăмăш пек, тăррине чакан пек ту. Н. Байгул. Хумăш тĕпĕ шывлансан пирĕн макрасси çавăнтан паллă. Пазух. 22. † Парлак çинче çырлалăх, çинчен çырла суйлар-и те, тĕпне утă тăвар-и? || Пень. Кĕвĕсем. Лартăм хурăн тĕп çине хурăн çырли пиçиччен. Альш. Хура-хура кăткăсем хурама тĕпне сырса илнĕ. || Подошва. К.-Кушки. Ха, ачу çăпатине тĕпĕнчен сырасшăн (хочет надеть лапти вверх подошвами). Тим. Шурă рамановски кăçатă тăхăнас çук, тăхăнсан та тĕпне тивертес çук. || Панклеи. Шу орлă каçнă чох пуç çине ĕçлĕк тĕпне хорса каç (платок с навороженным). Сятра. Усал укçа илсе тухрĕ, тет те, ĕçлĕк ăшне ярчĕ, тет те, тĕпĕ те çĕтмерĕ, тет (тĕпне сарăлмарĕ). || Якейк. Пире коккăль памасан, кăмаки тĕп çыпăçтăр. || С. Алг. Юпа тĕпне (на кладбище) укçа яратчĕç тăванĕсем, пĕр пус параканĕ çĕр тенкĕ паратăп, тетчĕ. N. Юпи тĕпне пĕр пус укçа алтса хăвараççĕ. || Кильд. Хапхăр тĕпне шăлмастăр, курăк шăтса тухас пек (готова вырасти). К.-Кушки. Ан пыр, каччă, хапха тĕпне, хăма ӳкĕ пуç çине.

тĕпле

вставлять дно (в ведра, в кадки). Изамб. Т. Витре тĕплеççĕ. Сет-к. Витре тĕплемелли пор-и? || В перен. смыс. N. Унтан кĕчĕç пӳртелле пичке тĕпне тĕплеме. || Делать чищобу, корчевать. Изамб. Т. Вăрман тĕплеççĕ. О Японии. Вăрман тĕплесе, лачакасене, шурлăхсеке типĕтсе çĕр тăваççĕ. Календ. 1907. Ĕçлеме юрăхлă çĕр тупас тесен, çав вăрмана малтан тĕплес пулать. Хурамал. Тĕплес-вăрмана тымарри мĕнĕпех çаратса илес. Сред. Юм. Тĕп тĕплеме ломсăр, вăрăм авăрлă портăсăр ан та кай, порĕ пĕр тĕплейрес çôк. || Обшить (тесом). Орау. Кĕлет пуçне хăмапа тĕпленĕ. Чертаг. Пӳрт çамкине тĕпленĕ. || Расследовать (дело); допрашивать; исследовать. КС. Лайăх тĕпле. Хорошенько расследуй дело (напр., во время кражи). N. Комиссия çĕр нушине тĕплемелле пулнă. Хорачка. Тĕплесе ит, разузнать. N. Пурне те тĕплесе çырса илчĕç. N. Лайăхрах тĕплесе çыр. || Основательно. N. Чăваш историне тĕплесе çырас пулсан, авалхи кĕнекесене нумай вуласа тухас пулать. N. Пит тĕплесе çырнă. N. Малалла тĕплесе каласа парăпăр. N. Пит ăслă, ĕçе лайăх тĕплесе тăвакан çын. || Аккуратно. N. Симун кантуртан таса укçан- вăтăр тенкĕ илчĕ. Лайăх кăна тĕплесе чикет те чуптарать килелле. || Назв, игры в козны, когда козны ставятся поперек того направления, в котором бьют. См. мĕтеçле. Изамб. Т. Мĕтеçле тĕпле вылянă чухне малтан сахисене мĕтеçсем патĕнчен пурте пĕр енне ытаççĕ, камăн сахи мĕтеçсене çывăх, ул тĕп тăват (говорит: манăн тĕп!), ыттисем сахи вырăнĕсенчен мĕтеçсене переççĕ, миçе мĕтеç юлат, пурне те тĕп тăваканни илет.

тĕпсĕр

бездонный. Н. Лебеж. улăхрăм çӳлĕ ту çине, пăхрăм тĕпсĕр тарăна. Хора-к. Вăл пулнă, ку пулнă, апла-капла никĕшĕ те пулман, тĕпсĕр питсĕр хуплă пулнă. Шурăм-п. Эпĕ сан амуна тĕпсĕр хутаç тыттарам-и, серте татма çул кăтартса хам ярам-и? Эп аçуна тĕпсĕр кĕлĕнче тыттарам-и, хупах çулне хам кăтартса хам ярам-и? Сред. Юм. Тĕпсĕр пăталккана ятăм (съел). Чураль-к. Тĕпсĕр катка аш тулли. (çĕрĕ). N. Тинĕс тĕпне сикиччен, тĕпсĕр çырмана сикем, тет. Эпир çур. çĕршыв 27. Хăш-хăш кӳлĕсене тĕпсĕр кӳлĕсем теççĕ. || Без основания. Собр. Тĕпсĕр капан айĕнчен утă туртăп. (Кăнчала арлани). || Неэкономный, нехозяйственный. N. Тĕпсĕр çынпа ĕрет çук. Сред. Юм. Тĕпсĕр япалана пуçтарса ôсрамас. Чăв. й. пур. 10°. Тĕпсĕр çынна тĕмен çитмен. || Неосновательно. СПВВ. Тĕплĕ тăвас, тĕпсĕр тăвас. || N. Йăхсăр, тĕпсĕр çын, безродныЙ. || Очень. Питушк. Кăçал тĕпсĕр нумай шыв толнă.

тĕрелен

опираться, укрепляться, окрепнуть. Баран. 128. Вăл (ула-катка) хытă тĕклĕ хӳрипе йывăç хуппи çумне тĕреленсе улăхать. Орау. Пӳрт пĕренисенчен, кĕлет пĕренисенчен, хӳмисенчен, çăмăр юхса анакан тăрпасенчен тытса тĕреленсе пырать, куç шуррисене çавăрса ун-кун ухмах пек пăхкаласа пырать. Он хватался за стены домов, за дождевые трубы и осматривался каким-то полубезумным взглядом.

чунăм

моя душа. Капк. Чунăм ура тупаннех çитрĕ. У меня душа ушла в пятки. Симб. Итлемĕттĕм сирĕн сăмахра, чунăм чухлĕ хуратăп кăмăлăра. Сала 239°. Пĕçĕкеççĕ йĕс сунтăхра чунăм пур, курайман тăшмантан хуйхăм пур. N. Хут вĕреннĕ чухне эпĕ санпала йӳçлĕ-тутлă пулни те пулĕ, эсĕ мана каçар. Чунăмсем пурне вĕçĕнче анчах тăраççĕ пирĕн. Альш. Ку юрăсене эп юрламăттăм, чунăм чухлĕ шанатăп кăмăлра. Яргуньк. Чăмăртак пак чуннăм пур, чулпа персен вилес çук, виличчен сăрма ларас çук. || Яргуньк. Кĕрессĕм килет, кĕрессĕм килет, кĕрен лаша енелле чунăм туртать. N. Манăн сана хирĕç тавăрса каламасăр чунăм чăтмасть. Абыз. Çыяссăм килет, çыяссăм килет, сысна яшки енелле чунăм туртать. Н. Кунаш. Ĕçессĕм килет, çиессĕм килет, симĕс пичке еннелле чунăм туртат-çке. || Çентерчĕ 12. Хамăр пата кĕресрен чунăм юлмарĕ. Сред. Юм. Ах тор, паçăр хăранипе чонăм йолмарĕ. (Гов., если человек очень испугался). N. Кӳме çинче кĕлетки, ларкăç çинче купарчи, ай-ай чунăм ут çинче, куçăм-пуçăм хĕр çинче. || Милый. Савнă чунăм (к жене), милая. В письме: савнă чунăмсем, ылттăм улмасем, мои милые. ЧП. Эпĕ, чунăм, сана юрататăп. N. Эх чунăм! Курмана ним те мар та, куракана тур анчах çăлтăрччĕ. С. Айб. Аттем чунăм илсе кайрĕ те, приюм умне тăратрĕ. Ау 10. Лешĕ кĕчĕ тет те, мĕншĕн йĕрен, чунăм, ылтăнăм, тесе каларĕ, тет. Юрк. Эй чунăм, савнă тусăм. N. Эй мăнтарăн чунăмсем.

чуптар

заставить бегать, гнать (лошадь). Ск. и пред. чув. 113. Çĕр çĕмĕрсе чуптарать Кан. Татах çуран чуптарать пура хуçи патне. Орау. Салтаксене пĕр вырăнта чуптараççĕ (бегать на месте). N. Хам ачана чуптартăм. N. Унта пĕр-пĕр ачана чуптарас. || Кан. Пысăк тĕвĕллĕ тăлă чуптарса, çурăмсенчен ай ну ислететтĕмĕр. || Ездить рысью. Ск. и пред. чув. 114. Якур пичче çулпала пушкăрт лаши кӳлнĕ те, те çуркунне, те çулла, яртлаттарса чуптарнă. Калашн. 9. Паттăр утăм çине утланса ларса, Мускав шывĕ çине чуптарса кайсан... КВИ. Ав шăнкăрав янăрать, Силпиелле чуптарать. Образцы 48. † Атьăр уттарар и те чуптарар-и çулсем çинче шурă юр пур чухне. Сĕт-к. Авоç килет ман тантăш, квак лашине выллятса, хора çонине янтратса. Чоптарасси полас çок: хора çони çĕмĕрлтĕр, симĕс пĕкки хуçăлтăр. Ib. Унччен эпĕ лашапа чуптарса пăхманччĕ. Тет. Çавăнтан кайран эпĕ лашапа чуптарма вĕрентĕм. ЧС. Киле тавăрăннă чух Иван чуптара та пуçларĕ, эпĕ те унăн хыçĕнчен ерипен чуптара пуçларăм. Сред. Юм. Чуптарнă чуптарман, не то рысью, не то шагом. Юрк. Туран анса Сĕве кĕпер патне чуптарса çитрĕмĕр. Ib. Пичке çине улăхса ларса чуптаратăп, тет (хуралçи). Альш. Унталла чуптракансем (ездящих) сахал курăнать. || Отправляться (ехать, идти). Ашшĕ-амăшне. Хăвăртрах, Иван, лашăна кӳл те, чуптар вăрмана, вăрман хуралçи çуртне. ЧС. Эсĕ часрах тепĕр лашана кӳлсе киле чуптар та, аттесене кала, вĕсем мĕн те пулин тăвĕç, терĕ. СТИК. Ăçталла чуптарат-ши ĕнтĕ тата ку? Куда ты идешь? || Сред. Юм. Онпа сăмахланă чохне хăй маях чуптарас полать, хирĕçтерме йорамас. При разговоре с ним всегда приходится соглашаться, а не приходится возражать. || Случать (животных).

шакка

стучать. N. Кĕçĕр хуралçă çĕр-хута шаккарĕ. N. Тахăшĕ чӳречене (чӳречерен) патакпа шаккарĕ. Карсун. Çав кун пĕр çын чӳречерен шаккаса: пухăва тухăр, паянхи каç пурте мунча хутса кĕрĕр, терĕ. Васильев. Каллах шаккать кантăкран. Альш. Тăватă уччастка тăватă урăм хуралçи. Вĕсем çĕрле туясем шаккаса çӳреççĕ вара. N. Кĕçĕр хуралçă çĕрĕпе шаккарĕ. Хăр. Палля 7. Хулăн кĕнекене шаккаса: мĕн ыратать? тесе чĕнет. ТХКА 129. Йăс чĕлĕмне тытрĕ те, сакă çумне шаккаса, кукăр пуçа тасатса, çапла сăмах калаçать... А.-п. й. З9. Ула-такка Сахар лавĕ çинчи пичке тĕррине хăпарса ларчĕ те шĕвĕр сăмсипеле шаккама тытăнчĕ. Шаккасан-шакасан, пичке хăми витĕрех шăтса тухрĕ. Ib. 42. Тимуххан килĕнче виçĕ ахар йытă пулнă. Хапхана шакканă сасса илтсенех, кĕсем сикрĕç-тухрĕç те урама, тытĕнчĕç тилле хăваламашкĕн. Юрк. Пĕр çур çул ытла вĕренсе, темиçе урай хăми пек хулăн хăмасене шаккаса шăтарса пĕтерсен, тин пĕртак парапан çапма вĕренет. Кан. Çав чăркуççи çинче кукленсе чула шаккаса лараканскер çын вăл. || Плести (о лаптях). Кан. Хресченсем пӳртре пĕчĕк пуçлĕ çăпатисене шакка пуçларĕç. || Бить. Никит. Лешĕ кушак мĕн пулсан, ăна патакпа шаккаймалла-мĕн, вара вăл каллах çын пулса ларать. Альш. Тытăнать, тет, ку тукмакĕ кунăн тетĕшĕсене шаккама. N. Ку таранччен пере (= пире) пит хытă хуса килчĕç, ура кĕлинчен шаккасах. || Убивать. Орау. Шаккаса пăрахнă, убили, укокошили. СТИК. Шаккаса пăрахнă, укокошили, пристукнули. || Расколоть, разбить (напр. стекла в доме). Кан. Христохвора мĕн,— каять те шаккать. || Кушать, есть. Кильд. Тытса чарăнми кăвак лаша пур, тапăртатса вăл пырать, вăлă мĕншĕн кĕçенет, типĕтнĕ сĕлле вăл шаккать. Ала З0°. Чăнкăр та чăнкăр трантас пур, çавă трантас мĕскершĕн, сысна çуне вăл шаккать. Орау. Шаккăр, шаккăр çăмартисене! Кушайте. N. Шакка! (яйцо), т. е. ешь. || Пить. Ерех. Пит вăйлă вĕсем кунта ĕçрĕç, пĕр четвĕрт эрехе шаккарĕç (выпили). Унтан тата вунă путилкке сăра ĕçрĕç. || Высекать огонь. || Наказывать. N. Никам та ан пăрăнăр, пире ан пăрахăр, пирĕн хута кĕрĕр, тесе шаккаса каласа ямарĕç-и? || Щелкать. Баран. 25. Шăртне тăратнă, шăлне шаккать (волк). Ib. 124. Ик уранăн тăрать, хăрушă мĕкĕре пуçлать, шăлне шаккать (медведь). || Намекать и требовать. Орау. Ку Ларкка укçашăн шаккать те шаккать, çтан тупса парас куна. Ib. Куçлăхне çухатсан тепре илтересшĕн пайтах шаккарĕ те, эпĕ те питех хыпмарăм. || В переносном значенни (в форме деепричастия, чаще всего означает — ни с чем, безрезультатно). Орау. Ала илме карăм та, малтан парап терĕ, унтан арăмĕпе темскер тухса пăшалтатрĕç те, памарĕ те. Ахалех шаккаса килтĕм вара (ни с чем вернулся). Якейк. Ман Ивантан виç тенкĕ илмеле те-хе, тахçан илес.— Пайтах шаккаса (илимасăр) çӳрĕн-ха! Вăл çынна часах кăларса памасть.

шакăлтет

то же, что шакăлтат; стучать. Собр. Симĕс те пичке пирте çук, шакăлтетесси хуйхи çук. || Орау. Ачисем урайне пуçтарăнса ларнă, шакăлтетсе калаçса лараççĕ.

шалтăртат

стучать. Чĕлкаш 18. Вĕсене хирĕç, чул çинче шалтăртатса, пушă лавсем кĕнĕ. Сред. Юм. Пит чуптарнă чохне ôрапа шалтăртатать. Н. Карм. Çил арманĕ шалтăртатать. N. Юпи ялтăраса (вар. ялтăраса) тăрать, унки шалтăртатса (вар. шăнкăртатса) тăрать. (Такмак). Букв. 1900. Кил-çуртра кашăк-тирĕк шалтăртатмасăр пулмасть, теççĕ. || Трещать. Альш. Çунаççĕ, çунаççĕ те шалтăртатса анаççĕ куçса (горящие постройки). В. Буян. Кăмакара хăйăсем шалтăртатаççĕ. Чăв.-к. Кăмакара хăйă (лучина) шалтăртатать, вĕсен çунас вăхăчĕ çитнĕ пул. || Шелестеть (о листьях осины). Сред. Юм. Ывăс çӳлçи шалтăртатать. || Рассохнуть. N. Пичке шалтăртатса кайнă (= шалтăрканă). Сред. Юм. Ĕлĕк пит паттăр çӳресе тăрук вăй пĕтсе ватăлса кайнă çынна: шалтăртатса кайнă, теççĕ.

шанлат

звенеть. КС. Пушă пичке, катка, шан, шаккасан, шанлатать. Б. Илгыши. Тукмакĕ çилпе сулланса, йăвăç çумне çапăнса, вут каснă пек шанлатса тăнă. Утăм. Мунча çийĕ шанлатрĕ. Кан. Пушă сасси шанлатни пăшал сассин илтĕннĕ (в лесу?). N. Вăрманта пĕренене пурт тăршшипе çапсассăн, шанлатать.

шар

(шар), подр. воплю. См. шари. СТИК. Карчăк шар йĕрсе ярать. Старуха завопила. Якейк. Шар макăрса ячĕ. || Подр. крику. N. Вĕсенчен мĕн те пулсан ыйтсан, шар çухăрса анчах пăрахаççĕ. || Подр. ржанию. ЧП. Сар лаша шар-шар кĕçенчĕ. Саврасая лошадь заржала. Чăв.-к. Сарă лаша шар-шар кĕçенчĕ (у КС обыкновенное ржание). || Подр. пению петуха. Б. Илгыши. Автан шар-шар авăтса янă та, тиле витĕрех хăваласа кайнă. Бгтр. Алтан (ночью) шар! шар! авăтса ячĕ. || Подр. разрыву ткани. Сред. Юм. Кĕпене шарр! çôрайса кăларчĕ. Разодрал рубаху сверху до низу. КС. Шарр! — сильнее чем чарр! Ib. Ман кĕпене шарр çурса пăрахрĕ. Буин. Вăл тарăхнипе хăй кĕпине умĕнчен тытса шарах çурса ячĕ. Кратк. разск. 22. Хăранипе тумтирĕсене шар! шар! çура-çура парахнă. СПВВ. Шар çурăлса кайрĕ. || Подр. звуку, получающемуся при щепании косарем легко щеплющейся лучины. СТИК. Хăйă шарр! шарр! çурăлать. Лучина щеплется с особым звуком (когда ее щеплют косарем). Сред. Юм. Хăйă шар çиç чĕлĕнет (очень хорошо щеплется). || Подр. звуку шерстобитной струны. N. Шарр! çатлаттарать. || Подр. вытеканию сусла из жалейки или воды из втулки боченка, или воды из прорванной плотивы, устроенной весною детьми для забавы. Сред. Юм. Чӳлмек пăккине тôртса кăлартăм та, ăсла шарр йôхса тôхрĕ. Ib. Пичке пăккине уçсан пичке пăккинчен шыв шар йôхса тôхать. КС. Эпир ачасемпе çуркунне пĕве пĕверĕмĕр те, татса ярсан, шыв шарр юхса карĕ. || Ст. Чек. Ку шар-шар, шар шар юхат. || Подр. падению капель сильного дождя. Сред. Юм. Çăмăр шарр ячĕ. Ib. Çăмăр шарах ячĕ. || Переносно — о „разрывающемся“, т. е. о пораженном горем сердце. Н. Лебеж. Аттеçĕм чĕри шарах çурăлать. Батюшкино сердце так и разрывается. Ib. Ула-курак ларса юрă юрлать, Наçтанăн чĕрине шар çурать. СПВВ. Чĕре шарах çурăлса кайрĕ. Бел. Гор. Ман чĕрем шарах çурăлайрĕ. Шел. 107. Çавăнтах чĕре шарах! çурăлса, тĕшрĕлсе анса çĕре кӳплетсе кайса ӳкрĕм. || Очень, совсем. Образцы 19. Шăнкăр уяр, шар сивĕ, Хусан хули янăрать. Совсем ясная и очень морозная погода — звенит город Казань.

шерпет

сыта, медовый сироп. Тюрл. Шерпет — пыл шывĕ. Зап. ВНО. Шерпет, сироп. N. Шерпет = шерепет. Зап. ВНО. Кĕселе шерпетпе çиеççĕ. Кисель едят с сытой. Ст. Чек. Шерпетпе юсмана турра асăнса çиеççĕ. Юрк. Çак пылне шыв çине ирсе, шерпет туса чӳкленĕ. Чук пăттине çинĕ чухне çав шерпечĕпе сыпса çинĕ вара. Аттик. Çырлаха пар, ыра турă! Сана çичĕ теслĕ тыра-пуллăн шерпечĕпе асăнатпăр, витĕнетпĕр. (Из моления при „пичке пуçлани“). Микушк. Шерпет сана (турра), йӳççи пире. (Из моления „пичке пуçлани“). Юрк. Çӳлĕ ту çинчен шерпет юхат, шерпет юхмин — сĕм-пыл юхат. N. Çӳлте çӳлĕ тусем пур, шерпет юхакан çырмасем пур. ЧП. Шерпет юхан çĕрсем. И. Тукт. Юхрĕç пĕлĕтсем, юхрĕç, шерпет çуса; юртрĕç кунсем, юртрĕç, ахах тăкса... Эпех кăна ĕçеймерĕм çав шерпете, эпех кăна пухаймарăм çав ахаха. Зап. ВНО. Атăлăн леш енче икĕ йĕкĕт лавкка лараççĕ, шерпетпеле питне çăваççĕ, шур пӳспеле пусса шăлаççĕ; пирĕн пек те мĕскĕн ачасем куççулĕпе питне çăваççĕ, çанни вĕçпе пусса шăлаççĕ. Альш. Ирхине тăтăм ирĕксĕр, питĕме çурăм шерпетпе. Орау. Шерпет сапса хуним унта? (Говорят, если кто куда часто повадился ходить). N. Унăн (мунчанăн) чулĕ мерчен, ăшши шерпет, мелки пурçăн. (Такмак). Зап. ВНО. Пыл хыççăн шерпет ĕçмесен, хурт пĕтет теççĕ. N. Шерпет шывĕ. Ст. Чек. Шерпет, мед с водой. II Сред. Юм. Шерпет ôлма тесе кĕрпетлĕ, тутлĕ пôлакан ôлмана калаççĕ. || N. Хăйĕнчен маларах вилнĕ леш тĕнчери ачисене валли кучченеçлĕх шерпет хурса янă.

шетник

кадка. N. Шыв кӳме е пичке, витре, шетник таврашĕсем сахал пулсан, чӳлмексемпе, хурансемпе, пураксемпе кӳрес пулать. О сохр. здор. 74. Шыв пит пăтранчăках пулмасассăн, ăна шетнике (каткана) тултарса лартас пулать. N. Унтан тенкелсем тата пĕр шетник шыв илсе килчĕç. Изамб. Т. Купăстине тăварлама шетник кирлĕ. || Кадочка, ушат. Баран. 44. Шетнике эрех тултарса ана çине лартар! Юрк. Шетник = касмăк.

шилĕк

назв. свадебного обряда. См. шильăк. СПВВ. Т. Шилĕке туй чухне хăмаран карта ăш (= карташ) варрине тăваткăл майпе тăваççĕ; ун ăшĕнче ташлаççĕ вара. СПВВ. ТА. Шилĕке ак çапла тăваççĕ: ултă тунката çине пилĕк хăма хурса, алăк вырăнне кăшт кĕмелли хăвараççĕ. ЧС. Пирĕн туй пулас кун ирех хĕр килне икĕ хĕрçум апат тума пулăшма пыраççĕ. Арçынĕсем (= арçыннисем) туй çыннисене ларма шилĕк тăваççĕ. Шилĕке ак çапла тăваççĕ: ултă тунката çине пилĕк сарлака, вăрăм хăма хураççĕ те, шилĕке кĕмелли кăшт вырăн хăвараççĕ. Тĕпеле икĕ кĕтессине икĕ сĕтел лартаççĕ, сĕтелсем çине икĕ пуçламан çăкăр, икĕ витре сăра, тата сĕтелсем варне икĕ кĕççĕ сараççĕ. Çулла пулсан, каччă ларакан сĕтел кĕтессине пĕр чĕрĕ хурăн касса лартаççĕ. Ăна те сулхăншăн, те пĕр-пĕр йăла тăрăх лартаççĕ,— пĕлместĕн. Халĕ ĕнтĕ ăна тумаççĕ. Н. Бурнаши. Шилĕк, сиденье из досок для „туй халăх“. Собр. Пăртак тăрсан кĕрӳшне хĕрин инкĕшĕ нӳхрепе илсе кайса пичке пуçлаттарать. Çав пуçласа илнĕ сăрана кĕрӳшĕ шилĕке илсе пырать. Ib. Туйĕ кĕрсессĕн чи малтан шилĕк тавралла çавăрăнаççĕ, унтан вара сарай патне каяççĕ, кĕрӳш урапи шилĕк умне юлать. Унтан хĕрĕ амăшĕ кĕççе илсе пырса урапа умне сарать те, пĕр тенкĕ укçа хурать. Кĕрӳшĕ вара çав укçа çине сиксе анса укçине илет. Ib. Унтан пӳртрен шилĕке тухаççĕ те, ачи ашшĕпе амăшне пуççапать, ашшĕсем ăна укçа параççĕ. Вара шилĕк патне виçшер лашаллă, икшер лашаллă кӳлнĕ кӳмесене илсе пыраççĕ те, туй халăхсем кӳмесем ăшне кĕрсе лараççĕ. N. Хĕр енчен пынă туй халăхĕсене ăсатас уммĕн яшка çитерсен, карташ варрине тăватă каска пăрахса, вĕсем çине тăватă кĕтеслĕ туса, хăмасем сарса шилĕк тăваççĕ, „пӳлемĕк чӳклеççĕ“. Унăн ăшне пĕр касмăк сăра тултарса лартаççĕ. Унтан тата пĕр сĕтел, сĕтел çине тĕрлĕ çимесем пырса лартаççĕ. Ĕçтереççĕ, çитереççĕ. Çав вăхăтра çĕнĕ çынни пур хурăнташĕсене те асăнса ăсатать: „Кайăк хур каять картипе, йăви юлать пăрăнса“... N. Ирхине тăрсан (у невесты) кил карти варринче виç хăмаран саксем тăваççĕ, çавăн варрине сĕтел лартаççĕ те, сĕтел çине пĕр витре сăра лартаççĕ, тата çăккăр хураççĕ, тата сĕтел умне пĕр йăвăç касса лартаççĕ, ăна вара шилĕк теççĕ. Т. VI, 15. Карташне мĕн шилĕк тума пар. (Чӳклеме).

шумпăр

шомпăр, подр. шуму при падения в воду или бултыхании. ЧС. Çав катка çур тарасана улăхса çитсессĕн, сасартăках çав катка çинчен темĕскер шумпăр! туса ӳкрĕ, тет. Б. Олг. Шомпăрр! шуа сикрĕм.

шумпăртат

плескаться, бултыхаться. Пшкрт. Полăсам шомпăртатаччă (плещутся). Б. Олг. Ох шуа кĕртĕмĕр пĕре, шомпăртатрамăр шу ăшăнче. ЧС. Çапла шумпăртатсассăнах, катка та çăмăлланса кайрĕ, тет.

шупашка

шопашка, долбленная кадка из цельного дерева. Шарбаш, Якейк., Б. Атмени, Моркаш. Б. Атмени. Шопашка, то же, что ырçа, а в других местах (Таутово) çӳпçе. Б. Кумарк. Шопашка, шупашка, то же, что в других местах çӳпçе, кадка для одежды вместо сундука. СПВВ. Т. Шупашка — çӳпçе тени пулать. СПВВ. МС. Шупашка, шур тумтир хумалли, çăкаран тăваççĕ, катка пекскер; вăл кашни качча каякан хĕрĕн пулать. НАК. Икĕ çӳпçе (шупашка) шурă тумтир, тет (у невесты). Моркаш. Çакă ялăн хĕрĕсем качча кайма тапратсан шопашка тавра коскалать, ик аллине шарт çапать. Никит. Ах, ака, Улюк аки, шупашки кутне пурсассăн ик аллине шарт çапать. Якейк. Ай, инке Мари пор, шопашки тавра çаварнать, ик аллине шарт çапать. ЙФН. Ай аки Кулина, шупашки тавра вăрт çавăрнать, ик аллине шарт çапать.

шор

подр. звуку, который получается, когда вода течет или наливается. Б. Олг. Шу шор-шор шорлатса йохат. || Б. Олг. Пичке шне сăра тултарнă чох воранкка шне ярсан, шор-шор-шор-шор тесерет (= тесе ярать). Шашкар. Шу шорр! кĕрсе карĕ (влилась). || Б. Олг. Мана шор! шу сапрĕ. || Подр. разрыву ткани. Шорк. Катан пире тытаççĕ те шорр анчах çораççĕ.

шăлами

вровень с краями, полно. Толст. Шыв шăлами туличчен патша нумай кĕтсе тăнă. Царь долго ждал, пока вода наберется вровень с краями. Сред. Юм. Эпĕ паян шыв пĕр катка шăлами шыв кӳрсе тултарнă. Ib. Витре çине шывва амма чисти шăламиех толтарса лартрăн ôна, вырăнтан тапратсанах кисренсе тăкнать вит ôлă. СПВВ. ФИ. Чашкă тавраш çине хĕррипе тан шыв тултарсан, шăлами тултарнă теççĕ. СТИК. Шăлами тулли. Ib. Шăлами тултар = тулли тултар. Ыраша шăлами тултар тесен, ыраша пăтавкка хĕрринченех тултар тени пулать. Толст. Поликрат чури çав кимĕсене курсан: вĕсене чăнах та шăламиех ылттăн тултарнă, тесе ĕненнĕ.

шăрт

щетина. N. Сысна шăрчĕ. СПВВ. ИА. Сысна шăртĕнчен тумтир тасатмалли шоткă тăваççĕ. Кĕвĕсем. Сысна тесен — шăрчĕ çук, этем тесен — сăнĕ çук. N. Сысна тесен — шăрту çук, йысна тесен сăну çук. Чист. Ачана шăрт тухнă (щетинка). Яровой-к. Шăрт сухал тытать (пугают детей). СТИК. Кушак йытта курсан шăртне тăратат (хӳри çинчи, мăй çинчи çăмне шăрт пек çĕклентерет). Изамб. Т. Кит çăмсăр, шăртсăр пулат. || Гнев. КС. Шăртне тăратрĕ. Рассердился. Бука. 1900. Шăртна ан тăрат. N. Шăртне шăнараймасăр (с сердцов) пĕр чĕрес сĕт тăкса янă (он). || Щетка из щетины (мыкальница) для расчесывания кудели, льна. N. Сӳс шăртлакан шăрт. Ягудар. Сӳс шăртламалли шăрт. Сред. Юм. Шăрт начарланнă пирĕн, сӳс шăртлама шăрт çыхтарас пулать. Ой-к. Кăвак сурăх кĕрте ларĕ. (Шăрт тĕпĕ). N. Шăрт пак (о частой озими). Собр. Катка тăрне катки, чăн тăрринчи шăрт. (Кĕпçе). || Верхние плавники у рыбы (на спине). Чертаг. || Часть плуга, сабана. См. ака (ака-пуç). Чертаг. Шăрт, левое железо у сохи, режущее землю. N. Ака шăрчĕ, чертец, отрез или резец сабана. Яргуньк. Шăрт тимĕр, резец у сохи. N. Шăрт шăтăкĕ, отверстие грядиля, куда вставляется чертец. Янгорч. Шăрт шăтăкĕ — кашта çине шăрт лартма шăтарнăскер. Шăрт савăлĕ, прогонистый клин у плуга. Ой-к. Шăрт-тренсем тĕрĕс пулччăр. Сиктер. Шăрт-тĕрен кăларса пĕр пĕрчĕ акса пин пĕрчĕ илме пар. (Моленье). N. Е тата акана-сухана тухăпăр, шăрт кастăр, трен хапарттăр, тет, турă амăшĕ! || Бердо? В. Олг.

шăршăн

мокнуть, пропитаться водою, набухать. Хорачка, В. Олг. Лотка, катка шăршăнат. Изамб. Т. Пичке хавшанă та, шăршăнтăр тесе, шыва пăрахрăм. Сĕт-к. Пирĕн лакăм час шăршăнмасăр хоплать.

шăрштар

то же, что шăрăштар, шăршăнтар. Карамыш. Сред. Юм. Катка пит хавшаса кайнă пирĕн, шыва илсе кайса шăрштарас пôлать. Ib. Паян пичке илсе анса шăрштараччĕ халĕ ôлă.

шăт

произрастать, всходить, прорастать, появляться. N. Вăрлăх шăтни, прорастание семян. Букв. 1900. Мĕн акнă, çавă шăтать. ЧП. Эпир каяс çул çинче пăрăнайса шăтнă пĕр тулă. Ib. Эпир каяс-килес çул çине шăтайса тухнă пĕр тулă. А.-п. й. 81. Иван пĕрре хире кайса пăхать те, пăрçа лайăх шăтнине кура, килне çав тери хавасланса таврăнать. О сохр. здор. 55. Çуркунне шăта пуçланă çĕрулмине нихăçан та çиме кирлĕ мар. Скотолеч. 28. Шăтса кайнă улма. Проросший картофель. Альш. Путпулсем кунта начар: час шăтать карттахви. Аттик. Унтан кайран чечексем шăтса тухаççĕ. Хош-Çырми. Кăçалхи напор поласса пĕлнĕ полсан, аçа та кикен полас-мĕн, çеçен хир варрине шăтас-мĕн, хорçă çавапала касăлас-мĕн. Кабы я знал, что в этом году будет набор, так лучше стать бы мне чемерицей без семян, вырости бы в чистом поле, скоситься стальною косою (Солд. п.). ГФФ. Кăвак тай (= та ай) çеçке шăтса ӳснĕ те полсассăн... Кабы я взошел и вырос синим цветком... Альш. Сĕве кукăрĕнчен инçех мар, вăрмана кастарнă та ĕлĕкрех халĕ чăтлăх çăкалăх, ăвăслăх шăтса ӳснĕ. N. Сирĕн урамăрсем кукăр-макăр, кукрисерен шăтнă сар çăка. Сунч. Пилĕк палан пĕр тĕмĕрен, палан шăтать, тăван шăтмасть. Собр. Шăл ӳксенех йытта памалла, кайран хытă шăл шăтат, тет. Якейк. Кĕтӳ хирĕç тохрăм та, мăклă тына тĕл полтăм, мыри шăтмин пырĕччĕ, мыри шăтас сасси пор. N. Çапла шăтса тухнă Чĕмпĕрти чăваш шкулĕ. || Лопнуть. N. Шурă шурă çăмарта, шăтмĕ, шăтмĕ терĕçĕ, шăтрĕ-çке шăтасса. Сĕт-к. Куçĕ шăтса йохтăр. Юрк. Пире курайман тăшмансенĕн алли-ури типсе хăринччĕ, икĕ куçĕ шăтса тухинччĕ. Альш. Эй, шăтнă куç! || Прорваться, продырявиться. Карамыш. Ала шăтнă. Рогожка решета (полотно сита) прорвалась. А.-п. й. 39. Ула-такка Сахар лавĕ çинчи пичке тăррине хăпарса ларчĕ те, шĕвĕр сăмсипеле шаккама тытăнчĕ. Шаккасан-шаккасан, пичке хăми витĕрех шăтса тухрĕ. || N. Лопăр полнă ачи пĕртак тăхтасан, пырса ыйтатчĕ: „Ойăх шăтса-и?“ — тетчĕ.— Шăтса, — теттĕмĕрччĕ. || Открыться (о тайне), проговориться. Разг. С. Мих. 39. Çын ĕçĕ йăвăрри пĕре-пĕре шăтать — шăтатех. П. Яндоуши. Пĕри пирĕн туйла авланнă, уна нумайччен пĕлмен, вара такăш пĕри шăтнă та (сăмах вĕçерĕннĕ те), кăларса ячĕç. || Доносить. Орау. Кайса шăтнă, е урăхла: шĕрса кăтартнă (передал тайно о событии). Ст. Чек. Ку çын ĕнтĕ матруса (леснику) шăтнă пулĕ, ав матрус килет. || Промахнуться (в игре в камешки — шакла). Шорник. Пĕррере шăтрĕ. Ib. Лапра шăтрĕ.

шĕр

подр вытекяемой жидкости. КС. Юн шĕрех анчĕ. Кровь хлынула (из носа). Орау. Çапнă-çапман сăмсинчен юн шĕрех анчĕ. СТИК. Сăмсăнтан çапăн та, шĕрр юн анĕ. Сред. Юм. Пичке паккине уçрăм та, пичке шĕрех йôхса тôхрĕ.

нӳхреп çи

погребница. Шибач., Хорачка. Вомбу-к. Нӳхреп-çи (лаç майлă), унта катка-çарма, чĕрес-чавса, çу чӳлмекĕсем хураççĕ. Альш. Икĕ юнашар карташ хутлăхĕнче вара ампарсем, витесем, нӳхреп-çийĕсем.

папай

(пабаj), старик, дед. ЧС. Эпир, ĕлĕк папайсем каланă йăлапа, сĕрен хăваласа çӳретпĕр-ха. СПВВ. ФИ. Папай = асатте. СПВВ. ФВ. Ватă çынсене чĕннĕ чух: папай, кил-ха кунта! теççĕ. Тата папай тесе, аслатине калаççĕ: папай хытă авăтрĕ паян, теççĕ. ППТ. Çак папайран чир-чăр вĕçтĕр. (Сĕрен). Магн. М. 183. Килĕр папайсем, эписем, ачасем мункун курма. Сирĕншĕн çăмарта, пĕлĕм пĕçернĕ. Богдашк. Пурнескине папая патăм, папай мана икерчĕ пачĕ. N. Пыраттăм, пыраттăм, пурнеске тупрăм, ăна папая патăм (папай = ватă тутар). БАБ. Эпĕ курман та, хайхи Миттюç папай та пырса ларнă. Я и не видал, как пришел дедушка Митюç. (Чӳклеме). Бес. чув. 19. Эсĕ вара, Мустафа папай, лайăхах пĕлетĕн-е? Сред. Юм. Торхан папайсĕне, Хосана тытса илнĕ вăхăтра, пичке ăшне хопса, сăртран костара-костара ярса вĕлернĕ, тет. См. эпи. Тюрл. Папай — самый старик. Торă папай — Çӳлти Торă. || Бог (детск. сл.). А. Турх. N. Турă папай сыхласан, пурнăп-ха. || Гром. N. Пĕр икĕ кунтанпа кунта çĕр çĕмĕрлет, папай алтнă пек кĕлтĕртеттерет. Вопр. Смоленск. Папай вăрăмăн авăтсан (виççĕ, тавлăкран тăваттă чарăнмасăр тăрсан) йĕпе вăрăм пулать. ЧС. Папай авăтса çумăр çунă вăхăтра ан кай (не поезжай), аçа çапса вĕлерĕ. Ib. Папай авăтса çумăр çунă чухне ĕçлеме юрамас. Нюш-к. Анçи, ачам, папай çапать! (Говорят детям, когда раньше времени они едят яблоки). М. Васильев. Сохаласан-сохаласан, таçтан çăмăр тохса папай алта пуçланă. Собр. Папай авăтнă чух чӳречерен пăхсан, папай çапат, теççĕ. Сред. Юм. Папай алтмасăр çĕр чавма йôрамас. До первого грома землю нельзя рыть. Ib. Папай алтни, гром.

перекет

(_пэ_рэ_гэ_т, Пшкрт: _пэ_рэђэ_т), изобилие, abundantia. СПВВ. ИА. Апат çиме ларсан, перекет (спорынья) пултăр, теççĕ. Сред. Юм. Перекет! (Ĕçкĕ-çикĕре пуçламан кленче тôлли эрех пôлсан калаççĕ. Ib. Перекет пултăр (= час ан пĕттĕр). Н. Шинкусы. Сирĕн кил-çурта пĕтĕмпех пăсса пĕтернĕ, ют турă укçисем пăрахса тултарнă, тата ĕçме-çимесене те йăлтах пăсса перекечĕсене вĕçтерсе пĕтернĕ. Ib. Сăра ĕçес килсен, ăсса килтереççĕ те, ĕçиччен: перекет! теççĕ. Ст. Чек. Перекет, все что идет на пользу. Перекет! говорит работающий в поле перед тем, как обедать. На свадьбах, перед разливанием вина говорят то же самое. Ядр. Перекет, такое состояние вещей, при котором они не убывают. Микушк. Ана çине аксан, ана çинче перекетне пар! (Из моленья). N. Çурлипе тырă çавăрса илсен, перекетне пар, кĕлте тултарăпăр, кĕлте перекетне пар, тĕм тултарăпăр, тĕм перекетне пар! Унтан вăрлăхне ана çине исе тухсан, кунтăк çине хурсан, кунтăк перекетне пар! Тата ывăçласа исен, ывăç перекетне пар! (Выдержки из молитвы «пичке пуçлянă чухнехи кĕлĕ»). Т. VI, 34. Хура халăх тайăлат сана, тăватпăр-тытатпăр, тытнă çăнăх-кĕрперен перекетне-услăхне пар! Тытнă тăвартан перекетне пар, ыйтнă укçаран перекетне пар! || Сбережение. Кан. Перекет кĕнекине (сберегательную книжку) илмесĕр эпĕр пӳрт лартса пĕтерес çук. || Дождь. || Назв. божества. К.-Кушки? Перекете ак çапла кĕлтунă: перекет, перекетне пар, иксĕлми тивлетне пар, кашни тиркĕре асăнатăп, витĕнетĕп, йăлăнатăп, тайăлатăп, тесе каланă. Магн. М. 62. Ой амăшĕ перекечĕ, итем амăшĕ перекечĕ, кăшăл амăшĕ перекечĕ, кил амăшĕ перекечĕ, карта амăшĕ перекечĕ, кĕлет амăшĕ перекечĕ.

петрушки

м. б присловье? Собр. Пичке пăкки петрушки. (Чĕлĕм).

пырса кĕр

неожиданно зайти, заехать. Янорс. Эпир Шупашкара пырса кĕтĕмĕр. Чăвашсем 15. Унтан çав киремет тĕми çине пырса кĕнĕ те, унтах лашине тăварса çуни çумне кăкарса выртнă вара. Орау. Исвушчăк лашипе пичке çине пырса кĕчĕ те, пичкене аркатсах пăрахрĕ. N. Киле пырса кĕме, ху пĕлетĕн, намăс. N. Кунтан вара ашшĕсем патне пырса та кĕмерĕç (с той поры к родителям своим они и не заглядывали), тет. Баран. 87. Нимĕн палли те çук; ăçта пырса кĕнине те пĕлместĕп. Çул çук, пур çĕрте те тĕт-тĕттĕм, тет. Ib. 41. Васкаса пынă чух эпĕ ун пек йывăç çине пайтах пыра-пыра кĕнĕ (натыкался, нахаживал). || Нападать. Баран. 202. Вăл хура тинĕс çинче тĕрĕксен флочĕ çине пырса кĕнĕ те, ăна пĕтĕмпех тустарса пĕтернĕ. Ib. 55. Вăрман хĕрринчи тăва йышăнăр (занимайте), хăвăртрах йышăнăр, вĕсем (поляки) унта пырса кĕрес çук. || Попасть, попадать. N. Кайран-кайран усал çине пырса кĕрет. N. Пурăнăç аван енне каяс вырăнне пур çĕр те (вся земля) улпут аллине пынă кĕнĕ (попала в руки помещиков).

пиçке

то же, что пичке. Шурăм-п. № 21.

пичке

(_пич'_кэ), бочка. Изванк. Кайин-кайин кайике, улах сăри ĕçтермерĕ, ĕçтересси ĕçтерч те, пичке тĕпне ĕçтерчĕ. Якейк. Пичке пек йăванса çурет (çапла мăнтăр, сарлака çынна калаççĕ). Собр. † Ĕçрĕмĕр те çирăммăр, хуçи пуçĕ сывă пултăр, пичке пуçне пыл патăр. Пазух. Ати калать: ай, кайăр, тет, пички калать: ан кайăр, тет, сире валли, ай, пур-ха, тет. Чертаг. Пичке йăвантаратпăр (игра на уллах'ах?). Орл. II, 238° . Шур пичкере икĕ тĕслĕ сăра. (Çăмарта). Ерк. 76. Хушрĕ Урха арăмне ятлă пичке пуçлама. N. Пичке пуçланă чухнехи кĕлĕ. Чăвашсем малтан ак çапла калаççĕ: «Ака тума ултă лаша пар, сӳре сӳреме виç лаша пар, тата виçĕ тиха хыçалтан выляса пыччăр. Унтан вăрлăхне ана çине исе тухсан, кунтăк çине хурсан, кунтăк перекетне пар. Тата тырра шăтса тухсан, калчи (шултăра) пултăр. Унтан тырри ӳссе çитсен, хăмăлĕ хăмăш пек пултăр, пуçĕ пăрçа пек пултăр. Хаяр çилтен, пăртан, турă, хăтар, тырра тăкса ярасран, тиççĕ. Унтан тата ĕçе тухсан, çавапа, çурлапа тухăпăр. Çава çурла сарăмсăр ачасене касасран турă сыхла, тиççĕ. Çурлипе тырă çавăрса илсен, перекетне пар; кĕлте тултарăпăр, кĕлте перекетне пар; тĕм тултарăпăр, тĕм перекетне пар; çĕмел тăвăпăр, çĕмел перекетне пар. Тата урапа çине тиясан, урапа перекетне пар; капан тăвăпăр, капан перекетне пар. Унтан типĕтме авăна хурăпăр, авăн перекетне пар; типĕтнĕ чух вут чĕртĕпĕр, вара вут хĕмĕ сиксе ӳкесрен, тур, сыхла, тиççĕ.

полт

подр. быстрому раскрытию. Разг. С. Мих. Полт! çĕрĕ оçăлчĕ (scr. полтă сире озильче). || Подр. крутому повороту. Тюрл. Çол сылтăмалла полт! пăрăнать (вдруг). || Подр. быстрому вспыхиванию. Шорк. Полт (о с едва заметным склонением к а). Кунта краççин сапсан, полтах ярса илет (вспыхивает). Сятра. Кĕреçе сохальă полт! Тисилет (= тивсе илет, вспыхивает), тет те, çонат каят, тет. || Подр. выскакиванию затычки бочки. В. Олг. Пичке тулкки полт! сиксе тохрĕ. Шибач. Полт кайс'ӳкрĕ (этем).

аслаç

(аслас’), i. q. лаç. Сред. Юм. Õрай хăмисĕр тунă катка-çарма лартакан кĕлете калаççĕ. Так называют клеть без настланного пола, куда ставят разную деревянную посуду. Иначе назыв. там же лаç.

пуçла

начинать, починать. N. Пуçласа ярар! Давайте начнем! (напр. заседание). Регули 8. Пичи та ĕçме пуçларĕ Ib. 1219. Вутă çолма поçласанах çанталăк лайăхчĕ. Cред. Юм. Тӳрлене пуçласан, коша пуçларĕ; ӳт иле пуçларĕ. Кн. для чт. 77. Эпĕ унта пуçласа каятăп-и мĕн? Эпĕ пĕлтĕр те нумай вăрларăм, хуçи ăна сисмерĕ. Якейк. Пуçламан коккăль, пуçламан хуплу, пуçламан пичке, пуçламан копăста катки и т. д. Шишкин. † Потĕр-потĕр потени лаптак корăк йоратать, эпир хамăр çавнашкал, поçламан хоплу йорататпăр. N. Çак школăсене малтан пуçласа яракансем. Аттик. Пуçламан çăкăр, непочатый хлеб. Ёрдово. † Атте эпир киле каятпăр, поçламан полштов пор-и вара? Пиче эпир киле каятпăр, поçламан пичке пор-и вара? || В качестве вспомогательного глагола в описательных оборотах. Орау. Эп чей ĕçе пуçлап. Я сейчас буду пить чай. Юрк. Килне таврăна пуçлат. Отправляется обратно домой. Тораево. Йăван киле тавăрăна пуçланă. N. Вулама пуçланă.

пăкă

(пы̆гы̆, пŏгŏ), пробка, затычка. Шибач. Пичке пăкки (шĕвĕртсе тăваççĕ). КС. Кĕленче пăкки, пробка. Изамб. Т. Кĕленче пăккине чик (уç). Сред. Юм. Пичке пăккине хăвăртрах чик, сăрана йохтарса кăларан вит. Лашм. † Вуникĕ кăшăллă пичĕкене пăкки тайăличчен ĕçер-и? Н. Карм. † Вуникĕ кăшăллă сăра пичĕки, ăснă — ăсман пăкки тайăлать. N. Алăк патĕнче ларакан пыл пичĕки, ан ăçăрсам (= уçăрсам) — пăкки тайăлать. Орау. Вăл пичке пăккине питĕрме маннă та, сăра пĕтĕмпе юхса тухнă. Он забыл заткнуть затычку бочки и все пиво вытекло. || Сл. пăкă входит в состав фраз, которые означают: испугать, ослабеть и т. п. Орау. Пăкки тухсах ӳкнĕ (т. е. сильно испугался). Ib. Пăкки шанчĕ = хвачĕ пĕтнĕ (о человеке). Потерял авторитет, ослабел. Ib. Пăкку шанчи? т. е. что не можешь более спорить? Ст. Чек. Пăккăм юхнăччĕ (испугался), тикĕтпе сĕллĕме варларăм тесе. Трхбл. Унăн пăккине хавшăтрăм-ха. Я перепугал его чуть не до «медвежьей болезни» (resolutio ventris). || Затычка летка (улья). Торх. || Дурак, олух, разиня, увалень. Емелкке-Т.

пăлчал

(пы̆лџ̌ал), то же, что пăлчав. СПВВ., Трхбл. Н. Седяк. Хăта пăлчал илсе таврăнать килне. Ib. «Каччă ашшĕ патне килет канаша (на совет). Çак канаша пăлчал теççĕ. Пăлчал = срок». Н. Карм. Пăлчалта пĕр витре эрех исе килет, пĕр пичке сăра, тавар кӳрет, йилен, хăмаç çип кӳрет, хăмаç виç аршăн. Стюх. Пăлчал — нечто в роде свадебного обычая, обряда: отец жениха за неделю до свадьбы отправляется в дом невесты для уговора о времени свадьбы.

пăнчăх

(пы̆нζы̆х), задыхаться. Туперккульос 31. Пĕтĕмпех пăчах пӳртре пăнчăхнăран килет. Сред. Юм. Паян тула та тухман вит ôлă, ларать тулккĕ пӳртре пăнчăхса. СПВВ. ИФ. Пăнчăхас — пӳртрен пĕр тухмасăр ларни пулат. Акă: вăл пăнчăхса ларат, теççĕ. N. Хура пӳртсенче пăнчăхса пурăнни... каласа та пĕтерес çук. N. Тĕтĕмре пăнчăхса вилнĕ. Трахома. Лешсем хăйсем те час-часах куçсăр пăнчăхса лараççĕ. Н. Карм. Шĕшки çиленсе çитрĕ, тет те, каларĕ, тет: акă эпĕ санăн юманна хупласа илем те, вăл вара виç кун та пурнаймĕ, пăнчăхĕ. Хурамал. Ачасем пит амăшне аптратсассăн: пăнчăхманскер, теççĕ. || То же, что пăнтăх, заплесневеть. N. Пăнчăхса усалланса кайнă сывлăш. Сёт-к. Пăнчăхнă пичке, бочка, покрывшаяся внутри плесенью.

пăчăх

(пы̆џ̌ы̆х, пŏџ̌ŏх), назв. меры в две пудовки. Тюрл. Икĕ пăтакка = пĕр пăчăх. ЩС. Пăчăх — пысăк катка. Собр. Пĕр пăчăх туллăм пĕтĕм хире саланать. (Куç). ЙФН. † Ах, танаш (= тантăш) Микула, ялтан яла çӳресе, пăчăх сĕлĕ çитарса, сĕлĕ кипекки — тӳшекĕ, хăмăш тăрри — çытарĕ. СПВВ. ФВ. Пăчăх тесе икĕ путалка япалана калаççĕ: пăчăх ырашпах арман авăртма карăмăр, теççĕ. Трхбл. Пăчăх — çур пасмана, т. е. мера в две пудовки.

пĕчĕкиç

то же, что пĕчĕкçеççĕ. КС. Курм. Пĕчĕкиç вырăс — пичке ăсти. (Чых çăмарта туни).

акатуйĕ

ака-туй (ага т̚у), dies festi, qui tempore verno ante arationem celebrantur, праздник, устраиваемый перед весенней пашней. V. Магн. 18 sqq. Ib. Эй пĕсмĕлле! Пĕр торă, ан парах! Ырă çĕр йыш(ĕ), çырлах! Хоçа пичке поçларĕ сире поççапмашкăн. Ан пăрахăр! Епле полин те осрăр! Оя тохсан ойра перекет парăр, киле кĕрсен килте перекет парăр! Çак хоçана, килне-çортне, выльăхне, ачисене ан пăрахăр! Ака-туйран ака-туя осрăр! Чӳк, çырлах! Сана йӳççи, пире шерепет. Н. I. „ырă çĕр йыш(ĕ)“ non familiam almae lerrae significat, sicut Magnitskio visum est, sed potius sanctum terrae dominum, quod numen agris segetibusque praeesse existimatur. Здесь „ырă çĕр йыш(ĕ) означает не „семейство доброй земли“, как переводит Магн., а святого хозяина земли, божество, от которого зависит рост полевых хлебов. Шевле. Ака-туй тотар еннерех порнакан чăвашсен праçникĕ полнă; она. Монкон иртсен тунă. Праздник весенней пашни праздновался у чуваш, живущих ближе к татарам; его праздновали после Пасхи. || Ludi publici, qui in Чepen. fiebant tempore verno (festi, quod Pascha appellator, nulla ratione habita; v. infra), in quibus propositus praemiis cursu, luctatione, equisque certabatur, весенний праздник, который в Череп. праздновался независимо от времени Пасхи. Была борьба, конские скачки, беганье взапуски; победителям давали подарки. Альш., Раков. † Икĕ турă лашана ака-туйне ямаççĕ. Альш. † Икĕ турă лашана ака-туя ямаççĕ. Двух гнедых лошадей пускают на праздник весенней пашни. Нюш-к Ака-туй тăвнă чух ялти хĕрсене ака турттарса ял йĕри-тавра пĕр хут çавăрăннă акапа акаласа. Аки-пуçне арçын тытса пынă, тет. Хĕрсем ака туйне пурте çивĕчĕсене салатса, пиçиккисене салтса туртнă, тет. Кутавăйсем хĕрсене ака туйне хăва-хăва тухнă, тет. Во время праздника „ака-туй“ заставляли деревенских девушек проводить плугом борозду вокруг деревни. Плугом правил мужчина, девушки везли плуг, распоясавшись и распустив косы. Десятские и сотские ходили по домам и выгоняли девушек на „ака-туй“. V. хĕр-аки. Eodem nomine Tatarorum feriae designantur equorum curriculis notabiles, quae eorum lingua „сабан туйы“ vеl „сабан“ appellantur; haec appellatio idem significat, atque „ака-туй“. Так же называют чуваши татар. праздник сабан. V. Магн. 21. Изамб. Т. Исеккел ака-туйне-карăм. Я ходил в Исаково, на (татарский) сабан. || Eadem voce etiam alia eiusdem generis certamina significantur, quae quolibet alio tempore, nullo apparatu, inter pueros maxime, animi voluptatisque causa fiunt. Hinc: ака-туй яр.

алпас

(албас), a v. tatar. „ашб“, quae gigantem significat, et verbo „басты“, compresstt, unde per apocopen „алпас“ factum est. Daemonium quoddam, muliebre secus, quod crinibus passis vagari narratur, hominibusque morbum quendam incutere posse vulgo creditur.. От тюрк. алыб, гигант, и басты, придавил (где последн. слог отброшен). Название злого духа. V. алпастă еt улăп пусни. СПВВ. КС. Алпас — усал; вăл хĕр-арăм, тет те, çӳçне-пуçне салатса çӳрет, тет. Алпас — злой дух; он женского пола и, говорят, ходит с распущенными волосами. Стюхино, Бугур. Алпас ернĕ. Привязался „алпас“ (болезнь). || Eadem voce generalitet viri desig-nantur in sacro soilemni, quod чӳклеме dicitur, propterea, opinor, quod illi uxores suas in lecto incuborum instar premere soleant, aut quia longos capillos habeant, baud raro incomptos. Также говорится в шутку вообще о мужчинах (во время обряда чӳклеме). Т. VI. 52. Пичке пуçланă чухне кĕл-тăвакан кĕлĕ (ăна „турă амăшĕ курки“ теççĕ). Чăн малтанах кĕлĕ тăваканни: „Итлĕр-ха, хура халăх! Хуçа калат: „Çитменнине çак турă амăшĕ куркипе хура халăха çитерем“, тет. Алăк патĕнчи алпассем! эсир кĕрĕшетре, кĕрĕшместре?“ тет. Алăк патĕнчисем калаççĕ: „Кĕрĕшетпĕр, кĕрĕшетпĕр! Кĕтни те çакă; сире иккĕ, пире пĕре“, теççĕ. Кĕл-кĕлекенни: „Эппин юрат“, тет. Ну, тата тĕпелти Хурăнсур (scr. хурăн сур) кассисем, эсир кĕрĕшетре, кĕрĕшместре?“ тет. Хĕр-арăмĕçем калаççĕ: „Кĕрĕшетпĕр, кĕрĕшетпĕр! Кĕтни те çакă; сире иккĕ, пире пĕре“, теççĕ. Кĕл-тăваканни: „Ну, юрат“, тет. Молитва при починании бочки (при обряде „ковш божией матери“). Прежде всего тот, кто читает молитву, говорит: „Слушайте, честной народ! Хозяин говорит: „То, чего не хватило честному народу, я хочу пополнить этим ковшом божией матери“. Давилы(?), сидящие у дверей! согласны вы или нет? Те отвечают: „Согласны, согласны! Мы этого и ждали; вам два, нам один“. Читающий молитву говорит: „Значит, ладно“. „Ну, теперь вы, жительницы Березовой деревни (т. е. пришедшие с кладбища, с того света? Ср. каз.-тат. kаjы̆нсар, кладбище; здесь это выражение употреблено в виде шутки), сидящие в передней части избы, согласны ли вы или нет?“ Женщины отвечают: „Согласны, согласны! Мы этого и ждали; вам два, нам один“. Читающий молитву говорит: „Ну хорошо“. V. курка (тура амăшĕ курки), С. И. Иванов. Çапла ĕçтерсе пĕтерсен вара „улпут“ ыйтат: „Алăк пенчи алпассам! Хуçа: „Ятлă курка пуçласа ятăм“, тет; сире тиври, тимери? (т. е. тиврĕ-и, тимерĕ-и). Тимен пулсан ура çине тăрăр (scr. турăр)“. Вара усам калаççĕ: „Тиврĕ!“ теç. Угостив их таким образом всех пивом, „барин“ (особое лицо, участвующее в совершении обряда чӳклеме) спрашивает: „Давилы(?), сидящие у дверей! Хозяин говорит, что он начал (обряд) именного ковша; — досталось вам или не досталось? — Если не досталось, встаньте на ноги“. Те отвечают: „Досталось!“ (Из обряда „чӳклеме“). V. Золотн. 212 sqq., Оп. чув.синт. 462, 563 сс. V. алпастă.

алтăр курка

(алды̆р-к̚урга), trullarum varia genera, разного рода ковши. Атмал-кас. † Эпир хамăр хапăссем, анат енчи чăвашсем, алтăр-курка алтакан, катка-пичке тĕплекен. Мы сами абызовские, низовые чуваши; мы выдалбливаем „аятăр“ы и ковши и вставляем дно в кадки и бочки.

амалкки

(scr. амалки), vox incerta in carmine quodam inepto posita, неизв. слово в песне без смысла. Алтăр аври амалки, пичке пăкки Петрушки. Кĕптĕрт-кĕптĕрт нӳхрепе, сăри пĕттрĕ нӳхрепре. Туш-туш, туштар-куштар, ял ан колтар. Пошел (lege: пошшол) ларса чӳклеме. Ручка у ковша амалкки, гвоздь от бочки Петрушка. Стук-стук в погреб; в погребе вышло все пиво... не смеши деревню. Сел и поехал на моленье.

какша

(какша), рассыхаться. Хурамал. Какшанă — типнĕ, пушаннă. Ib. Пичке кăшăлĕсем какшанă (пушаннă).

кар

(кар), большое долото. Городище. Б. Олг. Алтăр алтма, килĕ алтма, чĕрес тума кирлĕ полат кар (ийĕ манерлă). КС. Кар тесе, катка çарти çырмаллине калаççĕ (деревянный, с железными зубцами). Тюрл. Пӳрт пуранă чухне пӳрт кĕтесине (пĕрене картне?) карпалан якатаççĕ. Сред. Юм. Кар пӳрт пыранă (так!) чухне кĕтессĕм хырса тасатакан япала. Стюх. Кар — «одноручный наструг».

карпăçлан

то же, что карпăчлан. Сред. Юм. Катка пăркон (= пĕркун) хĕвел çинче тăнă та, пит хавшаса кайнă; халь шывва антарса пăрахнă та, карпăçланса кайнă.

карта куккăри

загиб, угол изгороди вокруг деревни. Собр. † Пĕчĕк çатма çу вăрри, пĕчĕк пичке сăра вăрри, карта куккăри хĕр вăрри (т. е. загиб нагороди удобен для похищения невесты).

карчăк-карчăк

карчăк-кĕрчĕк, вообще старые женщины. Ск. и пред. 5. Суккăр карчăк-кăрчăкăн куç курманни ахаль мар. Альш. Карчăк-кĕрчĕк тавраш. Кĕвĕсем. Карчăк-кĕрчĕк йĕнерчĕк; катка-матка — лапатка. (Конец песни). Сунч. † Уяв илемне яракан, карчăк-кĕрчĕк мар-ши çав? Шел. П. 68. Хăваттерсене кĕрсен, кунта карчăк-кĕрчĕксем, вăйсăр куçлисем (больные глазами) час-часах тӳрĕ килеççĕ (встречаются).

катка

(катка), кадка. Н. Седяк. См. касмăк. Чураль-к. — Тăр, тăр, тăр Верок, Тăрăн каччи килет, тет, тăхăр вĕçлĕ пушăпа. — Ачи мĕн пек? — Катка пек. — Учĕ мĕн пек? — Урхамах. В. Олг. † Воник йоман пĕр котра: кассан, каска полмĕ-ши? çорсан, çоркам полмĕ-ши? тусан, катка полмĕ-ши? || Назв. меры сыпучих тел. Якейк. Катка — 8 пудов (мера ржи, овса, ячменя и др.). См. крамусла. В. Олг. Çăнăх виçнĕ катка. || Бадья. ЧС. Вăл шыв кăларнă чухне каткана темĕскер йывăррăн ленкрĕ, тет.

катка-пичке

кадки и бочки разных величин. Сред. Юм.

катка-çарма

(с’арма), дерев. посуда. См. аслаç. Сред. Юм. Катка-çарма = катка-пичке. СПВВ. Катка; катка-çарма.

катка-çарти

(-δи^ы), утор. Орау. Катка-çарти (утор) тумалла.

ăна

дат.-вин. пад. от вăл. Юрк. Чейне ăна куллен ĕçетпĕр-çке, тет. Ведь мы каждый день пьем чай. Вишн. 73. Ăна тума кирек кам та пултарать. Ăна пĕр шетник (катка) илес пулать те, тĕпнерех айккине пĕр шăтăк шăтарас пулать; çав шăтăка питĕрме пĕр пăкă тăвас пулать. Устроить это может каждый. Для этого нужно взять кадку и ближе ко дну продырявить дыру; чтобы затыкать дыру, нужно сделать деревянную пробку. Ст. Ганьк. Ăна мунчаран тухсан, ирхипе-каçхипе пĕрер чĕркке ĕçтермелле. || Иногда не переводится. Альш. Ватă яланах вăл тери тумланса çӳремес ĕнтĕ ăна, çамрăк тумланать, тумлансан. Старый человек не особенно наряжается, вот молодежь так та наряжаетея. IЬ. Атăл херринереххисем-кăна сатлăрах ялсемтĕр ăна. Лишь (это) селения, расположенные ближе к берегам Волги, должны быть богаты садами. Хыпар № 7, 1906. Пирĕн ăна кашни çул хирĕн виççĕмĕш пайĕ ахалех выртать. (Это) у нас третья часть пахотной земли лежит каждый год напрасно (без пользы). К.-Кушки. Тĕпек. Ăна икĕ вăрман хушшинчи хире калаççĕ (так называют поле, находящееся между двумя лесами). Альш. Кукши тата: эпĕ мар-и ăна? тесе, ларать, тет. Плешивый сидит и говорит: «Не я-ли это (сделал)?» Йӳç. такăнт., 45. Хĕрарăм пуçĕ çавнашкал, ĕнтĕ, вăл: часах çурăлать. Эпĕ ăна нӳхрепре ӳкрĕм (я это в погребе упала).

ăш

(ŏш, ы̆ш), нутро, желудок. Якейк. Эп паян ăша яман, эсĕр ик хут çирăр. Я сегодня ничего не ел, а вы уже два раза поели. N. Ăш ыратакан. Побаливает живот. Скотолеч. 26. Ăшран ыратнă чухне епле имлесси çинчен. О том, как лечить во время боли внутри. N. Ăш ыратсан ĕçмеллĕх юлтăр. Пусть останется для приема во время боли живота. Цив. Ăш ыратать = хырăм ыратать. Живот болит. Календ. 1907. Ăш çине вĕри шыв çинче йĕпетнĕ тутăр хурса тăмалла. На живот нужно положить намоченный в горячей воде платок (при поносе). Пазух. Çӳл ту çинчи шур мулкачă курăк çисе вылать-çке; пирĕн пек çамрăк ачасем те ăшне тытса йĕрет-çке. Находящийся на высокой горе белый заяц ест траву и играет; такая, как мы, молодежь плачет, схватившись рукой за живот. Шорк. Ĕнер ĕççе ăш ыратаканах полнă (до того, что даже заболела грудь). || Внутренности (человека, животного). Сред. Юм. Пит шăнсан, ăша сиввĕ витрĕ, теççĕ. Сильно замерзнув, говорят: холод заморозил внутренности. Собр. 335°. Çын ăшне тавăрса пăхма кĕрĕк çанни мар, теççĕ. Внутренность человека нельзя вывернуть, она не рукав шубы. (Послов.) Шурăм-п. № 26. Питĕ сивĕ çил вĕрет, пĕтĕм ăша шăнтать. Дует очень сильный ветер, студит всю внутренность. Ст. Шаймурз. Иван арăмĕ пĕр пичĕ хĕвел, тепĕр пичĕ уйăх икĕ ача çуратат, пĕрне ăшне тытса юлат. Жена Ивана родит двух детей, у которых одна щека ― солнце, другая — месяц; одного оставляет (задерживает) в животе. Чăв. й. пур. 32. Çын ăшне кĕрсе витĕр тухас пек калаçнă. Своей речью он как бы проникал в самое сердце. Хыпар № 1, 1906. Мĕншĕн тесен ĕлĕкхи манахсем ăш хăпарса тухиччен ĕçлесе пурăнакансем... Так как прежние монахи, работавшие до упаду... || Экскременты. Хурамал. Чирлĕ лашанăн ăшĕ тухмасть. У больной лошади не выходит кал. || Начинка. Изамб. Т. Пелĕш ăшĕ, начинка пирожка. || Мякоть (арбуза, дыни, тыквы). Хыпар № 3. 1906. Ман умра, сĕтел çинче, пĕр арпус выртать, пысăк, илемлĕ: ăшĕ те хăйĕн хĕп-хĕрлĕ пулĕ. Передо мной, на столе, лежит арбуз, большой и красивый; вероятно, и мякоть у него красная-раскрасная. || Внутренность. Изамб. Т. Пăртак тăрсан, сасартăк чиркӳ ăшĕ тата ытларах çуталса кайрĕ. Немного погодя, вдруг внутренность церкви осветилась еще ярче. N. Ăш (шал енĕ), внутренность. || Подкладка. Ч.П. Канихвер камсулăн ăшĕ хура. У камзола из «канихвер'а» подкладка черная. Альш. Çĕлĕк ăшĕ; ăшă ăшлă çĕлĕк; карттус ăшĕ. Подкладка шапки; шапка с теплой подкладкой; подкладка фуражки. Ядр. Вăрман ăшпе(=ăшĕпе) вăтăр çухрăм каймалла. Нужно идти (ехать) тридцать верст лесом (внутренностью леса). Пизип. Вот вăлсем вăрман ăшĕпе пыраççĕ. Вот они идут (едут) лесом. || Употребляется в значении послелога. Регули 1109. Сăнăх-шне ӳкерчĕ. Уронил в муку. Торп-к. Çак мăкăра ăста ярас? тесе, итет, тет. Çын калать, тет: лашасам ăшне яр, тесе каларĕ, тет. Куда пустить этого быка? Человек отвечает: «Пусти в табун лошадей (к лошадям)». Ст. Шаймурз. Карап ăшĕнчен тухса, выйдя из корабля. Ал. цв. 2. Вăл чул кĕлет чул ту ăшĕнче. Этот каменный амбар — в каменной скале. В Якейк. гов.: катка-шне шу толтарнă, сĕт ĕшне тăвар янă (а не çине). Там же: корка-шне, чĕрес-ĕшне, хот-ăшне. Регули 1110. Вутă-шне хор. Çав вута хор. Клади в сено. Клади то сено. IЬ. 1112. Утсам вите шăнче (витере тăраççĕ). Лошади в конюшне (стоят в конюшне). IЬ. 1113. Хоран-шăнче (хоранра) вĕрет. В котле кипит. IЬ. 1114. Çак тоттăр-шне чăрка. Заверни в этот платок. IЬ. 1028. Виç контан вăрмана кайса. Виç кон иртсен, тăват кон-шăнче вăрмана кайса. Через три дня в лес отправился. По прошествии трех дней, на четвертый, отправился в лес. Ау. 219. † Пур, пур тăван ăшăнче, савнă тăван çавăччĕ. Среди всех родных он был самым милым моему сердцу. Богдашк. † Пурçăн чаршав ăшĕнче, мамăк минтер пулинччĕ. За шелковым занавесом была бы пуховая подушка. Альш. Çăв уйăхĕ çич уйăх, çичĕ уйăхăн ăшĕнче çитмĕл тĕслĕ кун килĕ. Летних месяцев семь; в течение семи месяцев будет семьдесят разных дней. || Ум, мысль, память; сердце. О заступл. Вăл сăмаха санăн виличченех хăвăн ăшăнта тытса çӳрес пулать, пĕр çынна та калас пулмасть. Это слово тебе нужно всю жизнь хранить в сердце (втайне), никому не надо говорить. Шурăм-п. № 3. Ятласа пăрахмасан, юрĕ те-ха, тесе, шухăшлать хăй ăшĕнче. Хорошо, если не обругает, думает (он) про себя. Ч.С. Эпĕ вăл каланă сăмахсене ăшра тытса çӳре пуçларăм. Все, что он говорил, я стал держать в уме. Ягудары. Вăл ман ăшăмра та çок. У меня и на уме-то этого не было. Панклеи. Йăвана кӳме ăша кĕре пуçларĕ. Иван стал вспоминать о повозке. Кĕвĕсем 81. Кĕмĕл çĕрĕ, ылттăн куç, пур-и ара аллăнта? Иксĕмĕр калаçнă сăмахсем пур-и ара ăшăнта? Есть ли у тебя на руке серебряный перстень с золотым щитком? Сохранилось ли у тебя на сердце все, что мы говорили с тобой? Арман-к. Чеб. у. Эп сана окçа памаллаччĕ. — Манса кайнă, вăл ман ăшăмра та çок. Я должен был тебе деньги. — Я совсем забыл об этом, и в памяти у меня нет (совсем запамятовал). || Придача. Абаш. Кона ăшне яр. Это дай на придачу. Йӳç. такăнт. 70. Ĕçкине ăшнех калаçнă ăна! Выпивка была сговорена сверх всего. Орау. Сана аллă хăяр анчах памалла та, аллă пĕр пулч; юрĕ, пĕри ăшне кайтăр (пусть пойдет не в счет). || Цив. Кукша ăшăнчен вилес пек кулса тăрат, тет, у. Плешивый едва удерживается, чтобы не расхохотаться во все горло. || Орау. Ăшне каяш сасси! Кунĕпе улать! Чтобы ему лишиться голоса!― целый день воет.

ĕрех

(Тюрл. ӧ̌_рэ̊х, у др. ӧ̌_рэх, э̆_рэх'), первоначально душа? Рак. Ĕрехĕм вĕçрĕ = сехрем хăпрĕ (хăрасан калаççĕ). Я перепугался. || Спорынья (abundantia), син. перекет. Тюрл. Çил-арманĕ тыррăн-поллăн ĕрехне вĕçтерет. Ветряная мельница отнимает у хлеба спорынью, делает его неспорым. Аттик. Пичке пуçланă чухне кĕл-тумасассăн, тырă-пулă ăнми пулат, кĕрпе çăнăх ĕрехĕ вĕçет, пичкере сăра тăтхаса тăмаст, выльăх-чĕрлĕх ĕрчемест, теççĕ. Янтик. Паян çăкăрăн ним ĕрех те пулмарĕ. Сегодня хлеба много вышло. Сред. Юм. Япалана тыткала пĕлмесен, ĕрехне вĕстерет, теççĕ. IЬ. Ĕрех вĕçтерет, поступает не экономно. IЬ. Ĕрех вĕçет, уничтожается спорынья. IЬ. Тĕрлĕ-тĕрлĕ çын тыткаласан, япалан ĕрех вĕçет. IЬ. Ĕрехĕ вĕçрĕ. Моркар. Ĕрехĕ çок. Неряха?

ĕсмĕлле

то же, что пĕсмĕлле (ар). Аттик. Ĕçнĕ чухне: ĕсмĕлле! перекетне пар! тесе ĕçет. Когда пьют, то говорят: «Ĕсмĕлле, дай спорынью» (abundantium. Пичке пуçлани).

Юмансар-касси

назв. деревни. || Это выраж., кажется, имеет то же значение, что и хурăнсур-кассисем. См. алпас. N. Юмансар-кассисем, хуçа ятлă курка туса ярас тет. Эти слова относятся и к мужчинам и к женщинам. (Из обряда «пичке пуçлани» в автобиогр. Д. Ф. Филимонова). См. калăм кунĕ.

лăмпăртат

(-дат), бултыхаться; болтаться. СТИК. Ĕне çилли сунă хыççăнах лампăртатса çӳрет. Ib. Хăй тем пек чупат, чĕччисем пĕтĕмпе лампăртатса пыраççĕ. Ивашк. Кăвакалсем шыва кĕнĕ чух пуçне шыва чиксе лампăртатаççĕ. N. Пит çунă чух катка çине шыв лампăртатса юхса анать || Ст. Чек. Унта лампăртатса кайма мĕн! Чего там грязь-то месить! (т. е. туда итти не стоит, там грязно).

лаптак хăмăш

назв. раст., камыш плоский. (Есть еще „чăмăр хăмăш“– тростник). Рак., Кайсар. Лаптак хăмăш. Лачака таврашĕнче, кӳлĕ таврашĕнче ӳсет. Катка-çарма тĕпленĕ чухне çартасене (уторы), хăма хушшисене хураççĕ.

