Чувашско-русский словарь (1982)

ĕрескел

диал.

1.
напрасно, несправедливо, незаслуженно
ни за что, без причины
ĕрескелех мана çапрĕ — он ударил меня ни за что

ĕрескел

2.
слишком, чересчур, чрезмерно
пирĕн хĕлле ĕрескел сивĕ пулмасть — зимой у нас не бывает больших холодов

ĕрескел

3.
очень, необыкновенно, чрезвычайно
ĕрескел хитре япала — очень красивая вещь

ĕрескеллĕ

диал.

1.
то же, что ĕрескел 3.

Словарь чувашского языка

суккăр паттăр

„слепой богатырь“. Так назыв. человека, который без причины обижает других. Сред. Юм. Суккăр паттăр пик тесе ĕрескел (напрасно, без причины) тивекен çынна калаççĕ.

пат

(пат), подр. глухому звуку, получающемуся при ударе, напр., в барабан. Орау. Вăсем туйра урнă пек хăтланаççĕ. Шăппăри темскер пек мĕкĕрет, сасси пĕр ана тăршшинчен ытла каймасть. Хăйсем юрлаççĕ, сикеççĕ, юрланă майпе, сикнĕ майпе параппанне пат! пат! тутараççĕ. Кильд. † Пат, пат параппан, параппан кантри татăлчĕ. Сред. Юм. Мана ахаль, ĕрескел çыннах (невинного, непричастного), пычĕ те, пат! та пат! пат! та пат! тутарса çапа пуçларĕ ôлă. Толст. Тилле пуçĕнчен пат! тутарчĕ (цепом). П. И. Орл. Чышкăпа пат! чышса илеççĕ. Сред. Юм. Пĕр нăрă нĕрр! туса манран иртсе кайрĕ те, пӳрт пĕрени çомне пат! пырса перĕнчĕ (ударился). || Подр. звуку, получающемуся от вылетания пробки при раскупоривании бутылки. Сред. Юм. Эрех кĕленчине лăкаççĕ те, ал çине лат! лартаç те, пăрапкă пат! сиксе тохать. || Подр. звуку при разрыве или лопании. Сред. Юм. Кĕпçе татнă чохне пат! туса таллать (= татăлать). Ib. Хот копăс кĕрĕкне (меха) патакпа тĕртрĕм те, пат! шăтайчĕ. Якейк. Çăпата кантăри пат татăлса карĕ. Кайсар. Хытă туртнă майпа пат татăлса анчĕ. || Подр. звуку падающего предмета. Ядр. Матяккине учаха ятăм, шат! терĕ, пат! терĕ, Патăр ялне (вероятно: пад'ы̆рjал'не) кĕрех карĕ. || Подр. звуку падающих крупных и тяжелых капель. АПП. † Пат! пат! тумла тумлат-ĕçке. Альш. Çурам çинчен пат-пат! тар юхать. || Подр. звуку при срывании. БАБ. Автанĕ пан улми пахчине кайнă, унта пĕр улмине пат! татса илнĕ те, йăтса килсе çак кĕреке умĕнчи сăра ăшне янă. || Подр. отрывистости в речи. К.-Кушки. Пат татса калаçаççĕ. Говорят отрывисто, напр., употребляя выражения, подобные: çаран чарнă, вм. çаран çине выльăх яма чарнă. N. Пат татса, решительно. ТХКА 123. Калăр халĕ пат татса. N. Иванах çиеле тухма хăтланат, сăмахĕсене пат татса калать, унтан пăрăнса хăтăлма та йывăр. Тăв. 69. Итлесен, итлесен, кăмака хыçне хĕсĕннĕ чухăн Иван та чăтаймарĕ, калаçма юратманскер, пат сăмахпа печĕ. || Подр. неожиданному прекращению дейçтвия. N. Çав тупă пульк[к]и (снаряд) саланса каять те, 4 вершук йăв[ă]çа пат татса пăрахать (сразу перешибает). N. Пат пырса перĕ-некен япала. N. Пĕр мулкач ман умма патах тухса ларчĕ (как раз; выражается некоторая неожиданность). КС. Юр кайнă çул çине тухсан, лаша пат чарăнчĕ (вдруг). Якейк. Калаççĕрç, калаççĕрç те, пат чарăнса ларчĕç (вдруг перестали). (Ларчĕç — даже если говорили лежа или стоя, здесь пат не звук). Ib. Телефон тăрăх лайăхах калаçаттăмăрч, пат чарăнса ларч. Ib. Туйра сиккĕрç, сиккĕрç те, пат! чарăнчĕç (перестали). N. Пат чарнать, перестает работать (телефон). || Прямо. || Совершенно. Букв. 1904. Вăл хир варринче çара çĕрте пат пĕчченех ларнă чух, юмахсенчи паттăр пек, катаран курăнса тăрать. N. Эсĕ пĕчченех тĕттĕмре, куç уçăлман кушак çури пек, тĕпсĕр ханкăрта, пат пĕччен, пĕр сăмахсăр пурăнатăн. N. Пат пĕччен пурăнма аван мар. ЧП. Пат шурă (совершенно белое) мĕн хуррăн какайĕ.

рескел

(р'э_скэл'), весьма, очень, слишком. К-Кушки. Ку япала рескел аван. Эта вещь очень хороша. В. Байгул. Эсĕ маншĕн рескел ан кулян. Рак. Пăрçа рескел хытă ĕнтĕ кăçал! — Уяр пулчĕ те, хытă пулмасăр. См. ĕрескел, рĕскел.

рĕскел

то же, что ĕрескел, рескел. Вĕлле-хурче. 30. Кăчуне ансăр çӳлĕ вĕлле тумаççĕ, мĕншĕн тесен унта хуртсем аялта сивĕпе çӳлте çеç лараççĕ те, рĕскел вăя кĕрей меççĕ.

ĕрескел

напрасно, ни за что, без причины. Сред. Юм. Так ĕрескелех мана пырса çапрĕ. Ударил меня ни за что, ни про что. || Весьма необыкновенно. Сред. Юм. Çынна пȏлăшас, тесе, ĕрескел аван та полма йорамас çав; веç: ȏкçа кивçен пар-ха, пошалстă, тесе, ыйтса илсе каяççĕ те, кайран памаççĕ те. Нельзя быть слишком щедрым; расхватят все деньги в долг, а потом не отдают.

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

ĕрескел

диал. «напрасно», «без причины», «ни за что»; ерескеллĕ 1. «неожиданно», «скоропостижно», «зря», «ни с того, ни с сего»; 2. «необыкновенно» (хорошо), «чересчур», «чрезвычайно»; казах. ӧрескел «грубый», «несуразный», «ничем не оправдываемый», «не соответствующий норме».

См. также: