Поиск: пан

(с’ил’э̆), гнев, злоба. См. çил. Толст. Манăн лашана темĕн тĕрлĕ çилĕ килчĕ. N. Хăйсем салтака кайнă çилĕпе (с досады на солдатчину) лашисене пĕр хĕрхенмесĕр хĕнеççĕ. N. Çавăнпа, тăванăмсем, мăн кăмăлăра хăварăр, хăвăр çилле виçеллĕ тытăр, вăрçă-тавлашу ан кăларăр. Череп. Çилле хăваласа çӳремест. Не злопамятен. КАЯ. Çапла, аттерен чее сăмахсемпе çиллисене çавăрса ятăм. Ib. Ну, ĕнтĕ, халь çийĕнче çилли çавăрнчĕ, мана тин ватас çук (больше не будут бить меня теперь уж). N. Тем пек çилли килнĕ. Он очень рассердился. N. Ниçта çиллине шăнăçтара пĕлмен. Он был вне себя от гнева. Янтик. Урамра çавăнпа вăрçнă та, çиллине шăнараймасăр (будучи вне себя от гнева) хапха юпине персе аллине ватнă. Баран. 42. Кашкăрăн çилли килсе çитет, çивчĕ шăлне шатăртаттарма тытăнать. N. Ун çине те, пирĕн çине те кăлăхах кураймасăр çилĕ тытакан (питающим злобу) тăшмансене парăнми пулса пурăнма пар ăна. Алекс. Невск. Халăх хăйне кураймасть пулсан та, ăна çилле хумасăр Переяславлте çар пухса вĕсене пулăшма кайнă. N. Унăн çилли çавăрăнса (гнев прошел) кăмăлĕ йăвашланнă. Истор. Панăн çилли тулса çитнĕ. Пан воспылал гневом. Чем люди живы. Матрӳненĕн шалт çилли тулса çитет. Кама 47. Çилле тавăрас (отомстить). Ib. 15. Тумлан та тух эсĕ урама, çилле кӳрсе ан тăр кунта (не серди).

çӳрет

понуд. ф. от гл. çӳре. Альш. † Ман пуçăмри шур çĕлĕке пăтаран пăтана çӳретрĕç; эп каясси таçтан паллă — килĕрен килле çӳретрĕç. || Носить, таскать (напр. в кармане). Микушк. † Хранцуски тутăр, виç пан улми, эрне çурă çӳретрĕм кăсяра. Баран. † Тинĕс çинче пулсан та, типĕ çĕрте те, вăрçăра та, килте те Тарас чĕлĕмне хăварман, çумĕнчех çӳретнĕ. || Возить. Баран. 159. Хура тинĕспе Азов тинĕсĕ тăрăх тавар çӳретсе, Россия ют патшалăхсемпе суту-илӳ тăвать. || Обьезжать, обьездить, выездить, приучать к езде (лошадь). N. Çӳретмен лаша пуçсăр пулать. Яндобы. Патша калать: халь çĕн лаша пур, тавай çӳретме каяс, тет. К.-Кушки. Кӳршĕри Ивансем тьыхине çӳретме тухнă. || Называть. Юрк. Чăваш ячĕпе çӳрете пуçланă. Начали называть чувашами. || Случать. К.-Кушки. Ку вăхăтра вĕсем çӳретеççĕ. В это время у них бывает случка. Ib. Хура ăйра хăй тĕслĕ кĕсрепех çӳретеççĕ. Карего жеребца случат с такой же кобылой. Ib. Кĕсрине ула ăйрăпа çӳретнĕ. Кобылу случили с пегим жеребцом. Ib. Вĕсен паян кĕсрине çӳретнĕ. Сегодня у них случали кобылу. || Употребл. в качестве вспомог. гл. N. Тăхăнма юраман çĕтĕк тумтирсене, тăла-çăпатасене, атăсене пӳртре вырттарса çӳретес пулмасть. Чуратн. Ц. Кăна тырă çитерсе çӳретеччен, яла хуса кĕрем. Кан. Эсĕр мана ма Чуптарса çӳрететтĕр (= çӳрететĕр). Вы что это обманываете меня и заставляете ходить попусту.

такана

(тагана), корыто (всякое). Сред. Юм. Такана, корыто. Икково. Такана, корыто для стирки белья дома. N. Такана çинче кăна, в корыте (мыть). Изамб. Т. Купăста такани, корыто для рубки капусты (у КС. зто — купăста вулашки). Альш. † Леш кассенĕн каччисем, такана пек хырăм(ĕ)сем (с большими животами?). N. Ăсла такани или кункăра (ăсла юхтараççĕ). || Ночевки, ночевы. Кан. Ăна: ани такана пек, тесе, илмерĕ. Не взял загона, ссылаясь на то, что он похож на ночевки, т. е. не представляет правильного четыреугольника. Ст. Ганьк. Таканала вир авăсаççĕ. Собр. † И, пастăр-пастăр пан улми, таканасем çинче кустарни (суть те, которые катали на ночевках?). Альш. Такана илнĕ, тет те, çурт тавра авăçса (тряся как бы вея) çавăрнат (старуха во время пожара), тет. Ib. Такава евĕрлĕ лаппи. Н. Седяк. Такана — алланă çăнăха хураканни. Юрк. Авсăн такани — кĕрпе авăсакан такана. Сред. Юм. Авсăн такани (кăмакана хывнă тыррăн — юлашкине авăсакан таканана калаççĕ). См. авсăн. Н. Седяк. Шанчăксăр ĕçе: такана çинчи шыв, теççĕ. Собр. Халăх çинчи сăмах такана çинчи шыв пек. (Послов.). || Колода. Письмянка. Такана (чит. таҕана), колода. Сред. Юм. Лаша такани (витере лашана пăтратса паракан таканана калаççĕ). N. Пусă такани. || Приспособление для катания с горы. || Корыто для купанья детей. Ядр.

таткăç

то, чем рвут: Турх. Собр. † Атăл урла пан улми, каçайса татасчĕ,— таткăç çук.

тен

(_тэн’, т’эн’), может быть, возможно; авось. N. Тен, вăл вăхăтра пӳртре никам та пулман. Ал. цв. 15. Мана пӳрсен, тен, эпĕ сан патна каллах та тавăрăнăп. Бес. чув. 9. Лайăх çитерсен, пырĕччĕ те, тен, анчах лайăх çитересси ăçта ĕнтĕ вăл ку çулсенче (где уж хорошо кормить на этих годах)! N. Пăртак шухăшлăса тăркаларăмăр та: тен, курмĕ-ха, тесе, пĕринчен пĕри иртерсе (взапуски), вăрманалла чупса кайрăмăр. Туперккульос 6. Малтан ленксе чирленине çын, тен, ирттерсе те яма пултарĕччĕ. Сунт. Ашшĕ ун, тен, ĕмĕр килмĕ. N. Кăна (это письмо) илсен, тен, мана валли пĕр-ик минут тупăнĕ — мана çырса ярăр часрах. Абаш. Тен, вăл сан патна кĕрĕ (зайдет). Истор. Шведсем, тен, пире темиçе хутчен çĕнтерĕç, анчах эпир вĕсене çĕнтерме хăйсенченех вĕренĕпĕр! Б. Олг. Пăрахма (уступить) полмас ман, паранкă таса (хорошая) ман. Воç леш çынне (у того человека) ил; вăл, тен, йӳнех парат полĕ, онне ил (купи). N. Тен, ăçта пĕлес (кто знает)? Пире хĕрхенсе ачасене те тупса парĕ, тенĕ. Ib. 468. Вăл килĕ, тен. СПВВ. Х. Тен, парĕç-ха. Может быть, еще дадут. С. Дув. † Çакă хăта патне килсессĕн, тен, чыс курмĕ тесе, пĕлетре? Альш. Тен, çапла лара-лара кайнă ĕнтĕ вăл тĕнчи (население этой местности разселилось все так). Ала 94°. Вăсем татах ыйтнă: тен, кунтах пулĕ пирĕн ача, тенĕ. N. Тен, парĕç, теççĕ. (В Якейк.— тетен). Истор. Паян сывă, ыран, тен, тупăка выртăпăр, тесе пурăннă. N. Суйланă çынсене, тен, тĕрлĕ майпа илĕртме, тĕрлĕ майпа хăратма тăрăшĕ. Якейк. Йăван ули, тен, çавăн чух капан тăрринче пулнă. || Пожалуй. Абаш. Тен, çомăр полать паян. Сред. Юм. Паян ôкçа ыйтма ан кай-ха эс ôн патне, килте çôк-и, тен, ô. Ты сегодня не ходи к нему за деньгами, пожалуй, его и дома нет. N. Тен палхав тухса ан кайтăр (как бы, пожалуй, не случилось бунта), тетĕп. || Вероятно. Уганд. || Часто соединяется с вопрос. частицами. Бес. чув. З. Çук, эпĕ ахаль: тен чирлемен-и-вăл, тет; пулать вăл хăш чух çапла. Якейк. Вăл килет-и тен-хе (тетен вăл килĕ-ха). Может быть он еще (энкл.) придет. N. Тен, эсир янă писме те çавăнта карн тен. ТХКА 77. Вырăсла питех пĕлменскер, çырассине хам йăнăш çыртăм-и тен. Ск. и пред. чув. 20. Хăямат енчен-и тен, вĕçет-килет текерлĕк. Абаш. Онăн окçа пор-и тен. Ib. Вăл контах-и тен. Ib. Хăйсемех исе карĕç-и тен. Орау. Каймаçть те-и-ха тен вăл паян. Он сегодня, может быть, еще и не пойдет. Трахома. Илтнĕ пулĕ-ха, е курнă та-и тен, епле хăшĕ-хăшĕ куç пирки тарăхса çӳреççĕ. ППТ. Тен, çулахи пек çĕр типĕ, кун ăша пулсан, вăсене те ытăчĕ-ç-и тен (т. е. рубахи и обувь скинули бы и бросили), анчах халĕ сиврех, те çавăнпа кăна чарăнса тăраççĕ пулас. Регули 467. Çавă вăл-и тен. Ib. 469. Эсир паян каймастăр-и тен. Ib. 470. Çавă вăл полать-и тен. Может быть, это он. Ib. 489. Вăл тури (= турĕ-и) — тен. Ib. 1390. Килет-и тен, тăхта пăрластăк (погоди немного). Чăв. к. Шур Атăлсем урлă каçнă чухне тен шур пулă тытса çирĕр-е? Пĕвĕрех çурта, çӳçĕр ука, тен пан-уммн çисе ӳсрĕр-е? С. Дув. † Пĕвĕрсем çурта, сăнăрсем улма, тен пан-улмн çисе ӳсрĕр-е? Ст. Чек. Тен эс çапла турăн-а? Букв. 1904. Çинчех тухтăр патне кайнă пулсан, чĕрĕлĕччĕ тен-и тен? || Кажется (выраж. сомненне). СТИК. Çавăнта карăн-а тен? Çавă пачи (= пачĕ-и) тен? Ib. Çавă килчи тен. Кажется он пришел. Ib. Тен çавă хĕнери? (Сочувственно говорит взрослый человек ребенку, когда тот плачет). || Соединяется с другими выражениями возможности. Юрк. Ĕнемĕре тен куç ӳкрĕ пули (= пулĕ-и) — пит начарланчĕ-çке, тет. N. Каваш паракантан та сыхланса тăр, малтан ăна мĕн кирлине пĕл, тен вăл хăйшĕн канаш тăвать пулĕ, тен вăл сан çинчен шăпа ярасшăн пулĕ. N. Тен эсир хăвăр пĕлекен улпутсем урлă мана, Хусаналла сĕтĕрме пултараймăр-ши? || Что-ли (выражает недоумение). КАЯ. Çапла çав, килемей! пирĕншĕн таштан инкек тупăнса килет-и тен: ĕнер Тумия урнă йăтă тулланă. || Не знаю. В. Олг. N. Тата чӳречесем шап-шурă шăнса ларнă вăхăтра та вăл урамра çара-уранах (босиком) çӳретчĕ. Темле çӳретчĕ тен, эпĕ шухăшлатăп та, ун тӳсĕмлех нумай пулĕ, тетĕп. Сред. Юм. Тем çăвине памас-и тен. Не знаю, почему он не лает. || Как будто? Капк. Тен, çуна сасси илтĕннĕ пек туйăнса-а кайрĕ. Кан. Тен, чĕрене касса кăлараççĕ-и? Ib. Йӳнĕ таварсем татах илсе килчĕç-и тен? В. С. Разум. КЧП. Илтĕннĕ (надо: илтĕнне?) кура (по слухам), Яппунире çĕмĕрĕлнĕ хуласем вырăнне пĕтĕмпех шыв илсе ларнă-и тен (как будто затопило водой).

хĕреслен

раскраснеться. См. хĕремеслен. Ст. Чек. Хĕресленес — хĕрелсе каяс. N. Çавăн пекех, çут пайĕн те кутăн çакăнса тăракан штампне курсан, хĕресленсех хĕрелсе кайма тиврĕ. Шел. 30. Шур акăш пек шап-шурă шурă пурçăн кĕпепе, пан улми пек хĕп-хĕрлĕ хĕресленнĕ пичĕпе пĕр хĕр сиксе тухать те... СТИК. Аслă акăшĕ хĕп-хĕрлĕ хĕресленсе карĕ (покраснела, она была убийцей), тет те, нимĕн тăва пĕлмес, тет. (Из сказки). Хĕн-хур. Ануш вăтанса хĕресленсе кайнă. Ашшĕ-амăшне. Лисахви, Ивана курсассăн, ялтах сиксе хĕп хĕрлĕ хĕрелсе хĕресленсе кайнă. Букв. 1904. Вĕсем вăтанса хĕп-хĕрлĕ хĕресленсе кайнă.

пал улми

пал омли (омλи^ы ), садовое яблоко, Ф. Т. Тимоф. СПВВ. Х. Пан улми, пал улми. Ib. † Пал улми ӳксе çĕрминччĕ, хамăр тăван ӳксе вилминчнĕ. ЙФН. Иăвăç картинче пал улми.

палăр

(палы̆р), значиться, быть заметным; обозначать, выделять. Тюрл. Ун шуррипе мен тăвас, таçтан çĕвви палăрать. Ск. и пред. 18. Уйăх тухрĕ, хăпарчĕ, шурă çутăпа çутатать; тĕнче тĕксĕм палăрчĕ, юмахри пек курăнчĕ. Çутт. 42. Ирхине шурăм-пуç палăрнă-палăрман авăн çапма тухрăмăр. Байгул. † Пахчи, пахчи пан улми, палăрмасăр ӳснĕ вăл. N. Йăш-шыв çинче тĕтре чох, кайăк вĕçни палăрмаç. N. Тинĕс çинче палăрми тĕтре тăнă. N. Иван хура пӳрт кăмаки çинче хап-хура пулнă кĕпи те паларман. Сред. Юм. Палăрми вырать = пит вырать.

пан

яблоня. Альш. † Пан авринчен улмине татсассăн, хумханат-тăр панăн аврисем.

панулми

садовое яблоко. Собр. † Хĕрĕсене пăхрăм — пан улми. Шел. П. 56. Панулми пулнă çул унта кĕрепенки 2–3 пус анчах пулать. Н. Карм. † Пирĕн çак тăвансем панулми. Сиктер. † Чупрам антĕм аната, мулла хĕрĕсем кĕрпе çăваççĕ: хĕрĕсем çине пăхрăм — панулми, кĕрпи çине пăхрăм — вир кĕрпи. Янтик. † Пахчи-пахчи пан улми, чи тăрринчи сар улми.

пан улми пахчи

-сачĕ, яблоневый сад. БАБ. Автанĕ пан улми пахчине кайна. Шел. П. 63. Пан улми сатне кĕрсе, утă çула пуçларĕ.

панар

неизв. сл. Ст. Ганьк. † Панар, панар пан улми, такана тăрăх кустартăм.

Пани

(пан'и), повидимому, имя человека. Отсюда: Пани-касси,

паномми

(пано_мми), садовое яблоко. Икково. См. пан-улми.

панăски

повидимому, от русск. пан, панский?

панни

(паννи^ы), присловье к имени Анни. Абаш. Анни (-νи^ы)-панни пан омми, çĕре ӳкнĕ çĕр омми. (Насмешка над Анной).

пантя

(пан'д'а), рассадник. Якейк., Персирл.

Пантьăк

(пан'д'ы̆к), назв. чув. сел., Пандиково, Кр.-Чет. р.

панча

(пан'џ̌а), рассадник. Шибач, Шарбаш. Копăста панчи. Хурамал. Купăста вăррине йăран çине лартаччен панча çине лартса шăтараççĕ; ăна тăватă юпа çине тăваççĕ, Б. Олг. Копста вăрри акни — панча копста картинче вăл. Туат тонкатапа (столб) лартаччĕ она, çӳлĕш çын тăшшĕ; копста панчи полат. Пахча çим. 5. Сивĕ çĕрте купăста вăррисене ăшă панча (парник) туса акаççĕ.

панчалт

(панџ̌алт), подр. плеску, который получается при падении тяжелого предмета в воду. Орау. Каллĕ-маллĕ пĕр-иккĕ сулланă та, шыва: панчалт! тутарнă. СТИК. Пысăк чула шыва прахсан, вăл панчалт туса анса каят.

панчируль

(панζирул'), бандероль. Юрк.

паньтьăк

(пан'д'ы̆к), назв. травы. Торп-к. Сорм-Вар. Çав Ахматяк кашни кунах каят, тет, вăрмана пантьăка.

пат

(пат), подр. глухому звуку, получающемуся при ударе, напр., в барабан. Орау. Вăсем туйра урнă пек хăтланаççĕ. Шăппăри темскер пек мĕкĕрет, сасси пĕр ана тăршшинчен ытла каймасть. Хăйсем юрлаççĕ, сикеççĕ, юрланă майпе, сикнĕ майпе параппанне пат! пат! тутараççĕ. Кильд. † Пат, пат параппан, параппан кантри татăлчĕ. Сред. Юм. Мана ахаль, ĕрескел çыннах (невинного, непричастного), пычĕ те, пат! та пат! пат! та пат! тутарса çапа пуçларĕ ôлă. Толст. Тилле пуçĕнчен пат! тутарчĕ (цепом). П. И. Орл. Чышкăпа пат! чышса илеççĕ. Сред. Юм. Пĕр нăрă нĕрр! туса манран иртсе кайрĕ те, пӳрт пĕрени çомне пат! пырса перĕнчĕ (ударился). || Подр. звуку, получающемуся от вылетания пробки при раскупоривании бутылки. Сред. Юм. Эрех кĕленчине лăкаççĕ те, ал çине лат! лартаç те, пăрапкă пат! сиксе тохать. || Подр. звуку при разрыве или лопании. Сред. Юм. Кĕпçе татнă чохне пат! туса таллать (= татăлать). Ib. Хот копăс кĕрĕкне (меха) патакпа тĕртрĕм те, пат! шăтайчĕ. Якейк. Çăпата кантăри пат татăлса карĕ. Кайсар. Хытă туртнă майпа пат татăлса анчĕ. || Подр. звуку падающего предмета. Ядр. Матяккине учаха ятăм, шат! терĕ, пат! терĕ, Патăр ялне (вероятно: пад'ы̆рjал'не) кĕрех карĕ. || Подр. звуку падающих крупных и тяжелых капель. АПП. † Пат! пат! тумла тумлат-ĕçке. Альш. Çурам çинчен пат-пат! тар юхать. || Подр. звуку при срывании. БАБ. Автанĕ пан улми пахчине кайнă, унта пĕр улмине пат! татса илнĕ те, йăтса килсе çак кĕреке умĕнчи сăра ăшне янă. || Подр. отрывистости в речи. К.-Кушки. Пат татса калаçаççĕ. Говорят отрывисто, напр., употребляя выражения, подобные: çаран чарнă, вм. çаран çине выльăх яма чарнă. N. Пат татса, решительно. ТХКА 123. Калăр халĕ пат татса. N. Иванах çиеле тухма хăтланат, сăмахĕсене пат татса калать, унтан пăрăнса хăтăлма та йывăр. Тăв. 69. Итлесен, итлесен, кăмака хыçне хĕсĕннĕ чухăн Иван та чăтаймарĕ, калаçма юратманскер, пат сăмахпа печĕ. || Подр. неожиданному прекращению дейçтвия. N. Çав тупă пульк[к]и (снаряд) саланса каять те, 4 вершук йăв[ă]çа пат татса пăрахать (сразу перешибает). N. Пат пырса перĕ-некен япала. N. Пĕр мулкач ман умма патах тухса ларчĕ (как раз; выражается некоторая неожиданность). КС. Юр кайнă çул çине тухсан, лаша пат чарăнчĕ (вдруг). Якейк. Калаççĕрç, калаççĕрç те, пат чарăнса ларчĕç (вдруг перестали). (Ларчĕç — даже если говорили лежа или стоя, здесь пат не звук). Ib. Телефон тăрăх лайăхах калаçаттăмăрч, пат чарăнса ларч. Ib. Туйра сиккĕрç, сиккĕрç те, пат! чарăнчĕç (перестали). N. Пат чарнать, перестает работать (телефон). || Прямо. || Совершенно. Букв. 1904. Вăл хир варринче çара çĕрте пат пĕчченех ларнă чух, юмахсенчи паттăр пек, катаран курăнса тăрать. N. Эсĕ пĕчченех тĕттĕмре, куç уçăлман кушак çури пек, тĕпсĕр ханкăрта, пат пĕччен, пĕр сăмахсăр пурăнатăн. N. Пат пĕччен пурăнма аван мар. ЧП. Пат шурă (совершенно белое) мĕн хуррăн какайĕ.

патлат

падать со звуком пат. КС. Пан улми çĕре патлатса ӳкет. N. Упа çĕре патлатса ӳкрĕ, тет. Я. Турх. Çумăр шывĕ ялтăраса çӳçе çинчен патлатать (падает с ивы после дождя). || Ломаться, рваться. КС. Унăн-чукун туйи чăн варĕнчен патлаттăрĕ (слабое: пăтлаттăрĕ). См. пăтлат. Ib. Курăк патлатса татăлать (один стебель крупный): См. пăт.

атте-анне

parentes mei (nostri), мои (наши) родители. Хау. † Пире атте-анне пĕр турă. Отец и мать для нас — бог (здесь указывается на высокое значение родателей для детей). Сенчук. † Атте-анне çинче курнă ырлăх каяйинччĕ ĕмĕр тăршшăне! (i. q. тăршшĕне). О, если бы благоденствие продолжалось всю жизнь! СТИК. Атте-анне пур чухне кирек кама та пурăнма аван. Всякому хорошо жить, пока у него есть родители. (Здесь говорящий включает и себя). N. † Пĕвĕрех илемлĕ, сăнăр хитре, пан-улмисене çисе ӳснĕрен мар, ашшĕ-амăшĕ çинче ӳснĕрен. Красив ваш стан и пригоже ваше лицо, — не потому, что вы росли, питаясь садовыми яблоками, а потому, что вы выросли при отце и матери. Альш. † Аттерен-аннерен пĕрех ача, куçăхмасăр ӳснĕ эпĕ. N. Санăн аçу-анӳ пур-и? У тебя живы отец и мать? Сказки и пред. чув. 86. Атте-анна хăй хĕрне юратçа-çеç ӳстерет. Хĕртен арăм пулсассăн, ват упăшка кӳлешет. Тупрĕ пуян упăшка атте-анне хăй хĕрне, анчах унта мĕн усси — юратмасан пĕр-пĕрне? || Quoties separatim utrumque eorum significare volumus, dicimus аттепе анне. Вместо «атте-анне» ставят «аттепе анне» в том случае, когда принимается во внимание индивидуальность каждого из них. N. Эпĕ сирĕнпе пĕрле пымастăп. Кам юлать кунта? Аттепе анне хăй тĕлĕн, ватăскер, мĕн тăва пĕлĕ ву? Я с вами не пойду. Кто здесь останется? Что будут делать старые родители одни? Ст. Чек. Аттепе анне вилчĕç. Отец и мать умерли. Ib. Атте-анне вилчĕ. Мои родители умерли. Ib. Аттепе анне икĕш те вилчĕç. Мать и отец оба померли. Сказать: «атте-анне икĕш те вилчĕç» — нельзя. || Huius v. praedicatum fere singulari numero dici solet, sin autem аттепе анне dictum est, plurali. Сказуемое при «атте-анне» ставится в ед. ч. Ст. Чек. Атте-анне киле юлчĕ. Мои отец и мать остались дома. Ib. Аттепе анне вилчĕç. Родители мои умерли.

пăн-пан

подр. отрывистым звукам звенящего предмета. СТИК. Çурăлман хăма питĕ тĕреклĕ: ӳксен те пăн-пан тăват та, ним те пулмаст. || Подр. неловким движениям человека (м. б. и животного), когда он в известном настроении, не зная куда себя деть, натыкается без разбора на что угодно. Çĕнтерчĕ 36. Ниçта кая пĕлмесĕр пăн-пан перĕнкелесе çӳрет.

апав

(абав), vox admirantis cum approbatione, межд. Удивления и восхищения. Сказ. Пырсан-пырсан çул çинче пĕр пан-улми йăвăçне курчĕ, тет. „Апав! ку пит аван япала-ĕçке!“ тесе каларĕ, тет те, пан-улми тавра саступĕпе чакала пуçларĕ, тет. Прошедши некоторое расстояние, он увидал на дороге яблоню. „Фу ты, какая славная штука!“ сказал он, и стал копать вокруг яблони своим заступом. Череп. Апав! чипер япала! Ах, какая славная вещь! || V. recusantis (= ай-ай), о нет! Череп., Ст. Чек. Апав! памастăп! хама кирлĕ. О, нет, не дам! самому надо. [Это выражение употребляется в Ст. Чек. молодежью]. А v. Апа? Сf. аннев.

кайăк

(каjы̆к), дикое животное; дикая птица; дичь; дикий. N. Чӳклемелле кун çунатлă кайăк пусаççĕ: хур ел кăвакал. (Во время моленья гов: «çунатлă кайăкăмпа» Вероятно, прежде приносили в жертву дикого гуся, почему и называют «кайăк»). N. † Çичĕ çунатлă кайăк çитнĕ çĕре çитет пулĕ салтакăн нушисем. СПВВ. ТА. Кайăк юн = кайăк йăви, гнездо. N. Ир тăракан кайăкăн сăмси шорă. Альш. † Шур каякăн çуначĕ çук: çавăнпа варманăн илем çук. N. Çунатлă кайăк вĕçнĕ пек аялалла юр вĕçтерет, саранча ушкăнĕ пек юр хĕвĕнçе анат. Чураль-к. Вĕт хăвара вĕт кайăк. (Пыйтă). || Зверь вообще. И. Седяк. Кайăк, зверь. Макка 22. Аслă вăрман хĕрне пытăр-а? Хура кăтра кайăксене куртăр-а? || Заяц. Юрк. Кайăк — мулкаç. Макка 21°. † Аслă вăрман хĕрне кĕрт хӳнĕ, шур кайăк тухса йĕр тунă. Альш. Çул урлă кайăк каçса кайсан, çул ăнмас (будет неудача). Юрк. † Кайăксем шуралса килнĕ чух, пурсуйăрсене ертсе ан тухăр. || Мышь. Шарбаш. Кайăк. Кошак шаши çынине корсан: кошак шăши тытнă, теме йорамаç, — каяк тытнă, тес полать. Ахальăн кошак шăши тытма пăрахать. (В данном случае мы имеем табу, т. е. словесный запрет названий животных. Слово «кайăк» является «падставным», вместо запретного «шăши»). «Кашкăра корсан: токмак те. (Здесь лежит идея замены запретного слова «подставным», с целью воздействовать на природу называемого зверя, ибо «токмак тесен кашкăрăн хӳри токмак пак йăварланать, тет»). || Дичь, как предмет охоты. Тараево. Старик кайăкра çӳренĕ чух пĕр ылтăн кайăк тĕк тупрĕ, тет. Панклеи. Ачин (парню), кайăкран (с охоты) тавăрнсан, молча кĕрмелле полат. Ib. Эп йăлăмра çичĕ çол кайăк патне çӳрерĕм (ходил на охоту), пĕр кайăк та тытмарăм. НАК. Кайăк хыççĕн çӳре (ходить за дичью). Пшкрт. Каjы̆к хыс’с’ы̆н с’ӧ_рӓ (охотигься). Ib. Каjы̆к пан’џан _ки_зӓ_ссэ̆_н. Iв. Мана да и_зӓкаjы̆р каjы̆к патн’а (на охоту). || Насекомое. См. уй пăрçи. Сред. Юм. Кайăк — также насекомое (вообще). V.S. Кайăк — букашка. || Общее название, обьединяющее несколько схожих предметов. N. Сӳс тесе йĕтĕне те калаççĕ, кантăра та калаççĕ, сӳс — кайăк вал. || В переносном значении. Якейк. Пирĕн ялта кайăк порнать-ха, епле те полин тытса пĕтересчĕ она (вор, очень хитрый и ловкий, которого поймать трудно). СТИК. Хайхи кайăк сирĕн патăртах-и-ха? (напр. беглый и пр.) IЬ. Сирĕн çĕнĕ кайăк пур, темеççи? (о новорожденном «Выражает вообще что-то тайное, о чем не говорят открыто»).

кирлет

из кирлĕ+те? Описка? Собр. † Пирĕн патăрта çӳ çелĕк; çӳçен (так!) айăн çӳреме çӳçе вĕçлĕ су(р)пан кирлĕ. Пирĕн патăрта хурăнлăх; хурăн айăн çӳреме хут пек кĕпе кирлет (кирлĕ те); пирĕн урам пит вăрăм; урам тăрăх уткалама майра ури кирлĕ ăна.

яра пар

, выражает сильное или безостановочное действие; часто соответствует русскому валять, вваливать. К.-Кушки. Эпе ухута каяс тетĕп-ха! — Яра пар, мĕн-те-пулса тытса килеймĕн-и. Сред. Юм. Яра пар, не останавливайся, делай усиленно. N. Упăшки пăшалне (свое) тыткаланă майпа, авăрла(са), арăмин тусне (в любовника жены) яра пачĕ (выпалил), тет. Шурăм-п. № 22. Ача-пăчасем пĕренесем çине пынă та, юрра яра панă. НАК. Пăшала çурăм хыçĕнчен илтĕм те, кĕлте çыххине яра патăм. Я снял с плеча ружье и бацнул по свяслу. Питушк. Тотарла та яра парать (валяет, т. е. говорит без затруднения). Ала 56°. Эпĕ нимĕскер пĕлмесĕр (как безумный) мĕн пур вăйăмпа кăшкăрса яра патăм. Альш. Каччи ку хĕре çĕçĕпе яра парать (как пырнет), тет, сĕтел хушшинченех (будучи за столом). Хыпар № 29, 1906. Ку хăйĕн хăнчăр куçĕпе умĕнче çынпа шуйттан чупса пынине те уйăрайман; чупса çитнĕ те, аякран сенĕкпе яра панă. Источник благосл. бож. Сасартăк таçтан, вăрман хыçĕнчен, хура çумăр пĕлĕчĕ тухрĕ те, çумăр яра пачĕ (как польёт!). N. Яра парчĕ (= пачĕ) пуç çинчен хăй аллинчи шывпала. Б. Яныши. Эпир унта ларнă чухне, çумăр яра парчĕ. Хыпар № 25, 1906. Хура халăх пулмасан, канса выртĕччĕç выçăхса! Пăхăсăн, пурăнаççĕ улпутсем, хуçасем, хырăм(ĕ)сене яра панă! Торп-к. Хай улпут ывăлĕ калат, тет: çав кĕнекене кайса вула, тесе. Хай хĕр каþ, тет те, кĕнекене вуласа яра пачĕ, тет. (Она принималась читать три раза и все не могла, в последний же раз смогла). Ст. Айб. Хĕрĕх аршăнлă пусса мулкача яра пачĕ, тет (как столкнет!). N. Лашасене мĕн пынă таран яра патăмăр (пустили во всю). Качал. Йăванăн халĕ аслă хĕрĕпе кĕтӳ пăхмала; Йăван тухрĕ те, яра пачĕ ĕнесене сĕт кӳлле (как пустит!). Альш. Ку ача çапла каланине илтет те, яра парать (как запустит!) кусем патне сĕтел çине хăйра чулĕпе. Сред. Юм. Яра пар та, иле пар, йȏлашкине хамăра пар. (Говорят; если усиленно принимаются за дело, или когда катаются). Вотлан. Тăмана патне карăм та, çӳçне-пуçне яра пан (legе: панă), ĕçни-çини çав пулчĕ. Юрк. Лешĕ урине салтам пек пулса (у др. туса), пĕшкĕннĕ те, кăна, кĕпер решетки çинче ларса тăракана, икĕ уринчен çĕклесе, кĕпер решетки урлă, пуç-хĕрлĕ аялалла яра парат (столкнул его вверх-тормашками через перила моста). Т. VII. Ăна ямăшкийĕ сисрĕ, тет те, чышкипеле çăвар урлă ячĕ («дал по зубам»), тет те, лашине яра пачĕ, тет. Кан. 1927, № 212. Эх, ну, яра пар, ярапине пире пар!

Лутра-Пантьăк

(п̚анџ̌ы̆к), назв. дер. Кр.-Чет. р.

Юçпан

(jус'пан), назв. деревни. Шумат. в. б. Ядр. у. Макка 107. Повидимому, существует и вар. Юç-пăхан.

вăрăн

(вŏрŏн, вы̆ры̆н), удариться; попасть (куда); поразить. Хыпар № 30, 1906. Акашша ашшĕ çапнипе кĕтĕссех кайса вăранать. От отцовского удара Агаша отлетает в угол. Рак. Ачам-пăчам çимеллине çисе карĕ, таçтан килсе варăнчĕ хаямат! (откуда-то принесло его, чорта). Ау 80. Тилĕ улпут карташ патне пырса вăрăннă. Сир. 121. Эпĕ калаçам, хуть те темĕн çитсе вăрăнтăр мана (что бы ни постигло меня). СТИК. Çилĕ вăраннă. Человек захворал под влиянием ссоры, происшедшей между другими людьми. Никит. Утма пĕлмĕн патак пуçа вăрăннă, калама пĕлмен сумах пите вăрăннă. (Посл.). Собр. Хай намăс тăвать, пите вăрăнассине пĕлмеçть, теççĕ. (Послов.). Ib. Ута пĕлмен ал-туи (= туйи) пуçа килсе вăрăнать, теççĕ. (Послов.). С. Пите килсе вăрăннă. Ударилась в лицо (палка). Сир. 107. Мĕнле хăрушăран (опасности) хăраса, сехĕрленсе тăраттăм, çав хăрушах килсе лекрĕ (в рукописи написано: вăрăнчĕ). Т. VI. Усал вăрăннă йĕркепе кĕл-тумалли кĕлĕсем (поправлено: вырăннă!). КС. По моему, хирĕç вăрăннипе хаяр ӳкни пĕрех. Аттик. Ир вăрăнчин, каç вăрăнчин, кăнтăрла вăрăнчин, хĕш(= хăш) сехетре вăрăннă, çав сехетре уçăлса тухса кайтăр çак ача çинчен. (Наговор от «хирĕç вăрăнни»). || Шляться. Пшкрт. Ста с’ы̆ва п̚анџа вы̆ры̆нза с’ӧрӓ_дэ̆_н? Где ты у чорта шляешься?

ырă кур

быть счастливым. Наслаждаться. Пользоваться. Сĕт-к. Ĕçрĕм — ыр кортăм, хĕр кортăм. БАБ. Сирĕн патăртан ĕнтĕ пăрахсах таратпăр (убегаем): ырă курăр ĕнтĕ. (Слова киреметей, обратившихся в бегство). N. Эпĕр ун патĕнче нумай ырă курнă-çке (часто угощал нас, хорошо принимал и пр.). Сĕт-к. Эпĕ илес хĕрсене ыр çын улĕ, исе, ыр кортăр, ыр кортăр та шар кортăр, ачи-пăча шар кортар. (В более старом варианте, слышанном мною в Курм. у. больше сорока лет назад, говорилось только: «Эпĕр илес хĕрсене ыр çын исе ыр кортăр»). К. С. Çак палуммипе (= пан-улмипе) кам ырă курать-ши? Кто воспользуется и насладится этим яблоком? Пшкрт. Халы̆ вы̆л сэ̆_рβэ ыры̆ корачы̆ Очы̆кас си^ызэм. Теперь тою землею владеют Оточевцы. О заступл. 14. Хура халăх та патша ĕçкĕ-çикинчен ырă курнă.

ыткăн

(ыткы̆н), то же, что ывăткăн. N. Кашкăр ыткăна пачĕ. Волк бросился бежать. Изамб. Т. Хĕрсем ыткăнса çӳреççĕ (ходят гоголем) IЬ. Лаша ыткăнса пырать (бежит быстро, свободно). Букв. 1904, I. Унччен те пулмасть, пĕр арăслан сиксе тухать те, ыткăнать пăлан çине. Пазух. † Сирĕн кӳлнĕ лашăр çĕмĕрт-хура, халь ыткăнĕ эпир те ларсассăн. Ст. Дув. † Ыр ут килет ыткăнса, ырă урхамах йĕрĕпе. Альш. † Ыткăнса утса пынă чух ылттăн шăрçанăн курăнаттăн (тантăшçăм). (Из «хĕр йĕрри»). Янтик Б. † Пахчи — пахчи пан улми чи тăрринчи сар улми; самай татас тенĕ чух, ыткăнайрĕ-каяйрĕ (отлетело в сторону). † Хамăр ял кĕперĕ ылттăн кĕпер, — епле ыткăнса каçам-ши? Шурăм, № 6. Никамран хăрамасăр ыткăнатăп (устремляюсь, кидаюсь). Собр. 327°. Улăхаяттăм çӳл ту çине, ыткăнаяттăм (устремился бы) уртăш йывăççи çине. Уртăш йывăççин мĕн хуйхă? Амăрт-каяк лармас, çав хуйхă. Альш. Ыткăнса утса пынă чух, ылттăн шăрçанăн курăнатăн! N. Шыв ыткăнать-кăна: çул çине мĕн лекнĕ, çавна илсе каять. Чебокс. Ылттăнпала ыткăнмалла выляма. (Смысл непонятен). Альш. Ытканас (возноситься, гордиться) мар: ылттăнсем пур, тесе; хурланас мар: телейсем çук, тесе.

пан-умми

садовое яблоко. См. пан-улми.

уçмине

мера в 4 четверика? Альш. Пĕр уçмине навус туянтарчĕ. Белая Гора. † Ултă уçмине пан (scr. панă) улми сире халал пултăр-и; çинçе пулĕ сарă хĕре пире халал тусамăр.

Русско-чувашский словарь

айва

сущ.жен.
айва (кăнтăрти йывăç, унăн пан улми евĕр çимĕçĕ)

анис

сущ.муж.
1. энĕс, калемпĕр (ырă шăршăллă курăк вăрри)
2. анис (пан улми сорчĕ)

антоновка

сущ.жен.
антоновка (пан улми сорчĕ)

аппетитный

прил., аппетитно нареч.
тутлă, техĕмлĕ, илĕртӳллĕ; аппетитный пирог тутлă кукăль; яблоки выглядят очень аппетитно пан улмисем питĕ техĕмлĕ курăнаççĕ

ароматный

прил.
ырă шăршăллă, техĕмлĕ; ароматные яблоки техĕмлĕ пан улми

зеленый

прил.
1. симĕс, ешĕль; зелёный цвет симĕс тĕс
2. (син. недозрелый; ант. спелый) симĕс, ешĕль, пиçмен; яблоки еще зелены пан улми пиçмен-ха
3. (син. молодой, неопытный) симĕс, айван, ăс пухман; зелёная молодёжь айван çамрăксем ♦ движение «зелёных» «симĕссисен» юхăмĕ (экологи инкекĕсене хирĕç кĕрешекенсем)

зрелый

прил.
1. (син. спелый; ант. зелёный, незрелый) пиçнĕ, пулнă, пиçсе çитнĕ; зрелые яблоки пиçсе çитнĕ пан улми
2. (син. сложившийся, опытный) аталаннă, пиçĕхнĕ, ăс пухнă; зрелый человек çитĕнсе çитнĕ çын; зрелый ум аталаннă ăс-тăн

кислый

прил., кисло нареч.
1. йӳçĕ, йӳçек, кăвасак; кислые яблоки кăвасак пан улми
2. йӳçĕ, йӳçĕтнĕ, йӳçĕхнĕ; кислое тесто йӳçĕ чуста (çĕпрепе хуни)
3. (син. унылый, недовольный) кичем, тунсăх, сӳрĕк, кăмăлсар; кислый взгляд кăмăлсăррăн пăхни

мармелад

сущ.муж.
мармелад (улма-çырларан пĕçерсе тунă пылак çимĕç); яблочный мармелад пан улми мармелачĕ

мочить

глаг. несов. (ант. сушить)
йĕпет, ислет, ислентер; мочить бельё перед стиркой çумалли кĕпе-йĕме ислентер ♦ мочить яблоки пан улми йӳçĕт

осыпаться

глаг. сов. (син. опасть)
тăкăн, ӳк; яблоки осыпались пан улми çĕре тăкăннă

отборный

прил. (син. лучший)
чи лайăх, суйланă; отборные яблоки чи лайăх пан улми

падать

глаг. несов.
1. ӳк, йăван, тӳн; такăн, татăлса ан; яблоки падают с дерева пан улми йывăç çинчен тăкăнать; я падаю от усталости ывăннипе ураран ӳкетĕп
2. 1 и 2 л. не употр. (ст. приходиться) тив, кил, ӳк, тиен, тӳр кил; ударение падает на первый слог слова пусăм сăмахăн пĕрремĕш сыпăкне ӳкет; главная нагрузка падает на нас тĕп ĕç пире тиенет
3. 1 и 2 л. не употр. чак, катăл, пĕчĕклен; цены падают хаксем чакса пыраççĕ ♦ снег падает хлопьями лапка-лапка юр çăвать; скот падает выльăх вилсе пырать; настроение падает кăмăл пăсăлать; волосы падают çӳç тăкăнать; падающая звезда ӳкекен çăлтăр, метеор

персик

сущ.муж.
персик (пан улми евĕр çимĕç)

пирог

сущ.муж., множ. пироги
кукăль; начинка пирога кукăль ашĕ; яблочный пирог пан улми кукли; печь пироги кукăль пĕçер

повидло

сущ.сред.
повидло (улма-çырла çимĕçĕ); яблочное повидло пан улми повидли; печь ватрушки с повидлом повидло пӳремечĕ пĕçер

поздний

прил. (ант. ранний)
1. каçхи, çĕрлехи; кая юлнă; поздней ночью сĕм çĕрле; поздняя осень кĕр вĕçĕ, хура кĕркунне
2. кайранхи; поздние цветы кайран çурăлакан чечексем; поздние сорта яблок кайран пиçекен пан улми сорчĕсем

сорвать

глаг. сов.
1. тат, татса ил; илсе пăрах; сорвать яблоко пан улми татса ил; ветер сорвал шляпу çил шлепкене илсе пăрахрĕ
2. (син. нарушить) пăс, пĕтер, чар; сорвать урок урока пăс

сочный

прил., сочно нареч.
1. сĕтеклĕ, сĕткенлĕ; сочное яблоко сĕтеклĕ пан улми
2. чакăр, йĕпкĕн (тĕс, сăрă)
3. çивĕч, сăнарлă, пуян, илемлĕ; рассказ написан сочным языком калава илемлĕ чĕлхепе çырнă

фрукт

сущ.муж.
çимĕç, улма-çимĕç, йывăç çимĕçĕ; фрукты нашей полосы — яблоки и груши пирĕн тăрăхри çимĕçсем — пан улми тата груша

шкурка

сущ.жен.
1. тир (пĕчĕк чĕр чунăн); шкурка белки пакша тирĕ
2. (син. кожица) хупă, хуппи; шкурка яблока пан улми хуппи
3. хыркăч, якаткăч (çирĕп хăйăр витнĕ пусма е хут)

яблоко

сущ.сред.
улма, пан улми; анисовые яблоки анис улма; сушёные яблоки типĕтнĕ пан улми; летние сорта яблок çуллахи пан улми суйлăхĕсем ♦ глазное яблоко куç мăкăлĕ; яблоку негде упасть йĕп чикме те вырăн çук

яблочный

прил.
улма -ĕ, пан улми -ĕ; яблочный сок пан улми сĕткенĕ

Русско-чувашский словарь (1972)

пан

устар. пан; улпут (поляксен).

Русско-чувашский словарь (1971)

пан

м. уст. пан, улпут; ◇ либо пан, либо пропал погов. е пуç пулăп, е пуçа çийĕп.

панский

прил. пан ⸗ĕ [⸗и], панла (туни).

Русско-чувашский словарь социальной лексики (2004)

святить

сăвапла, тасалтар (тĕн пĕлтерĕшĕпе); святить пасхальные куличи Мăнкун куличĕсене сăвапла; святить яблоки на Спас Сăпасра пан улми сăвапла

спас

сăпас (христиансен кĕр умĕнхи виçĕ уявĕн ячĕ); медовый спас пыл сăпасĕ; яблочный спас пан улми сăпасĕ

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

панча

«рассадник», «питомник»; купăста панчи «рассадник капусты» (пан «городьба», «ограда»; -ча — аффикс уменьшительности); ср. алт. В ман «городьба», «забор», «ограда» (стр. 199); п ~ м.

улма

пах улми, пан улми, йывăç улми «яблоко»; çĕр улми, улма «картофель»; уйг., кирг., казах., к. калп., ног., азерб., туркм., тат., башк. алма, узб. олма, тур. элма «яблоко»; ср. монг. алим «яблоко». Пах улми происходит от перс. (бағ) «сад»; следовательно, пах улми — «садовое яблоко» (см. пахча); ср. тат. бағалмасыпан в пан улми Золотницкий сближал с алтайским ман «городьба», «ограда», «забор» (см. Вербицкий. Сл. 199); следовательно, пан улми — «яблоки, разводимые в огороженном месте, т. е. в саду», в противоположность вăрман улми «дикое яблоко», растущему в диком, непривитом виде в лесу (Золотницкий. КСл. 46); чув. диал. пан «яблоки». По мнению Мункачи, слово алма в тюркские языки проникло из санскритского; amla «кислый» (KSz. VI, 376—379). По-видимому, название это первоначально относилось к дикому (лесному) яблоку.

Неологический словарь чувашского языка

исламизм

ç.с. Пĕтĕм тĕнчери мăсăльмансене пĕр чăмăра (халифата) пĕрлештерме, ислам витĕмне вăйлатма тăрмашакан политикăпа тĕн юхăмĕ; панисламизм. Рим папи экстремистла исламизма хытă критикленĕ. Х-р, 23.01.1996, 3 с. Ассамблейăн [Тĕрĕк халăхĕсен ассамблейин] тĕллевĕсем нихăçан та «пан-тюркизм», «исламизм» ăнлавсемпе çыхăнса тăман. Х-р, 15.09.2001, 2 с.

кетчуп

ç.с. Техĕмлетнĕ томат соусĕ. Сыпă хытă ан ыраттăр тесен ирсерен пĕр чей кашăкĕ горчица е кетчуп çийĕр. С-х, 1999, 1 /, 1 с. Санкт-Петербургри «Çăлкуç» предприяти хатĕрлекен «Старпом» кетчупа ... сутма чарнă. Х-р, 16.08.2000, 3 с. Кетчуп хатĕрлеме ... помидор, симĕс пан улми, сухан илмелле. Т-ш, 2001, 34 /, 12 с.

пан улмиçĕ

ç.я., шӳтл. Г.А.Явлинский ертсе пыракан «Яблоко» парти йышĕнчи çын; яблочник. Пирĕн республикăна Раççейĕн тĕп «пан улмиçи» Г.Явлинский килсе кайрĕ. Ар, 2002, 13 /, 1 с.

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

пан улми

пахча çимĕçĕн тĕсĕ. Христос çап-çутă пулнă хăвата чиркӳре çурла уйăхин (августăн) 6 кунĕнче асăнаççĕ. Вăл кун Христоса ĕненекенсем чиркĕве пахча çимĕçи (пан улми) илсе пырса кĕл тутараççĕ [Наставление 1896:96].

См. также:

памятливый памятник памятный память « пан » пан улми пан улми йывăççи пан улми пахчи пан улмиçĕ панăски