лар

садиться; сидеть. В. С. Разум. КЧП. Ку çын лармасăртарах тăрать. Чуратч. Ц. Пукан çине (на стул) ларчĕ те, каçчен те тăмарĕ (просидел, не вставая). Артюшк. Вакона ларма вăхăт. Пора садиться в нагоны. N. Пĕр ларсан, тахçанчченех ларать вара. Если сядет, то сидит очень долго. Сред. Юм. Лар килте, кôтна хĕссе! Сиди знай дома! N. † Ларас тăрас саккине ука сарса хуччăр-и; выртас-тăрас выранне тӳшек сарса хуччăр-и. Çĕнтерчĕ 51. Паян ларас-тăрас килмест. Сегодня не хочется ни сидеть, ни ходить („стоять“). N. Мăн кĕрӳ пуринчен мала ларать, эллине сăра курки тытать; вара вĕсем виçĕ тапхăр тăрса лараççĕ; виççĕмĕш тапхăр тăрсан, сĕтел хушшинчен тухаççĕ те, каччин ашшĕпе-амăшне малти сак çине лартса, вĕсен умăнче икĕ тапхăр çаврăнаççĕ, виççĕмĕшĕнче пуççапма лараççĕ. N. Пĕр çулччин киле урапапа çунапа ларса кĕмест, анаçĕне (= ана çине) ларса кĕмест-тухмасть (молодушка). Б. Яуши. † Лаши лайăх, çуни лайăх лараканĕ çук. Юрк. Ун çумне кĕрӳ çуммĕн лараканни ларать. Юрк. Эпĕ, патша пулсан, ялан çапла кăмака çинче ăшăнса кăна ларăттăм. Ib. Икерчĕ çиме ларсан та, каллех çапла: ех, тет, эпĕ патша пулсан, яланах çапла çуллă икерчĕсем анчах çисе ларăттăм! тет. Сред. Юм. Ĕçессе нăмай та ĕçмен пик полчĕ, ларнăçĕм пôсать (постепенно пьянеешь) полас, ôра çине тăрап та, тайкалана тăрап. Чăв. й. пур. 23°. Хăй халĕ суккăр ларать ĕнтĕ, ниçта та тухаймасть. Регули 3. Вăл ĕçлеме ларать. Он садится за работу. N. Пит аван шыв хĕринче мĕлле пăр катăксем пĕр-пĕрин çине хăпара-хăпара ларса, каллех йăтăна-йăтăна анса кайнине пăхса тăма. || СТИК. Ларайман, ларса çитеймен, картне ларман (т. е. глупый). || Йӳç. такăнт. 52. Пурте кулаççĕ. Кĕркури, çиленсе, пуçĕпе сулкаласа, лара-тăма пĕлмест. Копăрла. † Ларас-тохас лайăх полтăр. Чтобы было хорошо с нею (с женою) выехать. Орау. Хăй ларса канимарĕ ĕмĕрĕнче (работала, не покладая рук). Туперккульос 25. Пӳртрен тухмасăр ларса ирттерсе, начар ӳсет, шурăхса каять (бледнеет). Сĕт-к. † Тантăш çони хора çони, ларса чопма шанчăклă. (Çăварни йорри). || Сидеть в тюрьме, под арестом. Альш. Елшелин хуралçисем кайса та лармаççĕ (не сидят в арестанской), ӳретникрен те хăрамаççĕ. Орау. Паян тăват тутара сут турĕç, тăватăшне те лармалла турĕç. Сред. Юм. Ларма кайнă. Пошел сидеть (в кутузку). N. Тĕрмере ларакансем, е персе вĕлернĕ çынсем хушшинче темĕн чухлĕ пĕр айăпсăррисем те лекнĕ (в 1906 г.): вилччĕр, ларччăр... тенĕ пек тăваççĕ. || Быть п. заседателем. Орау. Паян тăват тутара сут турĕç. Манăн тăватăшне сут тунă чухне те лармалла пулчĕ. || Сидеть на посиделках. Изамб. Т. Хĕлле хĕрсем ларма çӳреççĕ. Зимой девушки ходят на посиделки. Альш. Пĕр-пĕрин патне ларма çӳремелле. || Гостить (о девушках). N. † Ларма килнĕ хĕрсене алă çинче вылятрăм, ларма килнĕ хĕрсемпе хытăрах выльăр, ачисем! ЧП. Ларма пырăп. Сред. Юм. Ларма кайнă (девушка пошла, поехала в гости к родственникам). || Справлять (о некот. обрядах). Ст. Чек. Вара кĕрешченке кунĕ каçпа хĕр сăри? лараççĕ. || Сидеть в старых девах. О сохр. здор. Вăл тĕлĕшрен чăвашсен йăли пит аван: вĕсенĕн хĕрĕсем çирĕме, çирĕм икке çитсен тин качча каяççĕ; çирĕм пилĕке çитичченех ларакан та пулать вĕсен. Янтик. † Пиреех те çырнă çын ачи лартăр халĕ çулĕ çитиччен. || Сидеть на яйцах (о наседке). Ст. Чек. Ларат (чăхă ларат). Сидит на яйцах. Альш. Чăхă ир ларсан, тырă пулат, тет. (Примета). || Стоять, находиться (о вещах и предметах). N. Чăматан ларат. Стоит чемодан. N. Карташĕнче вăрманти пек курăк шăтса ӳссе ларнă. ЧП. Çеçен хир варринче пĕр хурăн, лартăр-а хирĕн илемĕшĕн. Янш.-Норв. Пирĕн çумра (рядом с нами), йывăç пахчинче, пĕр кĕлет ларать. ЧС. Темĕн чухлĕ пичке ларать. Стоит много бочек. N. Унта пилĕк мишукпалан çăнăх ларнă. Там стояло пять мешков с мукой. N. Чӳрече çинче кăкшăмпа (в кувшине) шыв ларать. N. Улăм урисем темĕн чухлĕ лараççĕ. N. Вăрман ларать сип-симĕс. N. Тепĕр пуçĕнче тутлă шерпет ларат, сим-пылпа тутлă шерпет хушшинче ылттăн тарилкке ларат. Орау. Ку шыв пӳртре виç сахат ларнă. N. Тинĕс патне çитсен, тинĕсре пĕр карап ларнине курнă. Ядр. † Эпир çăварни чупнă чух ларан-йывăç хумханать, выртан каска тапранат. Могонин. Ларан йывăçа хоппине сӳсен, мĕнле хăрса каять, çанашкал çав çын хăртăр, тет. N. Ăçта-килчĕ-унта хупахсем, хытă курăксем унта-кунта ларатчĕç. Торп-к. Урапи чупмаçть, тет, пĕр вырăнтах ларать, тет. Орау. Ку йăвăçăн тымарĕсем çирĕп халь, нумай лармалла. Дерево крепко держится на корню. Тогаево. Онччен те польмин, пĕр пысăк икĕ хутлă пӳрт лара парать. Эпир çур. çĕршыв 15. Ту вĕçĕнче чылай аслă униче (укăлча) выртать. Кунта, хапха патĕнче, ял юпи ларать, халăх пӳрчĕ ларать, вут сӳнтермелли машшин, пичĕке, пакурсем, тата урăх хатĕрсем лараççĕ. || Остановиться (в движении). Орау. Армансем ларчĕç (иногда говорят: шыва ларчĕç). Мельницы (водяные) остановились (стали) от половодья. || Устояться (о пиве). Якейк. Пирĕн сăра ларсах çитмен-хе (не устоялось после процеживания; дрожди еще не сели на дно). || Осаждаться. N. Хăйăр тырă акас вырăна та ларать, çарана та ларать. || Широко задевать основанием. Орау. Суха-пуç ытла ларса пырать, ăнмарĕ („купташки“ своей выгнутой поверхностью задевает за землю. Зависит от неудачной установки сохи). || Лежать (о вещах). Çăкăр кăмакара ларат (но: çăкăр сĕтел çинче выртат). || Находиться (о корнях растений). N. Темĕн пысăкĕш йывăçсен те тымарĕсем çиелтех лараççĕ. || Упасть (о стреле). Абыз. Ухă çав старикĕн пӳрт çине ларнă. N. Йывăç юппине (на развилину дерева) юр ларнă. || Садиться, становиться плотнее. Орау. Çуркуннехи çăмăрпа çĕр ларать, теççĕ ваттисем. || Замерзать (о реке и пр.), о ледоставе. Альш. † Çерçи чак-чак тăват-çке, Атăл пăрĕ ларат-çке. АПП. Сивĕ енчен çил вĕрсессĕн, Атăл ларнине çавăнтан пĕл. || О снеге. Девлезеркино. Юр ларчĕ. Снег сел (осел). || Выправиться (о вывихе). ЧС. Ĕнтĕ, кин, ачун алли ларчĕ. N. Нумайтарах, ĕçлесен унăн алли-урисем каллах хытса ĕлĕкхи вырăна лараççĕ. || Отзываться, вредить. Изамб. Т. Лашана кĕçĕнтен йывăр турттарса çӳретсен, лашан куçне ларат (ослабеваег зрением), теççĕ. N. Ытлашши çийӳ чире ларать. || Осесть (о строении). Альш. Пӳрт ларнă ĕнтĕ пирĕн (осел). || Иваново. Урай хăмисем, никĕс пĕренисем, тата кăмака ларса юлнă (остались без осадки). || Сесть (о материи). Трхбл. Брюки ларнă. Брюки сели. || Оседать. Туперккульос 4. Çын çăварне, сăмсине ленкеççĕ, кăкăра лараççĕ, тĕрлĕ май çын ăшне ленкме пултараççĕ (бактерии). || Загрязниться. АПП. † Сакăр тиртен çĕлетнĕ сар кĕрĕке кирĕк лармĕ, тесе, пĕлтĕр-им? В. Байгул. † Çуса çакнă шур сурпанне кирĕк лармас, терĕç пуль. || Увязнуть, застрять. О сохр. здор. Е, апат çисен, шăл хушшине пĕр-пĕр япала ларса юлса çĕрсе тăрать. Кума-к. Эпĕ лапрашне (= лапра ăшне) антăм-лартăм (вдруг очутился в грязи, в топком месте). Шурăм-п. Филип сурăх хыçĕнчен чупрĕ, анчах ури пылчăка ларнипе кайрĕ-ӳкрĕ. Чув. пр. о пог. 304. Пăр ларса йолсан, çул йывăр пулать. Если лед останется (на берегах), год будет тяжелый. || Заходить (о солнце). N. Хĕвел анăç хĕрелсен, пĕлĕте ларсан, çăмăр (тăман) пулать. || Прибавлять (ветви, коленца). Альш. † Мĕшĕн кĕрлет-ши çав хăмăш? Сыпăкран сыпăка ларасшăн. Ib. † Мĕшĕн шавлат-кĕрлет çав вăрман? Туратран турата ларнă, тет, çав вăрман. Карабаево. Улма-йывăççи çеçкене ларса иртнĕ. || Закалеть. Ст. Чек. Çăккăр вут начар хутнипе (от плохой топки) пиçеймесĕр ларса каят (около нижней корки тесто уплотняется и не пропекаетcя). || Заниматься; служить. Туперккульос 18. Пĕр туперккульос чирĕ çинче кăна ларакан тухтăр çав чир çинчен, çĕнĕ япаласем мĕн тухнине (напр., открытия в области медицины) пĕтĕмпе пĕлет. ГТТ. Ача-пăчапа пурăнакан çынна, ку ĕç (литературная работа) çинче кăна ларсан, пурлăх тĕлĕшĕпе хĕнтерех пек (трудно с экономической стороны). Орау. Кунăн çĕрĕн хут çинче ларакан çын шурса каять (бледнеет). Образцы. Ай-хай, хĕрлĕ чĕрем, çутă сăнăм, шур хут çинче ларса шурăхрĕ. Истор. Ялан ĕç çинче ларса, тата ытларах сывăмарланнă. N. Çирĕм пилĕк çул тиякра ларчĕ. N. Вăл ĕç çинче лармаççĕ вĕсем. Они этим делом не занимаются. Яжутк. † Пуртă тума тимĕрç çук, тимĕрç ларма çырма çук. || Расположиться, расселиться, поселиться. Юрк. Тинĕс хĕрринче ларакан хула. Ib. Эпĕ пурăнакан савăт (завод) пит аван çĕрте, çаранта шыв хĕрринче ларат (расположен на берегу реки). Янших. Б. Сăр шывĕ хĕрринче ларат (город). Юрк. Чăвашсене ытти çынсенчен уйрăм ялсемпе ларма хушнă. Демид. Пурăнсан-пурăнсан, кун патне таркăнсем, вăрăсем килсе лара пуçларĕç, тет. || Приставать, прилипать. Орау. Тĕмпек (ял) тăнĕ (глина) лармаçть (т. е. не держится), умпа кăмака шăлма юрамаçть урăх. Якейк. Ларать = çыпăçать. Ib. Кăçалхи пак çор аки тума çăмăлне корман: пĕре те лармаçть. Ib. Хăш çол çĕртме тунă чохне те ларать (= тăпра соха тимĕрпе калак çомне çыпăçни). Ib. Олăхри аная тунă чох ларса пăçлар, аран туса пĕтертĕм. КС. Суха-пуç ларать (накопляется земля, и она плохо пашет), вара ăна карлавпа тĕкеççĕ. || Приставать, останавливаться где-либо (о пароходе и т. п.). N. Çак пăрахот Шопашкара (-ра) ларать-и? Пристает-ли этот пароход в Чебоксарах? N. Пăрахот Шопашкарта лармарĕ. Шурăм-п. Халĕ Кĕнер-вăрри çыннисем чухăнланса кайнă. Пăрахут тахçанах ларми пулнă. Альш. Пулăçăсен киммисем лараççĕ унта. || Обходиться, constare. N. Мĕн чула ларчĕ? Во что обошелся (о цене). N. Хаклă çĕр илекене пит хакла ларать. || Получить убыток. Орау. Халь çăмартана кайсан, аллă тенкĕ ларнă, тит. || Остаться, проиграть (в картах). Сред. Юм. Кама ларчĕ? Кто остался? (во время игры в карты). Янш.-Норв. Лартăм. Я проиграл (в шашки). || Обмануться. N. Лаша илесси пит пысăк ĕç, ларасси нимĕн те мар (очень легко). || Находиться в сохранности, храниться. Полтава. Ăçта мулсем ларнине (где скрыты клады)... || Глохнуть (об ушах старика). ГТТ. Манăн хăлхасене ларнă çав ĕнтĕ, илтми пултăм. || Выходить (об урожае). О земл. Çĕнетнĕ çĕр тырра ĕлĕкхи пекех çимĕç парса тăрать, вара унта тырă аван ларакан пулать. Ib. Хура тăпра çинче малтан урăх япала хушмасан та, тырă аван пулать; анчах кайран-кайран вăл çĕр çинче те тырă ларми пулать. Альш. Кăçал тырă начар пулчĕ те, анара пит нумай пулнинче саккăршар урапа, унтан вара чухрах (похуже) пулнисенче пилĕкшер, ултшар урапа ларчĕ, теççĕ. Сорм-Вар. Ахматяк калать (медведю), тет: кашни çапмасерен (= çапмассерен) пĕр пăт çу ларать (каждый раз, как ты меня стукнешь молотком, на мне наростает пуд сала), тесе калать, тет. || Накопляться. О земл. Выльăх айне улăм сарсан, навус ытла лармасть. || Юрк. Шыва лар, быть затоплену водой. || Об обычае созывать знакомых к умирающему. ЧС. Анне вара пиччене атте çинче ларма çынсене чĕнтерсе килтерчĕ (велела позвать). N. Çын çинче ларни. || Доходить, попадать. Яргейк. Урпа утмăл кунта кĕрекене ларать, теççĕ. || Наступать. КС. Кĕр ларчĕ. Наступила осень. (Хĕл ларчĕ, но: çу килчĕ, çур килчĕ; Орау. Хĕл ларсах каять-и ĕнтĕ? Неужели уж так рано начинается зима? || Оказать действие. N. Ăна ларнă. Оказало действие на ум. || В качестве вспомог. гл. Сятра. Сан пит çине мĕнешкел (_мэ̆нэ) моклашка токса ларса? N. Курăксем ĕнсе ларчĕç (выгорели от зноя). К.-Кушки. Эпĕ пĕрре шыв хĕрринче нуммай çĕрле пулă тытса лараттăм. Однажды поздно ночью я ловил на речке рыбу. Виçĕ пус. 17. Тăваттăмĕш çулне çĕрте курăксене кирлĕ япаласенчен виççĕшĕ тăнчах пĕтсе ларать. Ib. 19. Пĕр çын, ашшĕ амăшĕсем вилсен, ниме юрăхсăр хăйăрлă çĕр хуçи пулса ларнă. Кан. Мунчине вара шыв тухса ларнă. Яхать-Ошкăнь. Тар тохса ларать. Выступает пот. Букв. 1886. † Сĕт-пыл тулса ларинччĕ (см. сĕт пыл). Альш. Кас çĕнĕ пулса ларчĕ хайхи. Обстроился снова (после пожара), обновился (квартал). Ib. Пăхатăп – тиенсе те ларнă пирĕн лав (нагрузился). Яргуньк. Пуç тăрисене (на головах у них) улмуççисам шăтса, çитĕнсе, улмисем те пулса ларчĕç, тет. Синерь. Вăл, шаларах (дальше в воду) кĕрсе, хулне чăссĕр (= чăсрĕ), тет те, хулĕ сыпăнса ларса (обрубленные руки снова наставились), ачисене (своих детей) тытрĕ, тет. Сунар. Сăрт ĕлĕкхи пекех хăйне хăй хупăнса ларнă (холм закрылся снова сам собою). Орау. Вилнĕ çын чĕпĕтним сана, пĕтĕм çан-çурăмăнта, аллу-урусенче кăвакарса ларнă вырăнсем (синяки) пур? Ib. Сĕтел çинче ламппи çунса ларать (горит). N. Кам хăй валли инкек-синкек шыраса çӳрет, çав ăна чăнах та тупса ларать. БАБ. Эпĕ пăхрăм пек те, пĕр хуран сăмала вĕресе ларнине куртăм пек (во сне). N. Ĕлĕк вăл (это) çын ячĕ полнă, онтан сомах полса ларнă (стало нарицательным именем). СВТ. Çитменнине тата шатра чирĕнчен кайран (после оспы) нумайĕшĕ, чĕлхе çĕрсе, чĕлхесĕр пулса лараççĕ. N. Хăй пурăннă кун-çулĕнче пĕтсе, çĕрсе ларнă çĕртен пире çутта кăларчĕ (он). Пшкрт. Вырăсла пет йосон соляма (очень хорошо говорить) вĕренсе лартрăм (или: лартăм; научился). КАЯ. Ĕнер Тумия урнă йытă тулланă; урмалла-мĕн пулсан, мĕн курса ларас-ха! (что станем делать). Трахома. Тата пĕрер çул иртет те, хай сирĕн пĕлĕшĕр суккăрах пулса ларать. В. Олг. Онăн учĕ перĕн тырă çине вĕренсе ларса (повадилась). Изванк. Пирĕн пӳртре, ăçта кирлĕ унта (где ни попало, везде), çуртасем çунса лараççĕ (горят). Панклеи. Сĕрсенех (как только помазала), ачана ӳт илсе ларчĕ (наросло тело). Ib. Вăл пыркаласан-пыркаласан, çол йăлтах пĕтсе ларат (дорога кончается). Синерь. Кăмакара этем аш вĕресе ларать, тет. (Сказка). Кан. Çап-çуттăн курăнса, каллех тĕттĕмленсе ларчĕ. N. Тата темиçе анпар (так!) тырă туллиех тулса ларнă, тыррисем алăкĕсенчен тулалла юхса ларнă (сыпался), тет. Цив. Шыв тӳрех пӳрте кĕрсе ларчĕ. Вода сама вошла и поставилась в избу. N. Хайхи салтак тухрĕ; как тухрĕ, хайхи çутă сӳнсе ларчĕ. Никит. Питне-куçне хĕп-хĕрлĕ шатра пекки тухса ларчĕ. Ib. Лешĕ кушак-мĕн пулсан, ăна патакпа шаккаймалла-мĕн, вара вăл каллах çын пулса ларать (превращается в человека). N. Анса лар, спуститься; закатиться (о солнце). N. Чунлă япаласем çумне çыпăçса лармашкăн е çекĕлсем, е тăрăнмалли сăмсасем, е чĕрнесем ӳссе лараççĕ (у растений). N. Тепĕр куна хăварсан, вăл хытса ларать те, кирпĕч çапма хĕнтерех пулать. N. Çамрăк арăм çапла пулса ларнинчен пĕтĕм ял тĕлĕнсе, ăсран-халран кайнă (изумилась). Сборн. по мед. Пĕтĕм çан-çурăмне шатра тухса ларать. Абыз. Çĕлен çапрĕ те, Иван пакăлчак таран анса ларчĕ (в землю). Синьял. Турипе сулчĕ, тет те (он махнул гребнем), тинĕс пулса ларчĕ, тет. N. Вĕсемсĕр пуçне хула та пулса ларас çук (не оснуётся). N. Куçса лар. N. † Килкарт варнчи çармăк хорĕн (= хурăнĕ), кăçал касман полсассăн, ватăлсах ларĕ, терĕр поль. N. Мучи куçне шур илсе ларĕ. (Карнăк шăнни). У старичка сделается на глазу бельмо. (Замерзание окна).

ларт

понуд. ф. от гл. лар. N. Эп сĕтел çине (на стол) ларас теп.– Эп сана лартăп! (я тебе дам – сяду!). Ст. Яха-к. Ун чухне лаша пурри ача-пăчасене ним парса та пӳртре лартаймăн (их не удержишь дома). || Сажать. Ст. Чек. Çĕнĕ çул кунĕ чи малтан килекен çынна минтер çине (на подушку) лартмасан, чăхă лармас (курицы не будут сидеть на яйцах), тет. Актай. Ылттăн тупăка юман тăрăнчен илсе анчĕç, тет. Куна урапа çине лартрĕç (поставили), тет те, килнелле кайрĕç („Ларт, посадить и положить. В последнем случае употребл. только тогда, когда выражают бережное обращение“). Альш. Чим-ха, ав çав хĕвеланăç енчи пĕлĕт кунтарах килтĕр-ха, çавăн çине лартса ярам эп ку пукана. N. † Ларма килнĕ хĕрсене лартса ярас (отправить домой на лошади) терĕм те, лаши килте пулмарĕ. Ст. Чек. Уллах сăри курма пыракансене лартса (усадив) ĕçтереççĕ. Якейк. Эп паян вонпилĕк çăмарта çине чăх лартрăм. Орау. Мана лартса çӳрĕр-ха, мана лартса кайăр-ха! (везите, повезите, т. е. повозите, покатайте). Ib. Ĕлĕк хула хӳми тунă чухне чăн малтан тĕл пулнă çынна хӳме айне лартнă (закапывали), тит (не у чуваш). || Ставить, поставить. N. Кĕперĕн тепĕр енне пĕр шальçа (кол) лартса, ун çине шур явлăк (платок) лартса хăвараççĕ. Яжутк. Иван, киле çитсессĕн, паршисене (баржи) шыва лартса хăварчĕ, тет, хăй киле кайрĕ, тет. N. † Хура вăрман хыçне капкăн лартрăм, юртса пыран хĕрлĕ тилĕшĕн. Вишн. 73. Пусă патĕнче (у колодца) выльăх шăвармалли вăлашка тусан, ăна пус çывăхне лартас пулмасть. Юрк. Арăм, балыка (рыба) мĕшĕн кунта кӳрсе лартмастăн? Ib. Кирлĕччĕ малтан çуне кăмакана лартса ирĕлтерме. N. Наччас сăмаварне лартса ярас-им? (т. е. поставить и как бы предоставить его самому себе). Скотолеч. 12. Каçпа лаша патне каткапа шыв лартса парас пулать. N. Халĕ тин тасатрĕ (вымыла), епле сирĕн пек çын умне çумасăр лартатăн (поставишь немытые), тет. Истор. Лавне çул çинех лартса хăварса. Кан. Икĕ уйăх хушшинче виçĕ чăвашла спектаккăль лартрĕ. || Варить пиво. Альш. Арăмсем килте сăра лартаççĕ, сăра юхтараççĕ. Ала 82. Вăтăр пичке сăра лартрĕç, тет, тата пурин пуçне (на всех) пĕр пичке турĕç, тет. N. † Марье ухмах, хăй ухмах, хăй ухмах, уллах сăри хăй лартать, хăй лартать. Никит. † Улюн ухмах, хăй ухмах, куршак сăри хăй лартат. Альш. Амăшĕсем вĕсене пĕр çич-сакăр витре пек (приблизительно) çăра сăра, лайăх сăра лартса параççĕ. || Остановливать. Орау. Ваконсем лартакан çĕртĕ. В том месте, где останавливаются вагоны. || Поставить отметку (балл). Янтик. Сана миçе лартрĕ уччитлĕ? — Тăваттă! Сколько тебе поставил учитель? – Четыре! Орау. Сатачшăн виççĕ лартрĕ. По арифметике поставил три. || Посадить (дерево). В. С. Разум. КЧП. Хаçат çине çапрĕç: йăмра лартмалла, тесе. Çынсем пуплеççĕ: лартакан лартĕ, эпир лартмасан та, тесе [кто хочет — посадить,— и без нас дело обойдется(!)]. О сохр. здор. Урам хушшисене час ӳсекен йывăçсем лартса тултарас пулать. || Вставлять. СКАЗЗ 30. Чӳрече касса, алăк лартаççĕ. || Наносить (нанос и т. п.) Альш. Кăçал лартса хăварнă туйăн çине (на иле, на наносе) кăçалах курăк тăтса, темĕн çӳллĕш ӳсме тытăнать. Баран. 96. Тĕлĕ-тĕлĕпе (на дороге) юр лартнă; ура пуссан, хăш чух ана-ана каять. || Выправить вывих или перелом. Ст. Чек. Лартнă (сикнĕ алла е урана лартаççĕ). Магн. М. 12. Ора-алă хоçăлсан, лартакан, костоправ. || Impigere; всадить (топор). Альш. Пуртă тăршипе (ты̆р_жи_бэ) пуçран лартăпин!.. Смотри, если я ударю обухом по башке!.. Ишек. Ачи пуртă илнĕ те, тӳрех упа çамкине лартнă. Хора-к. Никам та хой (= хăй) порни çие (= çине) портă лартмаçть. (Послов.). || Насадить на что. N. Ват çынсам похăнчĕç, патак тăррине косарсам, сăнăсам лартса, карĕç онта. Ой-к. Вара хай çĕлен Ивана хӳрипе çавăрса çапрĕ те, Ивана пилĕк таран (по пояс) антарса çĕре лартрĕ, тет. || Надевать. Ст. Айб. Пуçне (на голову себе) лайăх çĕлĕкне лартрĕ (старик). Кан. Хăшпĕр чух (иногда) мулаххайне те тӳнтерле е хăяккăн лартса ярать. || Устраивать свадьбу. Н. Седяк. Унтан вара хăтапа хата туйсене кăçан лартассине шухăшлаççĕ. Ib. Арçын туйне, хĕр туйне кăçан лартассине шухăшлаççĕ. Ск. и пред. 72. Тантăшăмсем пухăнсан, кĕçĕр туйне лартмалла. Альш. Çураçса, килĕшсе, лартса илсен, хĕрсем кунта хаклă. Ск.и пред. 72. Хĕвел ансан, каç пулсан, паян туя лартаççĕ. См. ib 73, 74. || Кипятить (самовар). N. Самавар ларт (у нек. хур). Поставь самовар. См. самавар. || Построить. Регули 752. Çак пӳрте номай полмаçт (недавно) лартрĕç. N. Хăш-хăш çын арман айне, арманне лартнă чух, ача чĕрĕлех лартаççĕ. (сажают). || Приделать. Ск. и пред. 12. Икĕ юплĕ хăрăкран ура лартрăм кĕсрене. || Обыграть. Янш.-Норв. Лартрăм (в шашки). || Обянуть, „надуть“, „обдуть“. Календ. 1904. Нумайĕшĕ лашапа лартнипе мухтанаççĕ, çынсем те вĕсене айăпламаççе (обман при продаже лошади). Ск. и пред. 43. Вăл мĕн те пулин халăха лартса, эрех ĕçмелли сăлтав (повод) тупасшăн. N. † Пирĕн кас каччи пит чее леш кас хĕрне лартмашкăн. Орау. Тĕлĕк (сны) мана лартать вăл. || Лгать. СПВВ. КМ. Лартатăн = суеçтеретĕн. N. Эпир пĕрре, хамрăн телей пулман пирки, ачасене çапла лартрăмăр (налгали). || Выпить. Орау. Çук, лартасах пуль ача, темĕскер пыр шăтăксем () пĕтĕмпех типсе ларчĕç ман. || Corie. Якейк. || В качестве вспомогат. гл. СТИК. Вăрра йывăç çумне çыхса лартрăмăр (привязали к дереву). Ib. Иккĕн-виççĕн тытăнчĕç те, ман алă-урана çыхрĕç-лартрĕç. Ib. Пĕрре хĕлле сивĕ шыв ĕçрĕм те, пĕр кунтанах хайхи эп сасăсăр пултăм-лартăм. Толст. Хырăмне çĕлесе лартрăмăр (зашили, собаке). П. Патт. 24. Шапи çăварĕпе (хулă) варринчен çыртса лартнă (mordicus apprehendit). Микушл. Вăрă кĕрсенех, ача пуртă илчĕ, тет те, алăка питĕрсе те лартрĕ (запер), тет. Урмай. Çĕлен Ивана хӳрипе çапрĕ, тет те, чăркуççи таран антарса лартрĕ, тет. Яргуньк. Çын чăнахах та упана çыхса лартрĕ (связал), тет. С.-Устье. Унтан кайран салтак, анса, сарай алăкне шал енчен çаклатса лартрĕ, тет. N. Вĕсем вара киммисене иккĕшне те çыран хĕррине кăларса лартнă. Изванк. Вăсем çын ăрама тухнине те кураймаççĕ, çынна та çиччас пăсса лартаççĕ (испортят). В. Олг. Ашшĕ колсарчĕ (= кулса ячĕ); хай омлаççия варинчен çорчĕ те, тирсе лартрĕ лайăх омлаç торатне; хошăкне сĕрсе лартрĕ самаскăпа, çыхса лартрĕ тоттăрпала. СТИК. Çанталĕк шăнтса лартрĕ (заморозило). N. Лашине чул юпа туса лартрĕ, тет. Лошадь его она обратила в каменный столб. (Срв. Сысна Иван лашине те, чул юпа пулнăстерне (так!), ĕлĕххин пекех лаша туса тăратрĕ, тет.) Абыз. Хĕр пӳрте кĕчĕ те, питĕрсе лартрĕ; старик çӳрерĕ-çурерĕ те, вилчĕ. Изванк. Çав касхине пӳрт чӳречисене питĕрсе лартрĕç (заперли). Т. VII. Çав патакăн пĕр пуçне (конец) шăтарнă, тет те, каллех питĕрсе лартнă (опять заделан), тет. Пшкрт. Порняма алăк хошшине хопса лартрăм (прищемил). Панклеи. Хĕр тӳрех (тотчас) алăка çаклатать-лартать. Полтава. Авалтанхи ĕмĕте (замысел) туса лартам хăль, тесе. Б. Яуши. Алăкне вăрă кĕрсенех питĕрсе лартрĕ, тет. Ердово. Хăш çул, шыв нумай чух, шыв хĕрĕнчи ялсене те шыв илсех лартать (совсем заливает). Якейк. Çанталăк сивĕтсе лартрĕ. Наступила совсем холодная погода. Совсем студено стало. Панклеи. Йăван хорăна вĕренпе кокарчĕ те, çичĕ çолхи ола кĕсрене кӳлсе ларттĕр (запряг). М. Васильев № 3,1. Соха тăвакан çын çакна (его) хĕрхенсе порăкпа хопласа лартать (покрыл). Кратк. расск. 22. Тулли хутаççисене ашакĕсем çинчен çĕре антара-антара лартнă. Букв. 1886. Пĕр каçхине пирĕн, тукăнпа (с ободьями) Чĕмпĕре каяс тесе, тиесе лартрĕç. Ib. 1904. Çӳлтен çăвать, аялтан шăла-шăла лартать (задувает мятель). N. Сăмавара крант çыпăçтарса лартрĕç. К самовару приделали кран. Сятра. Серете çуса лартрăм. Я вымыла пол. Ib. Шотласа лартрăм. Я решил. Кан. Çурт çийĕсене пĕтĕмпех витсе лартаççĕ. Ib. Вăт, куçа шур (бельмо) илсе лартрĕ. Пир. Ял. Чул кăларнă хушăра сасартăк çыран ишĕлсе аннă та, Арçенти Егорăва аяла туса лартнă (завалил). N. Чоаш кĕрĕкĕ тăхăнса лартнă (надел). N. Ĕçсе лартса (напился). N. Эсĕ чоашла лайăх вĕренсе лартса (выучился). Хорачка. Хырăн тотă — çисе лартса (наелся), ĕçсе лартса. N. Вăл пире темиçешер сехет юрлаттарса лартрĕ (или: лартатьчĕ, т. е. заставлял сидеть и петь).

лутăрчак

(луды̆рџ̌ак), сл. неопр. зн. (в игре). Орау. Пытанмалла вылянă чухне пытаннисем шыраканнисене хуса çитсе, лутăрчак тăваççĕ: уртăнать те: лутăр, лутăр, лутăрчак, катка (или: лутка) çӳлли анчах пуль (т. е. будь карликом), тесе, çĕрелле пусаççĕ (прижимают к земле).

лутка

кадочка прибл. в 0,7 метра вышиною и 0,5 в диаметре. СТИК. Лутка — кадка, в которой носят на палке воду для лошадей. СПВВ. ТА. Лотка = катка. Якейк. Лоткая ăна çăка хăвăлĕнчен пуринчен ытла тăваççĕ; онпа шу, сăра тусан, ăсла, сăра йăтаççĕ (носят двое, за веревку, или за железное перевесло, на плечах, при помощи кĕвенте). Такмах. Витрепе ăсмалла, луткапа тултармалла, алтăрпа валеçмеллĕ, тет. С. Алг. Çак хăтанăн ултă луткапала кăмака çинче вуникĕ çĕлен пек чашкăрса йӳçет пыл. Вотлан. Тĕпсĕр лутка аш тулли. (Пӳрнескепе пӳрне). Пшкрт, В. Олг. Лотка, большая кадка с мукой Ст. Ганьк. † Лутки-лутки пыл лутки. Собр. Лутра çынна лутка çурă, теççĕ. (Послов.). Ib. Лутра çын луткă çур ĕçет, теççĕ. Панклеи. Холари халăх, çакăн халаппине илтсен, пĕтĕмпех шу кăларнă çĕре (ко времени добывания воды?) хатĕрленсе тоххĕрç, тет: хăшĕ црес (так!) йăтнă, хăшĕ лотка илнĕ, хашĕ пичке торттарнă. Орау. Луткапа кĕвентелесе шыв йăтаççĕ, сăра сĕрсен, пичисен сăра йăтаççĕ. N. Луткана иккĕн йăтаççĕ; унпа ăсла, сăра йăтаççĕ, тырă та ятаççĕ. Унăн хăлăпĕ пур. Лутка кĕвенти (палка, на которой носят л.) им. приблиз. 2 арш. в длину Л. делается из липы или из осины. См. крăмусла. || Ушат. Ст. Чек. || Купель. Пазух. Чакăсенĕн хĕрĕсем пĕр луткана кĕне пек. || Лодка. Макс. Чăв. К. I, 82. Лотка хăмисăр хăма, юхайрать-çке Енĕшпе. Сред. Юм. Лôтка, лодка. N. † Атăл хĕринчи симĕс лотки кулет тума (кататься) пит лайăх.

милке

(_мил’г’э), веник; помело. Икково, Сохрон-й., Орау. Бгтр. Пуçĕ сенкĕ, хырăмĕ пичке, хӳри милке. (Ĕне). Якейк. † Тата пичи хĕр кортăм: кăмака милки пуçĕ пор, кăпчан тĕмми келетки, ори-алли Ортьохха, лаптак токмак копарчи: ахаль парсан, кирлĕ мар. Качал. † Сикрĕç тухрĕç çичĕ хĕр; пĕрне тытас, терĕм те, ашшĕ тухрĕ милкепе, амăш тухрĕ турчкапа. || Богатырево (Цив.). Милке, веник, помело. Шибач., В. Олг. Тюрл. Милке – помело.

мурата

(мурада), назв. рыболовной снасти (срв. русск. мереда). Хир-б. Мурата — çипрен çыхса тунăскер, пичке пек, хĕсĕк çĕре лартаççĕ. Орау. Мурата лартас (рыбол. снасть, в роде бочки из ниток).

юх

течь; плыть. К.-Кушки. Шыв юхрĕ. Вода текла. Б. Яньши. Вăл шыв кунта Ишек патне çитичченех юхса килет (течет до с. Ишак). N. Пирĕн ял патĕнченех Енĕш ятлă шыв юхса иртсе каять (протекает р. Аниш). Альш. Хай сăрасем юхса пĕтсен, хĕрсем сăрисене пĕр-пĕр хваттире пуçтараççĕ. Ердово. Пысăк шывсем çинчен пăрсем юхса пĕтсен (после ледохода), прухутсем, паршăсем, пĕрене суллисем юхма пуçлаççĕ. Ст. Чек. † Атăл юхмас тулли, ай, пусан та; ан ӳпкелĕр епле пусан та. Сала 179. † Атăл юхмас, епле тулсан та. Регули 221. Шу йохаканĕ (йохакан шу) лере çок. N. Çырмасенче шывсем юхма пуçларĕç. По оврагам потекла вода. Чураль-к. † Шур Атăла кĕпер турăм, çийен шывĕ юхмасса; кăçал тухрĕ çĕнĕрен саккон, хĕрпе ача çывăрма. Регули 256. Конта йохман шу пор. Здесь есть непроточная вода. N. Шусем юхса петрĕç, çĕр типрĕ. Вода стекла, земля высохла. Ал. цв. 9. Вĕсем çине пăхсан, сĕлеке юхса тăрать. Самар. Ту çинчен шыв юхнисем кунтанах курăнаççĕ. Отсюда видно, как в разных местах стекает с гор вода. Пазух. Атте лаши тур лаша; турти тăрăх тар юхать, пĕкки витĕр пĕлĕт юхать, çилхи витĕр çил вĕрет. N. Ура виç-тăват тĕлтен шăтса юхрĕ. На ноге были гнойные нарывы в 3-4 местах. Скотолеч. 17. Сĕрессе (лекарством) нумайтарах сĕрес пулать, анчах юхса тăмалла (так, чтобы текло) сĕрме юрамасть. || О ведре и т. д. N. Витре (катка, сăмавар) юхать. Ведро (кадка, самовар) течет (пропускает жидкость). || Оплывать. Ч.С. Тата чара хĕрне çутнă çуртасем, ирĕлсе, çĕре юхсан: вилнĕ çынсем йĕреççĕ пулĕ, тесе, хуйхăрса лараççĕ. (Çураçма). Орау. Çурта çуннă майĕпе ирĕлсе юхса анать. || Гноиться. В. Олг. Холĕ йохат. у него гноится рука. Чăв.-к. † Пирĕн савнă туса каяканăн икĕ куçĕ шăттăр, пичĕ юхтăр. (Хĕр йĕрри). || Двигаться, направиться. Шел. 64. Ах, халăх тытăнать хир енелле юхмашкăн. Упа 667°. † Вун-ик хĕрпе пĕр матка (= арăм) юхайраççĕ пасара. М. Васильев. № 3. Старик х(ă)раса лаçăран йохать килне хăвăртрах. Собр. 37. † Улăхрăм-кайрăм çӳлĕ сăрта, юхрăм-антăм шыв çине. || О вшах. Н. Сунар. † Çакă ял(ăн) хĕрĕсен пыйтă юхать, курмастăр-и?(так и сыплются). || О движении облаков. Череп. Кунĕпе пĕлĕт юхрĕ. Весь день ходили облака. Сала 95. † Ĕнтĕ пĕлĕт юхат, хĕвел пăхат, ун хушшинчен вăш, вăш! çил вĕрет. Ау 267. † Ĕнтĕ пĕлĕт юхат уйăхпалан çăлтăрсем хушшинче. Альш. † Ĕнтĕ пĕлĕт юхат, пĕлĕт юхат уйăхпалан хĕвел хушшинчен. || Быстро подвигаться. Якейк. Соха касси йохса анчах пырать; çак соха-пуç лайăххине тата çĕр çамçине пĕлтерет. Кон. 1927, № 237. Халăх хушшинчи ĕçсем те питех юхсах пыраймаççĕ. Ib. Юхса-çеç пырать çав... || Не ладиться. Шор-к. (Алик. в.). Ĕçĕ юхса тăрать. Дело валится из рук, не ладится. (Можно понять и букв: «так и течет»). Жатва. Çав çыннăн ĕçĕ аллинчен юхсах пырать. || Сыпаться. Толст. Мĕнле апла вăл, çăнăх пекех çемçе юхакан-и? N. Пăрçа хăма тăрăх юхса анчĕ. Горох скатился по доске. || Рассыпаться, просыпаться. Ч.П. Аллăм-кăна тулли алă çыххи юхса тухмин, лайăх-чĕ. N. † Чупрăм-антăм çырмана, юхрĕ-тухрĕ шерепем. Шурăм-п. № 6. Халĕ те унăн пĕр ят çĕрĕ анчах пулсан та, тырри час-часах уйра пĕччен юхса ларать. || Сползать? Шибач. Сăкман йохса каять. || Уплывать, выплывать. Ч.П. Вĕт-вĕт çумăр çăвать-çке, кантăр юхса каять-çке. Собр. † Сикрĕм-лартăм кимĕ çине, юхрăм-кайрăм пĕр çухрăм. Кильд. † Юх, юх, кимĕ, юх, кимĕ, таса çерем çине тух, кимĕ! (Здесь переписчик приписал: «юх-юх — причастие»). Илебар. † Улача кĕпе, ука çуха, юхрĕ-тухрĕ шыв çине. Ала 33°. † Вун-икĕ чĕпĕлĕ кăвакал кăларчĕ-ячĕ шыв çине: юхăр та çӳрĕр, тияйрĕ. || Линять (о шерсти). Шурăм-п. № 5. Сурăхсене урама кăларма пуçларĕç, тĕлĕнмелле начар: çăмĕсем юхса пĕтнĕ. || Худеть. Альш. Ĕлĕк мăнтăр-ччĕ те, халĕ пĕтĕмпе юхса тухрăм (похудел). || О плавных движениях пляшущего. Хурамал. Пĕр çын пит хитре ташласан: пĕр юхать çав! теççĕ.

вальăм

доля? См. валĕм. Курм. Çырлах, торă, ан пăрах, сана пуççапатпăр. Торă мучея пичке пуçларăм; торă мучея евитлĕ полтăр, чирер ĕççе çима. Торă, перекетне пар! Ачам-пăчампа чипер торра пуççапатпăр. Хĕрт-сорта вальăм полтăр, карта-пуçне вальăм полтăр.

ывас

(ывы̆с), деревянный кружок для покрывания посуды. КС., Сред. Юм., Чертаг., Бюрг., Тюрл. Бюрг. Ывăс — савăта витекен япала, Сред. Юм. Сĕт-турăх çине ывăс хупламасан, час шăна кайса туллать (siс!). Тюрл. Хоран ывен. катка ывси (ывзи^ы), || Доска, на которой режут мясо. М. П. Петров. См. усă. Çĕн-Ӳсел. Ывăс — крышка (кружок), по ăвăс — осина, воск.

ырçа

(ырз’а), род короба. Альш. Ырçана хупран тырă хумашкăн тăваççĕ. Сарлака, хулан хупа икĕ вĕçне пĕр çĕре туса çĕлеççĕ те пушăтпа, тĕпне те хупранах туса хураççĕ; ăна та пушăтпа çĕлеççĕ кăшкарĕ çумне. IЬ. Пĕр ырçа пула йăтнă, тет те, килет, тет. И. С. Степ. Ырçа. Орл. П, 239. Сенки малта, ырçи варĕнче, шăпăрĕ кайра. (Ĕне). Богдашк. Ача нуммаййи ырçана хупса хавар. СПВВ. Ырçа — тырă-çăнăх хумалли. Н. Леб. Ырçи шыв ĕçĕ, кăвак кăвакарчăн вăй-вылĕ. (Ĕне шыв ĕçни). || «Ырçа — сарлака катка». Щ. С.

ула-кайăк

, ола-кайăк, пестрый дятел. М. И. Петров, Мыслец и мн. др. Чертаг. Ола-каяк — дятел. Пшкрт. Ола ҕаjы̆к. Коракыш (Чув. тексты № 2, 467°). Сик, сик кутлă, сик кутлă, чалтра куçлă, чалк сухаллă, кĕс кĕрĕклĕ, пурçăн йĕмлĕ, ука тухялă. (Ула-каяк). Правописание не совсем прав. Нюш-к. Ула каяк вăрманта йăвăçа сăмсипе таккаса шĕкĕ çисе çӳрет. Шĕкĕ — йăвăçа çиекен хурт. Шибач. Ола кайăк — дятел. СПВВ. Т. А. Ула кайăк = ула-катка. Шибач. Ола каяк: йывăçа таккать.

ула-катка

пестрый дятел. Кн. для чт. 147, Баранов 128. Н. Седяк, Щ. С. Тимерс. † Ула-катка катка-çке, хир хăвине хăртать-çке.

уна

она, дат. и вин. пад. от вăл (ву, о, олă, вăлă). См. ăна. Эс она ма окçа патăн? Рег. 770. Эпĕр каларăмăр она: çол осал, тесе, çавăнпа вăл онта кайман. IЬ. 586. Эп она ватрăм, мана оншăн ним те полмарĕ. || Иногда остается без перевода. Чхĕйп. Вăлсам акă мĕн вăхăтра хĕрес палине тунă (= крестились крестом): пĕре мункунта, пăтă çынă чух; тата тепре кĕркуне пăтă чӳкленĕ чух, тата тепре пичке пуçланă чух. Уна та тĕпелеле турăш ене тăрса сăх-сăхман, алăк патнеле тăрса, алăкне ярах уççа пăрахса сăх-сăхнă. Сред. Юм. Халь, ним çиме çôк чôхне кôланай пуçтараç поль-ха ôна? IЬ. Ĕçне ĕçлемесĕрех ôкçа ыйтаç пôлать-и ôна? IЬ. Хăй тумасăр, çын туса памалла-и-ха ôна? Эпир кăçта кайнă, çавăнта пымалла-и-ха ôна?

Русско-чувашский словарь

бочка

сущ.жен.
пичке; дубовая бочка юман пичке; бочка для воды шыв пички; обручи бочки пичке кăшăлĕсем

дно

сущ.сред.
тĕп; дно бочки пичке тĕпĕ; на дне озера кӳлĕ тĕпĕнче

кадка

сущ.жен.
катка, шетник; кадка с водой шыв катки

пиво

сущ.сред.
сăра; разливное пиво пичке сăри; пиво в банках банкăллă сăра; варить пиво сăра ту

течь

глаг. несов.
1. юх, юхса тăр; вода в речке течёт с журчанием çырмара шыв шарласа юхать
2. шыв яр, шыв витер, шăтса юх; кадка течёт катка юхать
3. (син. проходить) ирт, пыр, иртсе пыр; время течёт незаметно вăхăт сисмесĕрех иртет

чан

сущ.муж., множ. чаны
чан, катка, савăт; чан с водой шыв катки

Русско-чувашский словарь (1972)

затычка

пӑкӑ, пичке пӑкки.

кадка

катка; кадушка пӗчĕк катка.

кадочник

катка-пичке тӑвакан, юсакан ӑста.

клёпка

клёпка (1. катка-пичке хӑми; 2. клепать туса ҫыпăçтарни).

втулка

тулккă (1. урапа кĕпчекӗ ăшне лартакан тимĕр ункă; 2. пичке пăкки).

отверстие

шӑтӑк, ҫӑвар, ана; дверное (оконное) отверстие алӑк (чӳрече) ани; отверстие бочки пичке ҫӑварĕ.

разбухать

несов., разбухнуть сов. 1. шӑршӑнса кай (катка), шӳсе сарӑл; 2. ытла ӳссе кай (штат).

рассохнуться

сов., рассыхаться несов. типсе хавшаса кай, халтӑркаса кай, шултаркаса кай (пичке-катка).

рассыпаться

-плюсь, сов., рассыпаться несов. сапӑн, сапаланса кай, арканса кай (хавшанӑ, шултӑрканӑ пичке).

сбивать

кого, что несов., сбить, собью сов. 1. персе ӳкер (тӑшман самолётне), ҫапса ӳкер (йывӑҫ ҫинчен улма), ҫапса кӑлар (пичке кӑшӑлне); 2. чалӑштарса яр (атӑ кӗлине); 3. чакар, ӳкер (хак); 4. аташтарса яр, ҫултан пӑрса яр; сбил ученика при ответе урок каласа панӑ чух ачана пӑтраштарса ячӗ; 5. уҫласа ӳкер (ҫу).

пустой

1. пушӑ (пичке); пустой колос пушӑ пучах; 2. хӑвӑл (стена); 3. вырӑнсӑр, уссӑр (ӗмӗт); 4. ниме тӑман (çын, кĕнеке); с пустыми руками ҫара алӑпа, нимсӗр (килтӗм).

чан

шан, чан, пысăк катка, пысăк шетник.

тара

мн. нет тавар хумалли ещĕк, михĕ, пичке т. ыт. те.

удручать

кого, что несов. удручить, -чу сов. пăшăрхантар, вырхантар, хуйха ӳкер; злой тоской удручена, к муравью ползёт она (Крыл.) пысăк хуйха ӳкнĕскер, катка патне каять вăл.

утлый

1. кивĕ, кивелсе çитнĕ шăтăк (кимĕ, пичке); 2. тĕрексĕр, шанчăксăр.

уторы

çарта, катка-пичке çарти.

ушат

шетник, икĕ хăлхаллă катка.

бондарь

м. катка-пичке тăвакан, юсакан.

бочар

катка-пичке тăвакан (бондарь).

бочка

пичке.

бочонок

, -нка пĕчĕк пичке.

Русско-чувашский словарь (1971)

бондарный

прил. катка-пичке ⸗ĕ [⸗и]; бондарный цех катка-пичке цехĕ.

бондарь

м. пичкеçĕ, катка-пичке ăсти.

бочка

ж. 1. пичке; 2. пичке (шĕвек виси, 480 литра яхан); 3. ав. бочка (ăста пилотаж фигурисенчен пĕри); ◇ как сельди в бочке см. href='/s/сельдь'>сельдь.

буй

м. буй (асăрхануллă пулма систерсе шыва якăрпа янă пичке).

ведёрный

прил. 1. витре ⸗ĕ [⸗и]; ведёрная ручка витре хăлăпĕ; 2. (вместимостью в ведро) пĕр витре кĕрекен; ведёрная бочка пĕр витре кĕрекен пичке.

выбить

сов. 1. кого-что (вышибить) çĕмĕр, çапса кăлар, çапса ӳкер (е антар); выбить стекло кантăк çĕмĕр; выбить пробку из бочки пичке пăккине çапса кăлар; выбить из седла йĕнер çинчен çапса антар; 2. кого (с боем вытеснить) хăваласа яр; выбить противника из города тăшмана хуларан хаваласа яр; 3. что, разг. (выколотить) тасат (силлесе, çапса, шаккаса, хулласа т. ыт.); выбить трубку чĕлĕме шаккаса тасат; выбить ковры кавирсене силлесе-шаккаса тасат; 4. что (уничтожить) çап, çĕмĕр, таптат; рожь выбита градом ыраша пар çапнă (е çĕмĕрнĕ); 5. что (сделать углубление) шăтар, шăтарса кĕр; 6. что (вычеканить, вытиснить) çап; выбить медаль медаль çап; выбить клеймо кĕлеме çап; ◇ выбить дорогу çула лакăм-тĕкĕмлетсе пĕтер; выбить дурь из головы аса кĕрт, ухмахланма пăрахтар.

выпарить

сов. 1. что пăспа пĕçерт, вĕриле; выпарить кадку катка вериле; 2. что (удалить влагу) пăслантарса типĕт; З. кого, разг. (в бане) çап (милĕкпе).

закупорить

сов. 1. что пакăла, пăкăласа ларт, питĕр, питĕрсе ларт; закупорить бочку пичке пăкăласа ларт; 2. кого-что, перен. разг. хупса ларт; закупорить в комнате пӳлĕме хупса ларт.

замочить

сов. что 1. (промочить) йĕпет (сăм. урана); 2. (подвергнуть мочению) йĕпет (сăм. улăм); ислет (сăм. сăран); шӳтер (сăм. çимĕç варри); шăршăнтар (сăм. катка-пичке); хут (сăм. кантар); замочить бельё кĕпе-йĕм ислетсе ларт.

запарить

сов. разг. 1. что (обработать паром) вĕриле, пăшăкла; пĕçерт; запарить бочку пичке вĕриле; запарить корм скоту выльăха апат вĕрилесе пар; 2. кого, прост. (в бане) халтан кайиччен çап, пĕлми пуличчен çап (мунчара); 3. кого, прост. (измучить ездой) кăпăка (е чăм шыва, хура тара) ӳкиччен хăвала (е чуптар).

запариться

сов. разг. 1. пул, пулса çит, шăршăн; кадка запарилась катка шăршăнчĕ; 2. прост. (в бане) халтан кайиччен çапăн, пĕлми пуличчен çапăн (мунчара) , 3. прост, (сильно устать) ăшша пиç, халтан кай, чăм шыва ӳк.

кадка

ж. катка, шетник.

кадушка

ж. катка (пĕчĕкки).

клёпка

ж. 1. по гл. клепать; машинная клёпка машинăпа клёпкăлани; 2. (доска для бочки, кадки) катка-пичке хăми.

наквасить

сов. что, чего йӳçĕтсе хур (е тултар, хатĕрле); наквасить бочку капусты пĕр пичке купăста йӳçĕтсе хур.

насолить

сов. 1. что, чего тăварла; насолить кадку огурцов пĕр катка хăяр тăварла; 2. что, разг. (сильно посолить) тăвар сап, тăварлантар (ытлашши); насолить суп яшкана тăварлантарса яр; 3. кому и без доп., перен. разг. тарăхтар, кӳрентер, усал ту.

насосать

сов. 1. что, чего. (высосать) ĕм, ĕмсе ил, ĕмсе тултар; 2. (наполнить) уçласа тултар; насосать бочку керосина пĕр пичке краççын уçласа тултар.

обогнуть

сов. что 1. авса çаврăн, авса çавăрса ил; обогнуть обруч вокруг бочки пичке тавра кăшăл авса çаврăн; 2. (обойти кругом) тавра çаврăн, тавра кай.

обруч

м. кăшăл (катка-пичкен).

опорожниться

сов. пушан; бочка опорожнилась пичке пушаннă.

парить

несов. 1. что пыллантар, пăспа пĕçер; парить тыкву кавăн пыллантар; 2. что (очищать паром) вĕрет, вĕриле; парить бельё кĕпе-йĕм вĕрет; парить бочку пичке вĕриле; 3. кого-что (в бане) çап (мунчара); 4. обычно безл. пăчăлан, шăрăхлан, пĕçерт; перед грозой парит аслатиллĕ çумăр умĕн пĕçертет; 5. (выделять пар) пăслан; земля парит çĕр пăсланать.

паршивый

прил. 1. (больной паршой) кутăркаллă, кукшаллă, кĕсенлĕ; 2. перен. разг. (дрянной) усал, начар, латсăр, ниме юрăхсăр; паршивая погода усал çанталăк; паршивое настроение пăсăк кăмăл; ◇ паршивая овца все стадо портит посл. соотв. пĕр кашăк тикĕт пĕр пичке пыл пăснă, тет.

подкатить

сов. 1. что кустарса пыр (е çитер, кĕрт); подкатить бочку пичке кустарса, пыр; 2. разг. (быстро подъехать) вĕçтерсе пыр (е кил, çит), пырса тăр; к дому подкатила машина пӳрт умне машина пырса тăчĕ; 3. обычно безл. разг. (о боли и т. п.) капланса (е тулса) пыр (е çит); подкатило к горлу пыр патне капланса пычĕ (макăрас килнипе).

поливной

прил. шăваракан, шăвармалли; поливные земли шăваракан çĕрсем; поливная бочка шăвармалли пичке.

полуторный

прил. пĕрре çурă чухлĕ; в полуторном размере пĕрре çурă чухлĕ; полуторная бочка витре çурă кĕрекен пичке.

пропарить

сов. кого-что 1. хĕрт (тислĕке) пăшăхла вĕриле (катка, пичкене), пĕçер (милĕке); 2. (в бане) çап (милĕкпе).

раскупорить

сов. что уç, пăккине кăлар; раскупорить бочку пичке пăккине кăлар.

рассохнуться

сов. тип, типсе шултăрка, типсе хавша, шултăркаса кай; бочка рассохнулась пичке шултăркаса кайнă.

рассыпаться

сов. 1. (высыпаться, выпасть) сапалан, сапаланса кай, салан, саланса кай, сапăн; мука рассыпалась çăнăх сапаланса кайрĕ; 2. (развалиться) аркан, арканса кай, сирпĕн, çĕмĕрĕл; бочка рассохлась и рассыпалась пичке шултăркаса типнĕ те арканса кайнă; 3. (разойтись, разбежаться) чупса салан, сапаланса кай; охотники рассыпались по лесу сунарçăсем вăрман тăрăх сапаланса кайнă; 4. в чём и без доп., разг. (преувеличенно хвалить) ытлашши мухта; рассыпаться в похвалах мухтаса пĕтер.

сбить

сов. 1. что (сшибить) çапса ӳкер (е сирпĕт, тат), шаккаса ӳкер (е кăлар); сбить яблоки с ветки панулмисене турат çинчен çапса ӳкер; сбить замок с двери алăк çăрине çапса сирпĕт; сбить с бочки обручи пичке кăшăлĕсене шаккаса кăлар; сбить человека с ног çынна çапса ӳкер; 2. кого-что (заставить упасть, подстрелив) персе ӳкер (е антар) (кайăка, самолёта); 3. кого (выбить с занимаемых позиций) хĕссе (е çапса) кăлар (тăшмана); 4. что (стоптать) чалăштарса яр (пушмак кĕлине); 5. кого-что (повредить) хуçса (е çĕмĕрсе, шăйăрса) пăрах; сбить холку лошади лаша ӳрчине шăйăр; 6. кого-что (запутать) пăрса (е аташтарса, пăтратса) яр; с дороги çултан аташтарса яр; сбить с пути çултан пăрса яр, аташтар; 2) перен. тĕрĕс çултан пăрса яр, йĕркерен кăлар; 7. что (добиться резкого уменьшения) чакар, ӳкер, пĕчĕклет; сбить температуру температурăна чакар; сбить цену хакне ӳкер; 8. что (сколотить) ту, çапса ларт, хĕстер; сбить ящик ещёк ту; сбить полы урай хăмисене хĕстер; 9. кого-что, разг. (собрать вместе) пух, пĕрлештер; сбить бригаду бригада пух; 10. что (сбивая, сгустить) лака, пăтрат; сбить желтки çăмарта сарри лăка; сбить масло çу ӳкер; ◇ сбить спесь (или гонор, форс) пусăрăнтар, çунаттине хуçса яр; сбить шерсть çăм таптар; сбить с толку арпаштарса яр.

сколотить

сов. что 1. (сбить вместе) шаккаса çыпăçтар, хĕстер, çапса хĕстер; сколотить половицы урай хăмисене хĕстер; 2. разг. (изготовить) тукала, туса ларт; сколотить избёнку çурт тукаласа ларт; 3. перен. разг. (создать) йĕркеле, ту, туса йĕркеле; сколотить бригаду бригада йĕркеле; 4. разг. (сбить, снять) çапса (е шаккаса) кăлар, сӳ, сӳсе ил, висте, вистесе ил; сколотить обручи с бочки пичке кăшăлĕсене шаккаса кăлар.

ушат

м. шетник, ик хăлхаллă катка.

чан

м. шан, чан, мăн катка; пивоваренный чан сăра шанĕ.

Немецко-чувашский словарь Йоханнeса Бeнцинга (Benzing)

Tonne

picke, (Schiffstonne) tonnă
пичке, тонна

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

çăвар

«рот», «пасть»; «отверстие»; пичке çăварĕ «отверстие (налив) бочки»; др. тюрк. (рунич.), МК, Замахш. ағыз, уйг. эгиз, узб. оғиз, азерб., туркм., тур. оғыз, башк., казах., к. калп. ауыз, ног., тат. авыз, кирг. ооз, алт. В, тув., хак. аас, кумык, авуз «рот», «отверстие» (в некоторых языках — азерб., тур., тув. и др.— «устье реки»).

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

шетник

пысăк катка. Ăна (выльăх апатне. – Э.Ф.) ак çапла хатĕрлеççĕ: пысăк катка (шетник) çине пучах, арпа е улăма тураса тултараççĕ те çăнăхпа тăвар сапаççĕ, унтан вĕри шыв сапса пусараççĕ, каткине пĕр тавлăка яхăн витсе тăратас пулать [Çулталăк 1910:5–6].

См. также: