Чувашско-русский словарь (1982)

кравул

межд.
караул
кравул, çаратаççĕ! — караул, грабят!
хăть кравул кăшкăр — хоть караул кричи

хăть

1. союз уступ.
хоть
хăть выртса йĕр — хоть плачь; хоть ревмя реви
хăть кăнтăрла, хăть каçхине — хоть днем, хоть вечером
хăть çĕнĕ кĕнеке, хăть кивĕ — çавах мар-и! — хоть новая книга, хоть старая — не все ли равно

хăть

2. частица
хоть бы, хотя бы, только бы, по крайней мере
хăть пĕр çыру илесчĕ унран! — только бы одно письмо получить от него!

хăть

3. частица
еще
юрать-ха хăть çумра укçа пулчĕ — хорошо еще у меня с собой были деньги

хăть

4.
в сочет. с вопр. местоимениями и вопр. наречиями
что угодно, что хочешь, что хотите
хăть (те) мĕн кала — говори что угодно
хăть кама чĕн — позови кого угодно
хăть хăçан та — когда угодно

хуть

разг.
то же, что хăть

Словарь чувашского языка

çул тăваткалĕ

тăваткăлĕ, перекресток, quadrivium. Актай. Киле çитсен халăх пуçтарчĕç, тет. Пуçтарсан, Иван Иванăч çул тăваткалне тăчĕ, тет те, мĕн курни-илтнине пурне те йĕркипе халăхсене каласа кăтарттăр, тет. Качал. Вара кучĕрне (кучера) çул тăваткалне лартма хушрĕ (царь), вара кайса лартрĕç, тет. (Особая казнь?). Торп-к. Çавă çичĕ ялта манăн памалисем нумай, тесе каларĕ, тет. Эсĕ вăлсане парса пĕтер те, ытлашши йолсан, хăть вăтăр пилĕк пус, хăть пĕр пăт тырă йолсан, вăлсане çол тăваткалне кăларса пăрах, тесе, каларĕ, тет (умерший). Бгтр. Хăш çĕрте халь те, чир яла килсессĕн, тырă пуçтарса сăра тăваççĕ; ĕçсен-ĕçсен, кленчесем çине эрехсем, сăрасем тултарса, мал енелле каяççĕ те, кĕлкĕлесе çул тăваткалне кĕленчисеие лартса хăвараççĕ; çапла чире усатса яраççĕ. Аттик. Çул тăваткăлĕнче темиçе çул пĕрлешет те, вара тĕрлĕ çĕрелле саланса каять.

тата

(тада), еще, кроме того. Регули 1527. Манăн конта пилĕк ĕне, вăлсамсăр поçне тата тепре атти панче. Ib. 1473. Эпĕ, атти, Онтри, он пичĕш, тата ман йăмăк пырса (эп пырса, атти пырса). Ib. 1488. Вăл пире ĕçтерчĕ те, çитарчĕ те, тата окçа пачĕ те: çавăншăн она ыр сăмах калас мар-и?. Ib. 1476. Атти ман ватă, тата хоравсахрах. N. Мĕн тата кунта çаплах ларас, терĕ, атьăр çанти вар хушшине, унта çырла нумай. Вишн. 66. Тата пĕчĕкçĕ ачасем, упаленекен е утакан пулсан, кăмака тăмĕ, тата кăмрăк пит çиеççĕ. Ib. 69. Тата хăш-хăш шыва усал пулса ĕçмелле те мар пулать. Ib. 60. Тата çавăн пекех çырмасенче, пĕвесенче пулă ярса ĕрчетес пулать. Ib. 73. Тата хăш-хăш çĕртре хĕрӳ кунсенче яланах вĕт кайăк-кĕшĕк (ӳпре) çӳрет. Çавăн пек çĕрте шыв çулĕ пур тесе, шанса алтма та юрать. К.-Кушки. Тата Вăрнар çук-ши? Нет ли еще (других) Вурнар? (или: м. б. есть еще другие Вурнары). Çутт. 56. Çапла, çаплах çав. Ахалех пуян Ваççана тата мăнтăрлататпăр, терĕç. Орау. Çĕрĕпе тем чул вутă çунтарсан та, кашни каç çавăнтах выртсан та, вутă татах пурччĕ (хватало, не изсякали). || Вдобавок. Орау. Ишекре хваттер лайăхчĕ, шалу сахал пулсан та, кунта тата кăçаллăха хваттер çук. N. Çынна вĕлернĕ те, теççĕ, тата ыйтать: мĕншĕн çыхатăр? тет, теççĕ. Алекс. Невск. Тутарсем çĕмĕрсе тăкни çитмен, татах урăх тăшмансем: шведсем, нимĕчсем, литовцăсем, халăх вăйсăрне кура, вĕсене хирĕç тăра пуçланă. Чхĕйп. Тата тепĕр ик туй арĕм пек пулнă. Ала 98. Илья пролокĕ чӳркӳре йопа çинче çорта лартма ытах кансĕр, çорти ӳкет тата. || Еще (энкл.). Указывает на обстоятельство, которое также надо иметь в виду. П. И. Орл. Тулĕк вăл виçĕ сăмах анчах çырать тата, çырнă чухне нуммайрах çыртăр вара. N. Эс тата ма салтса илтĕн-ке? А ты зачем еще сняла с нее (монисто)? Регули 1502. Парать-и тата? Эпĕр итмесĕрех илĕпĕр. О земл. Малашне мĕнле май пулăшать тата. Регули 1424. Вăл халь те килиман. Вăл тата халь те (халь те тата) килмен. Шурăм-п. Вĕсем, вырăсла сăмах тесе, çак кирлĕ сăмаха халăхран туртса илесшĕн. Ку аванах та мар-çке тата, ку халăх чĕлхине чухăнлатни пулать-çке. || Выраж. противоположение, когда к предшествовавшему присоединяется нечто последующее, его отрицающее. Орау. Эп ку пир-тăлласене çума парас, терĕм те, памарăм тата (а потом не отдал). Ib. Эпĕ ăна питĕ хытă çиленсе çитрĕм те, татах каçартăм. N. Ку килте, лешĕ таçта тата (а тот, не знаю где). || В возражениях. Альш. Карчăкĕ каланă: мĕшĕн çимерĕн тетĕп, тенĕ. Старикĕ каланă: çирĕм вĕт тата! Тет. (Смысл такой: ведь я поел, чего же тебе еще надо?). Баран. 79. Çула пурăнма аван-и тата? терĕм. || При сравнениях усиливает перевес качества, как русск. еще более. ЧП. Син-пылтан тăван тата тутлă (еще слаще). Юрк. Улпут картишĕнчи çынсем тата та питрех (еще более) пăсăлнине (испорчены) курсан, ку, Карачăмĕ, унта слушит тума пăрахса, хăне хулана леçтерет. В. С. Разум. КЧП. Сухан пит йӳçĕ, пăрăç тата йӳçĕрех. Регули 1422. Вăл манран тата номай ăста. N. Манăн тата лайăх кĕнеке пур. У меня есть книга еще лучше. Срв. Манăн тата тепĕр лайăх кĕнеке пур. У меня есть еще хорошая книга. ЧС. Аслати тата хытрах авăта пуçларĕ, пирĕн чӳречесем чĕтресе анчах тăраççĕ. ЧС. Акă эпĕ тата питĕ хăра пуçларăм. Я испугалась пуще прежнего. Ала 31. Эпĕ юмах тата нумай пĕлетĕп (т. е. кроме этих). С. Тим. † Пуçа ухса ташлама кĕмĕл-тенкĕ кирлĕччĕ; халь те кĕмĕл кĕмĕлне, тата кĕмĕл кирлĕччĕ (как будто еще серебрянее; срв. пинтен пин). Кан. Малашне татах та нумайтарах (еще больше) чăваш ĕçхалăхĕ Шупашкар пульнитсине эмелленме килессе шансах тăратпăр. Цив. Ку тата пит вăрăм, кулмаллисем пит нумай. Эта сказка еще далеко не вся (много длиннее того, что я рассказал). Шурăм-п. Ачасем тата нумай юрă юрларĕç. Менча Ч. Ку юмах тата вăрăм та (длиннее, чем здесь приведено), эпĕ ăна пĕтĕмпех йĕркерен пĕлейместĕп. Ала 70. † Çӳлĕ-ах та тӳ çикче виçĕ хурăн, çил силлемесĕрех силленет; çил силлесен, тата, ай, силленет. Дик. леб. 31. Патша арăмĕ, çиленсе, ăна татах курайми пулнă. || Выражает иронию. Орау. Çылăх вĕт! — Çылăх тата! (вот еще! с особ. иронической интонацией). Ib. Юрамĕ тата! Вот еще не годится. || Все-таки, опять-таки. Яргейк. † Макăра-макăра сат хураларăм, тата атине юрама пулмарĕ. ЧС. Акă манан пурак та тулчĕ ĕнтĕ, çырла татах (все еще) нумай. || Опять. N. Халь анчах тохса карĕ, тата килчĕ. N. Карĕ вăл татах хулана (опять ушел). Юрк. Лармастăп, тет ку татах. Он опять-таки говорит: „Я не сяду“. СПВВ. БМ. Тата, тăта, еще, опять. || При уступлениях. КС. Ĕçмесен пыратьчĕ тата, хăй пит ĕçет. Как бы он не пьявствовал, так было бы туда-сюда, а (ведь) он больно льёт. N. Хăш (хăть?) эсĕ вырăнтах пурăнсан тата аптăрамăпăрччĕ. N. Хăвăр укçăра пĕтерсен татаччĕ. Анчах эсир харам укçана, эпир тар юхтарса тунă укçана пĕтеретĕр. N. Вăл ахаль иртĕнет пулсан татаччĕ. Орау. Патакки тата, пуши çав, пуши çунтарать. Палка-то еще что, а вот кнут-то, кнут-то больно обижает! (Говорила чувашка о побоях, которые она терпела от мужа). N. Хăй кайни татахчĕ (ладно-бы), ачана вĕлермĕçин юрĕччĕ. || Ну, что же, что... См. Оп. иссл. чув. синт. II. N. Вĕлерсессĕн (лошадь), упăшкине ак çапла элеклесе каланă: санăн аку лашана чиксе вĕлерчĕ. Упăшки уна каланă: вĕлерин, тата мĕн тăвас, тенĕ. || Употр. во многих чувашизмах. Орау. Уярпа (от засухи) пушăт ӳкми пулать (лыки не снимаются) пуль? — Вăл тата мĕлле май апла халь (это еще что, а вот...), ак çĕртме анисем хытса каяççĕ-ха! Красная Горка. Автанĕ тата (а тут еще петух) кĕлет çине хăпарса кайнă та, тек-текех кăшкăрса, улпут пек тăрать. КАЯ. Анне алăк тăрса уçсан, хай килемей: фу! эпĕ килсенех усал сывлăш тухса тарчĕ, терĕ. Эпир аккапа: халĕ пирĕн патра усал (нечистый) çук, тесе, хĕпĕртенĕ-кайнă тата. Чертаг. Сыв пул (Прощай)! — Сыв пул тата! (ответ). К.-Кушки. † Эс савнине эп савсассăн, тата савма юраттăр (т. е. тогда для тебя возлюбленная будет еще дороже, ценнее). N. Эпĕ килте полсан татаччĕ.

тертлен

(_тэ_ртл’эн’), трудиться, маяться, стараться. Ст. Чек. Тертлен, работать, напрягая все силы; маяться. N. Эсĕ тăрăшса тертленсе тунă пурлăхна шăпа ярса уйăрмĕç-и-мĕн? Ст. Чек. Якур тертленет, тертленет çак аслăкĕ хыçĕнче, халĕ те туса пĕтереймен. N. Йăтса кайма инче пулнă; тертленсе пĕтнĕ те (замаялся), çĕклемне (ношу) çĕре хунă та, калать: вилĕм килинччĕ хăть! N. Йăтса каясси инче пулнă, тертленсе пĕтнĕ. Калашн. 4. Иван хăй çамрăк чухне тертленни те çитĕ. СТИК. Çамрăкла нумай тертленнĕ. Ib. Эй мăнтарăн çынни, тертленет-ĕçке (продолжительно, годами трудится, работает изо всех сил). N. Икĕ çĕр çул хушшинче аслă улпутсем аллинче тăрса сахалах тертленмен. N. Пульнитсă уçăлнăранпа темиçе çĕр чăваш куçпа тертленсе пурăннинчен хăтăлнă. N. Осем те пирĕн пекех тертленеççĕ: тăпра çине выртса çывраççĕ. Альш. Алли шыçат та, тахçанччен тертленсе çӳрет (долго маялся). Н. Седяк. Тертленес = асапланас. Юрк. Чăваш арăмĕ те ăна хирĕç: эсĕ ăнсăртран шыва кайса вилсен, санăн упăшку, çамрăкскер, тата çичĕ тапхăр та авланма пултарат; эпĕ шыва кайса вилсен, манăн упăшкам, хăне юрăххине тупаймасăр, авланмасăр тертленсе пурăнĕ, ăна шеллесе эпĕ малтан каçасшăн мар, тет кулса. || Стараться, домогаться. ГТТ. Чеереххисем авантараха кĕресшĕн тертленнĕ. Более пронырливые старались попасть на лучшие места.

типле

то же, что типĕлле, в сухом виде. N. Хăть типле çунса кайтăр.

тăппăн

подр. топоту ног. Г. А. Отрыв. Тăваттăн тăппăл-тăппăл, иккĕн хăт-хат (вар. хăть-хат), пĕччен вăш-вăш. (Лаша ури, хăлхи, хӳри).

хать-хать

слово неопред. знач. К.-Кокшик (Сундыр. р.). Тăваттăн тапи-тапи, иккĕн хать-хать, пĕччен вăш-ваш. (Ут: урисем, хăлхи, хӳри). Якейк. Хать-хать Хатила, хăть те мана тем кала, аçу çавах: кĕрӳ, тет, эс ман арăм полмалла.

хотила

неизв. слово. Торп-к. † Хоть, хоть, хотила, хăть-те мана мĕн кала, аçу мана кĕрӳ тет, эсĕ полан ман арăм. (Свад. п.).

хăлт

(хŏлт), звукоподр. Б. Олг. Орапа токăнĕ вĕçĕ татăлсан, хăлт! хăлт! туса пырат вара. || Шорк. Мана чавсипе айăкран хăлт тĕкрĕ. || В. Олг. Йохăпа çӳрет полă тытакан çиппеле (с сеткой). Полă кĕрсен, хăлт, хăлт, хăлт тортат, вот вăл тортса кăларат вара. || Хорачка. Хăлт! = хăнк! || Кăмак-к. Хăть те тем кала вăл çынна — хăлт та чĕнмест (и ухом не ведет).

хăть

хоть. Регули 1544. Хăть çĕнĕ, хăть кивĕ, çавах мар-и? Ib. 1545. Хăт кайччăр, хăть ан кайччăр, эп каймастăп. N. Эсĕ патрет ӳкерсе хăвартăн та, мана макăрма полчĕ хăть. Кан. Ĕç паракан пиршă хăть черете те çырмарĕ, тет вăл хăйĕн çырăвăнче. ГФФ. † Хăть хорлăр та, хăть мохтăр... Хоть хвалите, хоть хайте...

хăть

подр. Отсюда: хăть-хать.

хăть-хать

весёлое междометие во время пляски на свадьбах. ЧС. Один чудак, вроде Насреддина, сказал при встрече со свадьбою: хăнкăр-ханкăр анса кайтăр. Поезжане избили его и говорят: санăн çапла каламалла-и, санăн хăть-хать тесе анчах кăçкăркаласа пырас пулатчĕ пире курсан.

кĕрик

(к'э̆_рик'), то же, что кирек. N. Ларас, кĕрик камăн та çăккăр çияс! Шибач. Çак çĕрĕ виттĕр шăхăрсан сана кĕрик мