Поиск: хурăнлăх

Чувашско-русский словарь (1982)

хурăнлăх

березняк, березник, березовый лес
вĕтĕ хурăнлăх — мелкий березник

хурăнсар

то же, что хурăнлăх

çатракаллă

2.
густой, частый
заросший
çатракаллă хурăнлăх — частый березняк

Словарь чувашского языка

çавăрса ил

окружить, захватить. N. † Анкартине çывăхарнă хĕрсене çавăрса илсе пулмарĕ. Баран. 54. Хыçалтан хир енчен икĕ тĕлтен поляксем çавăрса илнĕ (крепость). N. Ку вилнĕ çын каптăрт! кайса ӳкет, тет. Хай старик патшана çавăрса илет те, калат: мĕнле, патша, эсĕ капла салтак çапса вĕлеретĕн? тет. N. Ибрахим, майпа анса, лашана мăйран çавăрса илчĕ, тет. N. Хулана çавăрса ил. ЧII. Хапхăр умĕнче хурăнлăх, çавăрса илĕрсем кашăклăх. Альш. Ку ухмах пĕр суйламасăр-тумасăр пĕр пĕчĕккĕ шапине çавăрса илет те, çарăк çине лартса каят. N. Карл I малтанах халăха юри кăна ирĕк ыйтнă ирĕксене панă та, хăй халăх хушшинчи матур çынсене çавăрса илсе пĕтерме пуçланă. Кратк. расск. 28. Сасартăк вăйлă çавра-çил тухрĕ те, çурта çавăрса илсе çĕмĕрчĕ-пăрахрĕ. Кан. Ют качакана хӳререн çавăрса илнĕ. Ib. Елен инке çĕрне те çавăрса илесшĕнччĕ кăсем. Çутт. 154. Хăш чух çунакан туратсем хуçăлса анаççĕ, вут çулăмĕ вĕсене çавăрса илет те, тăçта çитех çӳлелле уткăнса каять. N. Ăна пур çĕртен те инкек-синкер çавăрса илĕ. Орау. Вăл кунти халăха хăй аллине çавăрса илесшĕн тăрăшнă. М.-Яуши. Çурлипе тырă çавăрса илсен (когда захватим хлеб серпом), перекетне пар. (Моленье). || Охватить глубоко, осмыслить, понять. N. Вăл хăçан-та-пулин пуç тавра виçсе çавăрса илсе шухăшланă-ши (подумал-ли хоть когда-нибудь более или менее основательно?). Баран. 59. Япалана вăл (он) час ăнласа, çавăрса илнĕ (соображал, понимал). || Схватить за (что). Ст. Чек. Çухинчен çавăрса илнĕ (или: тытнă), схватил за шиворот. Баран. 58. Карап хӳрине хăй çавăрса илнĕ. || Отрезать путь. Сред. Юм. Кĕтӳ тыр çине кайнă та, кĕтӳçсем арран çавăрса илчĕç (отрезали путь). || Собирать в одно место. Ст. Чек. Кĕтĕве çавăрса ил, собери стадо в одно место. Сред. Юм. Выльăхсем пĕтĕмпе тыр çине кĕрсе кайнă та, кĕтӳç арран çавăрса илчĕ. || Переносно — охватить, овладеть (напр., искусством пения). Турх. † Пĕр çавăрса илсе пĕр юрлăттăм, ăшăмра мĕн пуррине калăттăм.

çырулăх

письменность. Шел. 8. Эсĕ пĕтĕм чунтан тăрăшатăн хамăр çырулăха тăвасшăн. || Письмена. Альш. † Аслă çул хĕрринче хурăнлăх, хурăн çулçи çырулăх, вăл çырăва кам вулать? Кам çыруçă — çав вулать.

çителĕклĕ

в достаточном количестве, достаточный. Орау. Çителĕклĕх, в достаточном количестве. Бур. † Алăк умĕ хурăнлăх, чĕрсе юлăр çителĕклĕх (исправлено на милĕклĕх).

Хурăнвар

назв. села Хорновар-Шигали (в 8 км от села Трех-Изб-Шемурши). Ст. Шаймурз. Хурăнварта хура чĕкеçсем пур. || Назв. оврага. Макка, Б. Аксу, Альш. Хурăнвар — вăл пысăк çырма. И. Тукт. † Хурăнварта хур пусрăм. Н. Тайдеряк. Вăл çырмара ĕлĕк хурăнлăх пулнă, тата пу-лăх пулнă. || Назв. луга. Яльчики. Хурăнвар — улăх ячĕ.

хурăнлăх

березовый лес, березняк. Синьял. Хурăнлăха ан кĕрĕр, курак йăва çаврать, тет. N. Хурăнлăхри пĕренене илсе килнĕ-и? ГФФ. † Хосантан тохакан мăн çолĕ те ик айккипе хорăнлăх. По обеим сторонам Казанского тракта березы.

хăйлăх

полено, оставленное ва лучину. Сред. Юм. СПВВ. Хăйлăх = хыльăх. Пазух. 22. † Çӳл ту çинче хурăнлăх, çинчен милĕк суйлар-и те, тĕпне хăйлăх тăвар-и?

кăнканлăх

место, богатое раст. кăнкан. N. † Çӳлĕ ту çийĕ хурăнлăх, икĕ айкки кăнканлăх. (Солд. п.).

чĕр

слирать; рвать. Образцы 27. † Алăк умĕ хурăнлăх, чĕрсе юлăр милĕклĕх. N. Çав хута чĕрсе пăрах. || Царапать. || Чертить, проводить черту.

хĕлĕн-çуйăн

хĕлĕн-çăвĕн, в течение всего года, круглый год. N. Атти карти хурăнлăх, хĕлĕн-çуйăн шу юхать. Н. Сунар. Хĕлĕн-çувăн пĕр тĕс. (Чăршă).

путлăх

болотистое, топкое место. Н. Тойдеряк. Çак çырмара ĕлĕк хурăнлăх пулнă, тата путлăх пулнă (было болотистое место. Ст. Чек.) Баран. 81. Вырăнĕ-вырăнĕпе путлăх çĕрсем, тĕпсĕр кӳлĕсем пур. Т. V. 115. Путлăх çырмăнтан, сайхалăх кĕперĕнтен, упăнтан-кашкăрăнтан çырлах, турă. (Чӳклеме). N. Асап шăтăкĕнчен, лачакари путлăхран туртса кăларчĕ мана. Кан. Вăл ним çулсăр-мĕнсĕр путлăхсем урлă, сехетре 15 километр кайма пултарать.

кирлет

из кирлĕ+те? Описка? Собр. † Пирĕн патăрта çӳ çелĕк; çӳçен (так!) айăн çӳреме çӳçе вĕçлĕ су(р)пан кирлĕ. Пирĕн патăрта хурăнлăх; хурăн айăн çӳреме хут пек кĕпе кирлет (кирлĕ те); пирĕн урам пит вăрăм; урам тăрăх уткалама майра ури кирлĕ ăна.

еш

молодой. См. яш. Образцы 39. Тăвайкки тăрăх еш хурăнлăх, еш хурăн айĕсем шĕшкĕлĕх. Ч.П. Хĕрсем юрă юрлаççĕ, сассисем еш ачасене илтĕнеççĕ. См. яш ача.

вăрман

(вы̆рман), лес. Макка 67. Вăл ялти вăрмансем: хурăнлăх вăрманĕ, хырлăх вăрманĕ. N. Вăрман касакан çĕрте торпас ӳкмесĕрех çок (напр., война не бывает без потерь. Послов.). Хурамол. Тĕлĕккре (так!) вăрман кассан, çын вилет, тет. Если во сне будешь рубить лес, то, говорят, это к покойнику. Альш. Вăрман — свежий, растущий лес; йывăç — сухой, рубленый лес. Юрк. Вăрман çийĕ кăвак пулсан, уяр пулат. Тоскаево. Вăрман хĕрринчи курăннă, сăмса айĕнчер курăнман, теççĕ. (Постов.). Юрк. † Пирĕн ял витĕр вăрман çулĕ. Через нашу деревню лежит дорога в лес. N. † Кайăк каçман çырмаран эпир каççа килтĕмĕр, упа тухман вăрмантан эпир тухса килтĕмĕр. Çав вăрманта хурăнлăх, вуникĕ хурăн пĕр тĕпрен: тăрринчен милкĕлĕх чĕреççĕ, тĕпĕнчен хăйăлăх çураççĕ. Çав хурăнлăхра шĕшкĕлĕх, вуникĕ шĕшкĕ пĕр тĕпрен: тăрринчен мăйăр татаççĕ, тĕпĕнчен çатан аваççĕ. Собр. Сĕм вăрмантан çеклĕлĕх тупăс çук. (Лаша хӳри). Ст. Чек. Вăрман калать тет: ман пек хăрччăр, тесе (лес проклинает того, кто его портит). Кильд. † Вăрман-вăрман (по лесам) витĕр çӳрерĕм, пĕр кашăклăх врене тупмарăм. Ау 21. Унтан каяççĕ, тет, вăрмана; вăрман тăррине улăхса лараççĕ, тет. Н. Ч. Çамрăк вăрманлă ту (гора). Эпир çур. çĕр-шыв. 21. Уй тӳпинче, усрав вăрман çумĕнче Ванюшкасси ларать. || Деревья. Юрк. Вăрмансем çинче ӳсекен çимĕçсем. N. Шалт вăрмансем лартса пĕтернĕ (насадили деревьев. Ст. Чек. Хăй, вăрман (йывăç) айне выртса, лашине куçласа тăнă, тет. Альш Вăрман тĕпне чакалама тытăнат, тет (медведь). Зап. ВНО. Вăрмантан вăрăм, курăкран лутра. (Çул.). СТИК. Эпир пахчана вăрман лартрăмăр. Ib. Çак çул икĕ енпе каяк вырăнне вăрман лартса тухнă. Ib. Эпĕ вăрман тăррине хăпарса карăм. («Во всех трех случаях не означает леса, а означает деревья»). || Лес в качестве божества. Чхĕйп. Шывсене, çăлсене, кӳлĕсене, вăрмансене, хĕвеле, уйăха, турра, вут-кăвара, çил-тăвăла. Пихампара, тата ытти тĕрлĕ япалана та нумай асăнса кĕлĕ-тунă.

урам

улица. Завражн. Окошкаран орама персе анчĕ (сверзился). Альш. Урам енче ултă чӳрече (на улицу). Юрк. Тĕл пулнă çынсенчен: судья камĕрне хăш урамрине, хăш çуртрине пĕлетре? тесе, ыйтса пĕлеççĕ. СПВВ. Урам — рам. Н. Сунар. Пĕре патша, урамсемпе çӳренĕ чухне, пĕр чул çинче хитре ача ларнине курнă. Янш.-Норв. Урамĕ-урамĕ хурăнлăх, хурăнлăхсем хушшшнче кăвак чечек. Сред. Юм. Пĕччен орам толли пырать. (Говорят про человека, который идет не по прямой дороге, а то сходит с дороги, то опять входит на нее). N. Орамра çерем тохнă (показались проталинки, лужайки). Регули 669. Орамалла тохнă алăк панче тăрать. || Ряд, образуемый на базаре подводами или торговцами. Б. Олг. Сĕлĕ орамне пыртăм, сĕлĕ вăтăр олтă пус кĕлеччĕ; иткелерĕм те, илмерĕм, тарăнтăм ахалях.