Чувашско-русский словарь (1982)

канăç

I.

1.
покой, спокойствие

канăç

покойный, спокойный
канăç ыйхă — спокойный сон
каç канăçĕ — спокойствие ночи
чун канăçĕ — душевное спокойствие
канăçа çухат — потерять покой
кун каçах канăç пулмарĕ — весь день не было покоя

канăç

2.
отдых
канăç вăхăчĕ — время отдыха
канăçа пĕлмесĕр ĕçле — работать без отдыха

канăç

II. глаг.

1.
довольствоваться, удовлетворяться
сахалпа канăç — довольствоваться малым
вăл нимпе те канăçмасть — он никогда не бывает доволен

канăç

2.
успокаиваться, становиться спокойным
канăçса çывăр — заснуть успокоившись, спать спокойно
чун канăçрĕ — душа успокоилась

канăç

3.
утихать, стихать, униматься
улечься
çил канăçрĕ — ветер утих
хуйхă канăçтăр — пусть горе уляжется

канăçлан

то же, что канăç II.

кăтарт

7. с некоторыми сущ.
образует сочетания со знач. действия в соответствии со смыслом сущ.:
асап кăтарт — причинять мучения, мучить
хурлăх кăтарт — причинять мучения, мучить
инкек кăтарт — приносить беду
шар кăтарт — приносить беду
канăç ан кăтарт — не давать покоя
пархатар кăтарт — приносить пользу, оказывать услугу
усă кăтарт — приносить пользу, оказывать услугу
хур кăтарт — причинять зло, обижать
ырă кăтарт — делать добро

пар

5.
давать, предоставлять
канăç пар — дать покой
кану пар — дать отпуск
çăмăллăх пар — предоставить льготы
ăна çĕнĕ хваттер панă — ему дали новую квартиру

пĕл

9.
знать, испытывать, переживать
хăрама пĕлмен чĕре — сердце, не ведающее страха
вăл канăç пĕлмест — он не знает покоя
намăса пĕл! — ты бы постыдился!

пĕртен-пĕр

единственный
один-единственный
пĕртен-пĕр ача — единственный ребенок
мана пĕртен-пĕр шухăш канăç памасть — единственная мысль меня тревожит

тутлă

сладко, приятно
тутлă ĕмĕт — сладкие мечты
тутлă канăç — приятный отдых
тутлă ыйхă — сладкий сон
тутлă çывăр — сладко спать

çĕрĕн-кунĕн

день и ночь, днем и ночью
круглые сутки, круглосуточно
завод çĕрĕн-кунĕн ĕçлет — завод работает круглосуточно
çĕрĕн-кунĕн канăç çук — нет покоя ни днем ни ночью

çĕтер

2. перен.
терять, лишаться
канăç çĕтер — потерять покой
сасă çĕтер — лишаться голоса

Словарь чувашского языка

кăнăç

(кы̆ны̆с'), спокойствие, мирная жизнь. А. Турх. См. канăç.

тĕс

цвет. || Масть. Вишн. 72. Тĕсĕ те унăн е хăмăр, е хĕрлĕ, е симĕс, е кăвак пулать. N. Лаши тĕсĕ торă. Сред. Юм. Ине хĕрли илме юрамас пире, тĕс килĕшмес; мĕн чол хĕрлĕ ине ôсран ĕнтĕ, порте вилсе пĕтеç. || Внешний облик, образ, вид. Альш. Ай-хай, тăванăмсем-чунăмсем, тĕсĕрсене курса тăранмарăм. N. Вăл çамрăк тĕсĕпе ваттăн курăнать пулсан та, 21 çулта çеç. N. Тĕсĕ хĕрлĕ, тути сахăр тути калать. Янтик. Çав вăрра эп тĕспе тытрăм (поймал по облику). Суждение. Ĕçкĕ этем е этем тĕсĕнчен кăларса пăрахса выльăх тĕслĕ тăвать. N. Пĕрте канăç çук ку ачасемпе, этем тĕсĕ юлмарĕ. N. Тĕс ӳкерни, сняться в фотографии. || N. Тĕс кайнă. Облинял, полинял. || Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 26. Вырăнти тĕс çапнă. || Юрк. Пурийĕн те ăна тĕсне курассисем килмест, юратмаççĕ. Ib. Эй пархатарсăр япала! Ху ачу (т. е. мой) пулсан та, çавна тĕсне курассăм килмест. Хĕн-хур. Тĕсне унăнне ан курам! Орау. Манăн ун тĕсне те курас килмест. Регули 1257. Тĕсне те кисе кăтартмасть. || Красота. N. Тĕсĕ те пур, ăсĕ те пур пурăнмаллăх (у жены). Ст. Чек. Вăсен тĕсĕ пур та, ăсĕ çук. Вăсен тĕсĕсем пур та, ăсăсем çук. Ск. и пред. чув. 69. Сивĕ шывпа çăвăнсан, питне-куçна тĕс кĕтĕр. Бугульм. Кăвак çупăнь пире тĕс памасть, авалхи тус пире халь пăхмасть. Н. Лебеж. Ял çинелле тухсан ячĕ каят, çил çинелле тухсан тĕсĕ каят. || Знак, улика. СПВВ. Тĕс шыра, искать знаков, улик. N. Тĕс топмасăр (не найдя улик) тĕллесе каламалла мар-ĕçке. Тюрл. Тĕс кормасăр епле палаç çынна. || Подобие, род. Изамб. Т. Кунĕпе çумăр пĕлĕчĕ тĕсĕ те курăнмаст. Тулта сивĕ тĕсĕ çук пек те. Кан. 1928. Хаçат-шурнал тĕсне курас çук. N. Нимĕн хыпар тĕсĕ çук (и в помине нет). N. Икĕ талăк çăкăр тĕсĕ курман. N. Юрăн тĕсĕ çук, çула сурăх кĕтӳ (= кĕтĕвĕ) çӳрет. Кан. 1929. Сарайĕнче (в пожарном сарае) пĕр витре тĕсĕ те çук, пичкесем шывсăр типсе лараççĕ. Турх. Лаша тавраш санăн тĕсӳ мар вăл. Куда уж тебе лошадей держать. ТХКА 41. Амăшĕ вилнĕ, ку та вилет пуль лаша тĕсĕ пĕтет пуль, тесе килйышпех кулянатпăр хамăр. || Т. VI. Малтан тĕспе кĕл тăврăмăр, унтан пиçнипе кĕл тăврăмăр, халĕ алă валлипе кĕл тăватăп, çырлах. (Из моленья). || N. Янкорассен виç-тăват ĕни вĕсен пĕр ĕни тĕсне тăмасть. || N. Мана юрăхлă атă, тĕс. || Начерт. 177. Тĕс, вид, род, разбор. Поличное.

пĕр те

совершенно, вовсе. N. Пĕр те канăç çук.

канăç

покой, отдых. N. Кирек ăçта кайсан та, вĕсене ăш вăркани канăç памаст. N. Хайĕн юратнă хĕрĕ çухалнăшĕн çĕрĕн-кунĕн канăç курман (не знал покоя). N. Анчах кунтан кайран та Афанасийĕн тăшманĕсем ăна канăçра хăварман (не оставляли в покое). Кан. Çĕрĕпех канăç пулмарĕ.

канăç

покой. Сред. Юм. Канĕç çок, нет покоя.

ĕнтрĕк

сумерки. Урас-к., Янтик. в. См. ĕнтĕрĕк. Сам. 76. Тăхлан тĕслĕ сив пĕлĕт ĕнтрĕк (сăнĕпе) пĕрлешет. IЬ. 38. Каçпа, ĕнтрĕк хыпсан, кӳртрĕç парака. IЬ. Ĕнтрĕк — каçпалахи тĕттĕм. Ир. Сывл. 32. Ыйăхпа канăç çĕклесе, ĕнтрĕк шăппăн-çех çӳрет.

Русско-чувашский словарь

беспокоить

глаг. несов. (син. тревожить)
хумхантар, канăçсăрлантар, чăрмантар, кансĕрле; меня беспокоит одна мысль мана пĕр шухăш канăç памасть

дать

глаг. сов.
1. кого-что кому (син. вручить; ант. взять, принять) пар, тыттар; дать в руки алăран тыттар; дать книгу кĕнеке пар; дать взаймы денег кивçен укçа пар; Сколько дадите за шапку? Çĕлĕкшĕн мĕн хак паратăр?
2. что или с неопр. ф. кому (син. предоставить) пар, туянтар; дать работу ĕç пар, ĕçе ил; дать образование пĕлӳ туянтар, вĕрентсе кăлар; дать покой канăç пар
3. что кому (син. доставить) кӳр, пар; поля дают богатый урожай уй-хир пысăк тухăç кӳрет
4. (син. ударить, стукнуть) çап, тиверт, тыттарса яр; дать по голове пуçран çап
5. что (син. провести) пар, ирттер, йĕркеле; дать концерт концерт ирттер
6. в сочетании с сущ. выражает действие по его значению: дать согласие килĕш; дать звонок шăнкăравла; дать трещину çурăлса кай; дать начало пуçарса яр; дать поручение хуш ♦ дать знать хыпар яр; пĕлтер; дать слово сăмах пар, тума пул; ни дать ни взять каснă лартнă, пĕр пекех; Я тебе дам! Парап ак эпĕ сана! (юнаса калани); Ему не дашь шестидесяти Вăл утмăлта тесе каламăн; Дай-ка я пойду к нему! Ун патне каям-ха!

знать

глаг. несов.
1. пĕл, ăнлан, ăнкар; я знаю об этом эпĕ кун çинчен пĕлетĕп; знать физику физикăна ăнкар; он не даёт знать о себе вал хăй çинчен хыпар ямасть
2. обычно с отриц., что (син. испытывать, переживать) пĕл, туй, ăнлан; не знает покоя канăç курмасть, канăçа çухатнă; не знать колебаний иккĕленсе ан тăр; не знает усталости ывăнма пĕлмест, ывăннине туймасть ♦ знать не знаю нимĕн тс пĕлместĕп; как знаешь хăвăн кăмăлу, хăвăнне ху пĕл; кто его знает кам пĕлет ăна, темле; знать меру виçине пĕл, йĕркеллĕ пул

преследовать

глаг. несов.
1. (син. гнаться) хăвăла, хуса пыр, йĕр йĕрле; собаки преследуют волка йытăсем кашкăра хăвалаççĕ
2. (син. угнетать, притеснять) хĕсĕрле, хĕс, хĕстер; преследовать за критику тиркенĕшĕн хĕсĕрле ♦ преследовать цель тĕллев тыт; преследовать свою выгоду харпăр пайтишĕн тăрăш; преследуют воспоминания аса-илӳсем канăç памаççĕ

Русско-чувашский словарь (1972)

тревожить

-жу кого, что несов., встревожить (к 1 знач.) и потревожить (ко 2 знач.) сов. 1. хăрат, шиклентер, канăç ан пар; 2. чăрмантар, кансĕрле (килен-каякансем).

угрызение

угрызение совести пĕр-пĕр усал ĕç тунăшăн ăшчик пĕрехмай вăрканни, çунни, пăшăрханни, ниçта та канăç тупма пултарайманни.

успокаиваться

несов. -оюсь сов. йăпан, лăплан, канăç, пусарăн, тăплан; ночью, когда успокоится народ çĕрле, халăх лăплансан; боль успокоилась лăш пулчĕ, ыратма чарăнчĕ.

беспокойный

канăçсăр, канăç паман, канлĕхсĕр, чăрмавлă, пăтравлă.

беспокойство

чăрмав, канăçсăр, канăç çухатни, тăнăçсăрлăх, пăшăрханни; душевное беспокойство ăш вăркани, аш çунни.

Русско-чувашский словарь (1971)

больной

прил. 1. чирлĕ, сыв мар, сусăр; ыратакан, суракан; больное сердце сыв мар чĕре; больной зуб суракан шăл; 2. в знач. сущ. больной м., больная ж. чирлĕ çын, чирли; больному стало легче чирлĕ çын кăшт самайланчĕ; ◇ больной вопрос канăç паман ыйту; больное место чи хавшак вырăн; валить с больной головы на здоровую айăпсăртан айăп тума хăтлан.

гнести

несов. 1. кого-что (угнетать, мучить) пус, асаплантар, канăç ан пар; его гнести тут тревожные мысли ăна канăçсăр шухăшсем пусса илчĕç; 2. кого (притеснять) пусмăрла, ирĕк ан пар, пус, хĕс.

доставить

сов. 1. кого-что, чего илсе çитер, леçсе пар, кӳрсе пар, çитерсе пар; доставить на дом киле илсе çитер, киле çитерсе пар; 2. что (причинить, вызвать) кӳр; его приезд доставил мне большую радость вăл килни мана хытă савăнтарчĕ; 3. что (предоставить) пар; доставить покой канăç пар.

место

с. и вырăн; рабочее место ĕç вырăнĕ; двигать с места на место вырăнтан вырăна куçар; 2. чаще мн. места. (местность) вырăн, çĕршыв, çĕр; здесь места очень красивые кунта çĕршыв питĕ хитре; 3. мн. места (периферия) вырăнсем (инçетри); делегаты с мест вырăнсенчен килнĕ делегатсем; 4. (предмет, вещь) япала; мы сдали в багаж два места эпир багажа икĕ япала патăмăр; 5. вырăн, ĕç; искать места ĕç шыра; ◇ добраться до места çитес çĕре çит; знать своё место см. знать; иметь место см. иметь; сказать к месту вырăнлă кала; места себе не находить канăç ан пĕл; на твоём месте сан вырăнта пулсан; не должно быть места чему-л. (вырăн) пулмалла мар; ни с места! ан тапраннă пултăр!; общее место см. общий; поставить на (своё) место кого-л. вырăнне кăтарт, картне ларт (пуçтах çынна); сердце не на месте чĕре вырăнта мар; здесь не место говорить об этом ун пирки кунта калаçмăпăр; узкое место см. узкий.

отдых

м. 1. кану, канăç; без отдыха канăçсăр; право на отдых кану прави; ◇ не давать ни отдыху ни сроку кому-л. пĕр канăç та ан пар.

покой

м. 1. тӳлек, лăпкăлăх, тăнăç, тăнăçлăх; над озером покой кӳлĕ тавра лапкă та тӳлĕк; 2. канăç, канлĕх; всю ночь не было покоя çĕрепе канăç пулмарĕ; нет никакого покоя пĕр канăç та çук; 3. уст. (комната) пӳлĕм, пӳрт, çурт; приёмный покой йышăну пӳлĕмĕ; удалиться на покой канма кай; ĕçрен пушан, çулран тух.

потерять

сов. 1. кого-что çухат, çĕтер; потерять книгу кĕнеке çухат; 2. что (утратить) çухат, пĕтер; потерять авторитет (или уважение) хисепрен тух, авторитет çухат; потерять сознание ăнран кай; потерять человеческий облик çынлăхран тух; потерять надежду шанчăк çухат; потерять стыд намăç çухат; потерять покой канăç çухат; потерять доверие шанчăкран тух; 3. что (утратить какое-л. качество — о вещах) ⸗ран [⸗рен] тух, ⸗лан [⸗лен]; потерять крепость (о пиве) йăвашлан; потерять цвет (о материи) тĕссĕрлен; потерять блеск тĕксĕмлен; ◇ потерять в весе ырханлан; потерять кого-л. из виду куçран çухат; потерять голову анраса кай.

преследовать

несов. 1. кого-что (врага, зверя) хăвала, йĕрле; 2. кого (донимать, мучить) канăç ан пар, суптар, ⸗са [⸗се] тарăхтар; преследовать вопросами ыйту парса суптар; 3. кого-что (притеснять) хĕстер, хĕсĕрле; 4. что (стремиться к чему-л.) ⸗шăн [⸗шĕн] (е ⸗ма [⸗ме]) тăрăш, çун; преследовать выгоду пайташăн тăрăш; преследовать цель тĕллев тыт; ◇ преследовать по суду юр. суда пар.

проход

м. 1. по гл. пройти; 2. (место) çул; дымовой проход тĕтĕм çулĕ; горный проход ту çулĕ; узкий проход ансăр çул; ◇ задний проход анат. кутана; прохода не давать кому-л. канăç ан пар, хăпма ан пĕл.

спас

м. спасу нет разг. хăтăлма çук, канăç çук.

спокойствие

с. 1. (тишина, покой) канăçлăх, тăнăçлăх, канлĕх, тăплăх; 2. (отсутствие тревог; уравновешенность) канăç, тăнăç, лăпкăлăх; утратить спокойствие канăç çухат.

тревожить

несов. кого-что 1. хăрат, шиклентер, канăç ан пар, канăçсăрла; меня тревожит здоровье брата мана пичче сывлăхĕ канăç памасть; 2. (нарушать покой) кансĕрле, чăрмантар, тапрат; он просил не тревожить его вăл хăйне кансĕрлеме хушмарĕ; 3. (причинять боль, беспокоить) тĕкĕнсе (е сĕртĕнсе) ыраттар, хускат, вĕчĕлтеттер; тревожить старую рану кивĕ сурана тĕкĕнсе ыраттар.

тревожиться

несов. шиклен, хумхан, пăшăрхан, хăра, канăçсăрлан, канăç çухат; не тревожитьтесь о нём ун пирки ан пăшăрханăр.

Чувашско-русский фразеологический словарь

Ăш кӳтет

Ăш [ăшчик, чĕре, чун] кӳтет 1. расстраивается кто; 2. сердце ожесточается у кого, чье.
I. Каярах кăна, ăш кӳтнипе сывлăшне аран леш çавăрсассăн, Кулине ăнланчĕ пĕтĕмпех, хăй макăрса ячĕ чарăнмассăн. П. Хусанкай. Ярилен ăшĕ кӳтсе килет. Хв. Уяр. Ак Чакка тăрать Пахом вырăнне. Çĕклет аллине — каласшăн сăмах, анчах пӳлĕнет ăшчик кӳтнипе. С. Элкер. Люда чунĕ кӳтсе килнипе, ниçта кайса кĕреймесĕр пӳлĕм тăрăх утса çӳрет. Н. Терентьев. Чĕре кӳтсе килнĕ самантра вăл йĕрсе ярасран хăйне аран-аран тытса чарчĕ. И. Григорьев. 2. Шĕшлĕ, тасал кунтан, ăшчик кӳтсе çитнĕ ман... темĕн туса пăрахма пултарăп. Н. Патман. Çичĕ кун та çичĕ каç канăç пĕлмест Талмăрса, Куçĕсем куççуль тăкаç, чĕри кӳтет тарăхса. Г. Краснов. Чунĕ кӳтсе çитнипе вăл сăмахне каласа пĕтермесĕрех хăй вырăнне кайса ларчĕ. М. Илпек.

Куç чарăлса каять

Куç [куçпуç] чарăлса [алчăрса, саланса] каять (кайрĕ), куçсем чарăлса [алчăрса, саланса] каяççĕ (кайрĕç) 1. глаза разбегаются (разбежались) у кого, взгляд рассеивается (рассеялся) у кого; 2. рябит (зарябило) в глазах у кого.
1. Эпĕ урайнех майлашрăм. Çывăрса кайма пуçланăскер, алăк сассипе куçа уçрăм та, куç чарăлса кайрĕ. Ю. Скворцов. Куçăм-пуçăм чарăлса кайрĕ. А. Артемьев. Арча çивиттийĕ йăтăнса уçăлнă-уçăлманах пирĕн куçсем хăйсем тĕллĕнех чарăлса кайрĕç. В. Бурнаевский. Куçĕсем чарăлнă, тути усăнса аннă, пăлханса ӳкнипе сайра шăлĕсем шак-шак тăваççĕ. А. Лазарева. Куç алчăрса каймалла капăрлатса та илемлетсе пĕтернĕ залсем тăрăх çӳре-çӳре ывăнсах çитрĕмĕр. Уйăп М. 2. — Хамăн та кăштах çывăрса илесчĕ, — тет Гурьянов лейтенант, — ура сăрăлтатни канăç памасть, тĕлĕрме кăна тытăнатăп, шăмă пĕçерсе ыратнăран куç чарăлса каять. А. Алка. Иван ашшĕн ирĕксĕрех чĕлхине çыртмалла пулчĕ. Çав тĕрлĕ нумай ачасене курсан, унăн пĕтĕм куçпуç саланса кайрĕ. Хумма Ç. Ачасен, читлĕхри чĕпсене курсан, куçĕсем алчăрса кайрĕç. В. Эльби. Ура айне пăхатăп та — куçпуç алчăрса каять: мĕн чухлĕ кăмпа! Уйăп М.

Хĕç витмест

Хĕç витмест меч не берёт [не сечёт] кого.
Мана ăсатса ячĕç вăрмана. Канăç паман вара эп тăшмана. Ун акăшĕ пилĕпех пуль мана хĕç витмерĕ, Сĕмсуккăр пуля пуçăма çимерĕ. Г. Ефимов. Çар хесметне çакланса куратăн, анчах сана хĕç витмест. К. Турхан.

Чапа кăлар

Чапа кăлар прославлять / прославить кого-что.
Ӳркевлĕх ӳкерет, пите пĕçертет; хастарлăх хăтарать, чапа кăларать. Ваттисен сăмахĕсем. Ĕç вăл сывă алла канăç кӳрет, ăслă çынна чапа кăларать. Н. Илпек. Çĕнĕ тĕнче культурин çутинче тата пуянланса, илемленсе Чăваш чĕлхи хăйне чапа кăларĕ. Уйăп М.

Неологический словарь чувашского языка

канăç

ç.п. Арлăх йăпанăвĕ, секс (туп.) киленĕçĕ; рехетлĕх. Эксгибиционизм — çыннăн ăс-тăнĕ секс енчен тĕрĕс мар аталанни... Хирĕç пулакан çынсем хăраса ӳкни, çухалса кайни вĕсене канăç кӳрет. ÇХ, 1998, 38 /, 4 с. Чылайăшĕ çак ĕмĕтсене [секс фантазине] канăçу патне çитме пулăшакан хăватлă мел вырăнне хурать. С-х, 1998, 7 /, 4 с. — ар канăçлăхĕ (Х-р, 2.03.1993, 3 с.; В.Абрамов, 1998, 6 с., 11 с.).

канăçу

ç.п. Арлăх йăпанăвĕ, секс (туп.) киленĕçĕ; рехетлĕх. Эксгибиционизм — çыннăн ăс-тăнĕ секс енчен тĕрĕс мар аталанни... Хирĕç пулакан çынсем хăраса ӳкни, çухалса кайни вĕсене канăç кӳрет. ÇХ, 1998, 38 /, 4 с. Чылайăшĕ çак ĕмĕтсене [секс фантазине] канăçу патне çитме пулăшакан хăватлă мел вырăнне хурать. С-х, 1998, 7 /, 4 с. — ар канăçлăхĕ (Х-р, 2.03.1993, 3 с.; В.Абрамов, 1998, 6 с., 11 с.).

канăçлăх

ç.п. Арлăх йăпанăвĕ, секс (туп.) киленĕçĕ; рехетлĕх. Эксгибиционизм — çыннăн ăс-тăнĕ секс енчен тĕрĕс мар аталанни... Хирĕç пулакан çынсем хăраса ӳкни, çухалса кайни вĕсене канăç кӳрет. ÇХ, 1998, 38 /, 4 с. Чылайăшĕ çак ĕмĕтсене [секс фантазине] канăçу патне çитме пулăшакан хăватлă мел вырăнне хурать. С-х, 1998, 7 /, 4 с. — ар канăçлăхĕ (Х-р, 2.03.1993, 3 с.; В.Абрамов, 1998, 6 с., 11 с.).

мент

п.с., калаç., мăшк. Шалти ĕçсен пайĕн сотрудникĕ; милиционер. Тата ментсем канăç парĕç тетĕн-и, таврăнсан. В.Садай, 1982, 193 с. Санкт-Петербургри «ментсен» ĕçĕ-хĕлне çутатакан телесериал чăн пурнăçпа çыхăннă. Х-р, 17.04.2001, 2 с.

См. также: