Чувашско-русский словарь (1982)

1. глагол движения,
обозначает неоднократное, продолжительное движение
— перевод зависит от способа передвижения:
двигаться, ходить, ездить, путешествовать и т. д.
ĕçе автобуспа çӳре — ездить на работу автобусом
ĕçсĕр çӳре — шататься без дела
кăмпана çӳре — ходить по грибы
çулçÿреве çӳре — ходить в походы
çарамас çӳре — ходить раздетым
çул çӳре — путешествовать
ма шкула çӳреместĕн? — почему ты не ходишь в школу?
Çӳрен каска якалнă, выртан каска мăкланнă. — посл. Что находится в движении — обтирается, что лежит на месте— покрывается мохом.
Сарă тинĕсре карап çӳрет. (Комбайн). — загадка По желтому морю движется корабль (Комбайн) .

2. перен.
иметь хождение, обращаться, быть в обращении, в распространении
циркулировать
сăмах çӳрет — ходит молва
укçа çӳрени — денежное обращение
чĕлхе вĕççĕн çӳре — передаваться устно, распространяться устным путем
юн çӳрени — кровообращение

3.
ходить, действовать, работать (о часах)
сехет тĕрĕс çӳрет — часы ходят точно
сехет юлса çӳрет — часы отстают, идут с отставанием

4.
быть, находиться, пребывать (в каком-л. состоянии)
мĕнле çӳретĕр? — как поживаете?
пурте чиперех çӳреççĕ-ха — все живы-здоровы
унăн куçĕсем хĕп-хĕрлех çӳреççĕ — у него глаза всегда красные

5. разг.
ходить, гулять, дружить с кем-л.
ухаживать за кем-л.
вĕсем чылайранпа çӳреççĕ — они давно уже дружат

6.
с деепр. др. глагола выступает в роли вспом. глагола
с общим значением продолжительности или постоянства действия
валеçсе çӳре — раздавать
выртса çӳре — валяться (где попало)
илсе çӳре — носить, таскать (с собой)
килсе çӳре — захаживать, навещать
куçса çӳре — кочевать
куçса çӳрекен халăхсем — кочевые народы
пăрăнса çӳре — сторониться, избегать
çапкаланса çӳре — бродить, бродяжничать
çĕтсе çӳре — блуждать
тарăхса çӳре — злобствовать
шыраса çӳре — искать
чупса çӳре — бегать
ачасем кунĕпе урамра чупса çӳреççĕ — дети целый день бегают на улице

◊
шуса çӳрекеннисем — зоол. пресмыкающиеся

Никольскийĕн чăвашла-вырăсла словарĕ

ходить, ехать, путешествовать.

202 стр.

Словарь чувашского языка

(с’ӳ_рэ), детёныш. Тюрл. Сред. Юм. Сысна çӳри, кôшак çури, йыт çӳри. || Птенец. Сред. Юм. Çӳре вĕçтернĕ. (Гов. когда птенцы начинают летать). || Икра, Сред. Юм. Пôлă çӳре сапать (или: вăлчă сапать), теççĕ. Рыба мечет икру. См. çура.

(с’ӳ_рэ), ходить, ездить, двигаться. Н. Сунар. Кинĕ ларать, хунямăшĕ çӳрет. (Алăкпа алăк янаххи). Кн. для чт. 6. Урисем унăн çӳремен, куçĕсем курман, хăлхисем илтмен, шăлĕсем пулман. Регули 767. Эсĕр сарлакарах тăвăр, орапапа çӳремелле полтăр. Ib. 609. Эп çӳремелли тояна çохатрăм. Ib. 161. Çавăнта çӳренипе (çӳренипеле) ăвăнтăм. Вомбу-к. Çӳрекен çӳрме тупнă, тет. (Послов.). Сред. Юм. Çӳрен каска якалнă, выртан каска мăкланнă. (Послов.). Ib. Çавăнпа çӳренĕçĕм иксĕмĕр таппа хирĕç полтăмăр. Мы с ним ходили, ходили — встретились... Ib. Çӳренипе пуяс полсан, такçанах пуймалла та эпир, ни пуйни çок, ни чысти çôка ерниех çок. Если судить по нашим трудам, занятиям, хождениям на заработки, давно бы мы разбогатели... ТММ. Хĕр шырама çӳрекен çыннăн картишĕнчи пус валашкине ӳпĕнтерсе хурсан, хĕр час тупаймаст, тет. К.-Кушки. Пасара çӳретне эс? Ходишь-ли ты на базар? N. Çӳрекене шăмă тупăнат. Кан. Çӳресен-çӳресен „Хозсельсклад“ тенĕ лапкана пырса кĕтĕм. N. Хула тăрăх хутпа çӳретĕп. Разношу по городу бумажки. Орау. Асăрханарах çӳрĕр, ачамсем! Будьте осторожнее. АПП. † Ылттăн турпас çуттипе Аçтăрхана çӳрерĕм. Альш. Уттари, чуптари (уттарар-и, чуптарар-и?) çӳремешкĕн пирĕн кӳлнĕ утсем начар мар. Регули 41. Манăн утсам килте пор çӳремеллисем. Ib. 40. Кусам çӳремелли утсам; ку утсам çӳремеллисем. || ТХКА 85. Пысăк кĕтĕве йышсăр кĕтме хĕн. Çавăнпа хампа пĕрле кĕтĕве çӳреме икĕ тутар ачи, икĕ чăваш ачи тытнăччĕ эпĕ. || Приходить (куда). Орау. Эп ăна 8 сахатра килме (çӳреме) хушнăччĕ. N. Мĕн тума çӳретĕн! Ск. и пред. чув. 6. Çĕрле çӳрес хăнам çук, утах хăвăн çулупа! || Плавать. Чураль-к. Сакайĕнче çар иртĕ. (Хĕлле пулă çӳрени). || Вести (общественную работу). Ала 89. Халăх çинче çӳрекен çын. || Ходить (о болезни). Çутт. 85. Чир çӳренĕ вăхăтра чĕрĕ шыв ан ĕçĕр. || Ходить (в картах). Изамб. Т. Санăн çӳремелле. || Обходить дома (с визитом). Альш. Тепĕр кунĕ кунĕпе хăнасем каяççĕ „çӳреме“. N. Пĕтĕм яла çӳресе пĕтерсен. || Гулять, прогуливаться. К.-Кушки. Эпĕ паян аслă улăха çӳреме кайрăм. || Гулять (кутить). Чăв. й. пур. ЗЗ. Тата пĕр вăхăтра салтака каймалла ачасем ялта çӳренĕ чух, çав Прухха пĕр ачанăн пилĕк тенкĕ укçине ĕçсе пĕтернĕ. || Ходить с намерением, хотеть, желать, стараться, норовить. Т. VII. Ĕлĕк пĕр арăм тата упăшкине вĕлересшĕн çӳрет, тет. Рак. Кăчунехи ывăл-хĕр хăй пуç пулма çӳре-çке (= çӳрет-çке). Юрк. Эсĕ кĕнеке кăларнине илтсенех, эпĕ темĕн тĕрлĕ савăнсаттăм, пĕр вăхăтра темĕн пек туянма çӳресе те ниепле те туянаймарăм. Трхбл. † Ĕнтĕ ир те пĕччен, каç та пĕччен, чунăм пĕччен выртма çӳремест. (Солд. п.), С. Тим. Туттăр парса вырнаçсан, хăй те пыма çӳрет-çке (девушка. Пыма çӳрет — хочет итти, илме çӳрет — хочет взять или купить). N. Çакăскер мана вĕтес тесе çӳрет-ха та, темĕн, пултарайĕ-ши! Яргуньк. Мăн хурчка пулса хур акăшĕнчен çӳлерех вĕçсе хăпарчĕ, тет; хăпарсан, çав хур акăшне тапасшăн çӳрет, тет. Хурамал. Çав çынсене шуйттан пит вăрçтарасшăн çӳрет, тет. В. С. Разум. КЧП. Вăл çынна усал тăвасшăн анчаж çӳрет. Кĕвĕсем. Аппа ука тĕртет-çке, çутă пулма çӳрет-çке. С. Тим. † Кӳршĕ хĕрĕ кӳрнеклĕ (полная и с красивыми формами тела), туттăр пама çӳрет-çке. || Находиться, пребывать (о предмете, переходящем с места на место). Н. Седяк. † Кĕмĕл çĕрĕ, мерчен куç, арçын аллинче çӳрет. О сохр. здор. Кайран пĕри сивĕрен пăсăлса чирлесе каять, тепĕри сывах çӳрет. Чеб. † Анне ывăлĕ пуличчен, хĕреслĕ тенкĕ пулас та, анне умĕнче (на груди) çӳрес-мĕн. ЙФН. † Атти ывăлĕ пулаччен, кĕмĕл çĕрĕ пулас-мĕн, ырă хĕр аллинче çӳрес-мĕн. Перев. Çак асаннен лăпкă каласа панă сăмахсем яланах ман асра çӳретчĕç. N. Рента (аренда) укси пит пысăк пулсан, çĕр-хакĕ те çӳлте çӳрет. N. † Порçăн тотăр полăттăм, хĕр поçĕнче çӳрĕттĕм; йолимарăм, çӳримарăм. Кан. Куç хĕррисем нихăçан та типĕ çӳремеççĕ. Ib. Хăш çынăн куçĕсем хĕп-хĕрлех çӳреççĕ. Ядр. † Ати çури пуличчен, ылтăм шăрçа пулас-мĕн, ыр çын хĕр мыйĕнче çӳрес-мĕн. N. Ывăлăмăра мĕншĕн ятăн эсĕ? Вăл хамăр куç умĕнче çӳренĕ чух мĕн пур шанчăкăм çавăччĕ. N. Темĕскер кăшăлĕ вăл, тахçанах кунта çӳрет (валяется, находится здесь). || Находиться в каком-либо положении. N. Мĕскĕн телейсĕр чун йытă тырĕнче çӳрет. N. Пит-куç савăнăçлă çурет. || Бывать. К.-Кушки. Иван патне çӳретне эс? Бываешь-ли ты у Ивана? Ст. Чек. Нумай ахутара çӳренĕ те, кун пек япалана курманччĕ. || Жить. Юрк. Хам пĕр майлă çӳретĕп халĕ. Живу потихоньку. Изамб. Т. Пит çӳрейместпĕр. Ман çак ачана темĕскер пулнă. Не очень-то хорошо живем. Не знаю, что случилось у меня с этим ребенком. Н. Карм. † Шухăшламан чухне, тăван, çӳретĕп, шухăшласан чĕлхем çыхланать. Ib. † Çӳренĕ чух эпир çӳрерĕмĕр, сăртран сăрта юртакан пăлан пек. || Употребляться. Юрк. Пашалу вăл кирек хăçан та çиме çăкăр вырăнне çӳрет. || Заниматься (чем). N. Сутупа çӳресе. || Лезть. N. Ан çухăр! Тухса кай кунтан! Эсĕ — нимĕн пĕлмен çĕр хурчĕ; çапах манпа калаçма çӳрен тата. || Одеваться, наряжаться. N. Çӳрессе те таса çӳреççĕ, вырăсла та пĕлеççĕ. || Хлопотать. Ск. и пред. чув. 43. Прошени те çырнă, хатĕр ĕнтĕ, çӳремелли çынсене те суйланă. N. Шкула хăвăр çӳресе уçăр. N. Вутта илме ĕç пĕлекене суйлас пулать, çӳрес пулать, атто ак нумайăшĕ хутмалли çуккипе аптраççĕ, тет. || Иметь общение, связываться. Изамб. Т. Ӳлмĕрен ул Микуç (Николай) ачисемпе ан çӳре. Вĕсем ахалех хăна хĕнеттерсе пĕтерĕç. Халапсем. Вăрапа вăрă çӳрет, лайăх çынпа лайăх çын çӳрет. || Иногда не переводится. Баран. 131. Çакăн пек (такие) чулсем пит хакла çӳреççĕ. || Употребл. в качестве вспомог. гл. ЧС. Эпир ун чухне пурте хуйхăрса çӳреттĕмĕр. N. Илсе çӳре возить (напр. людей, турттар в этом см. не употр.). Çав çулне, тухтăрсене исе çӳренĕ чухне, эпĕ нумай укçа тупрăм. ЧС. Çынсем, ĕçсе ӳсĕрлсен, таçта выртса ан çӳреччĕр, тесе пăхмашкăн, касак пекки суйласа хураççĕ. (Сĕрен). Юрк. Çавăн пек епле эрехсемпе шалта сут тунине пăхса çӳрекен улпучĕ авалхи пĕр хупаха сасартăк пырса кĕрет те, астăва пуçлат. Ib. Кĕсем патне кайса-туса çӳреместĕп. N. Унтан темскер шăрши кĕрсе çӳрет. N. Хăна ху нуша шыраса çӳретĕн. N. Сĕрем иртернĕ чухне пĕтĕм çынна çăмарта, чăкăт валеçсе çӳреççĕ. Ала 69. † Пиртен Шурă Атăлсем, ай, инçех мар, куллен каçса çӳрес çĕртех мар. Сред. Юм. Ташланă чôхне йохайса çӳрет (очень хорошо пляшет). Трень-к. Манăн виçĕ кон хошши (около З дней) поç (шăл, мăй, пилĕк) ыратса çӳрет (болела). Однако скажут: манăн виçĕ кон хошши çăпан ыратса тăчĕ. ТХКА 129. Тияккăнĕ-мытарник пасар-пасар сайранах кĕсре лаша улштарса улшуç пулса, çӳресскер. Вино-яд. Санăн сăмсу та хĕрелсе çӳремесчĕ. N. Лашасене илме Т. кайса çӳрет. За дошадьми (чтобы их накупать) ездить в Т. ЧС. Манăн ура нумайчченех шыçса çӳремерĕ (не долго пухла), часах тӳрленчĕ. Скотолеч. ЗЗ. Улттăмĕш кунне хăмписем тулса çитеççĕ те, тата З—4 кун хушши тӳрленсе çӳреççĕ. N. Çалтак кайсан, çӳрени анчах полчĕ. Кан. Хырăм вăхăчĕ-вăхăчĕпе çех мар, яланах ыратса çӳреме пуçлать. В. С. Разум. КЧП. Эпир пĕр хуларан тепĕр хулана куçа-куçа çӳрерĕмĕр. Ib. Çынсем пасарта япаласене пăха-пăха çӳреççĕ. N. Халь эсĕр пирĕн пата кайса çӳретри? Хамăр маткасам сирĕн пата пырса çӳреççи? См. Оп. иссл. чув. синт. II, 49.

хождение, путь. Яргейк. Çак Хум-пуç пĕрре çӳрӳве кайма тапраннă. Алик. Хăй çӳрӳве карĕ, тет (старик). Торп-к. Пичĕшĕсем çӳрӳве (çӳреме) каяççĕ, тет те, Пикене калаççĕ, тет.

Чувашско-татарский словарь (1994)

йөрергә

Чувашско-эсперантский словарь

[ŝjure]
iri (iru), vagi (vagu), frekventi (frekventu), veturi (veturu), vojaĝi (vojaĝu)
ĕçе машшинпа çӳре — iri al laborejo per aŭto
ĕçсĕр çӳре — vagadi sencele
çул çӳре — vojaĝi
вăрмана çӳре — iri en la arbaron
сехет тĕрĕс çӳрет — la horloĝo precize funkciasт
илсе çӳре — porti, kunporti
килсе çӳре — viziti, venadi
куçса çӳре — nomadi
çӳрев — vojaĝo, piedmarŝo
çӳревçĕ — vojiranto, vojaĝanto
çӳрет — vojaĝigi

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

«ходить», «ездить», «двигаться»; др. тюрк., Зол. бл. йору «ходить»; «кочевать», «бродить»; КБ, Рабг. йӳр, йӳри, йӳру «ходить»; чаг., азерб., тур. йӳрӳ, кумык, юрю, туркм. йӧре, узб. юр, уйг., кирг., казах. жӳр, к. калп. жур, алт. В дьӳр, тат. йӧре, башк. йӧрӧ, ног. юурь, тув. чору, хак. чӧр «ходить», «двигаться».

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

çăвăр. Вĕллере хурт амĕш пĕрре кăна. Вăл асли пулса нимĕскер те хушса-кăтартса çӳремест, пĕр май çăмарта тăвать – çӳре (çăвăр) сапать … [Хабачев 1910:15]; … вăл кашни çул çӳре (çăвăр) клармассерен çӳре кипки юлнипе хуралса чакалать те хытса каять [Сергеев 1907:3].

См. также: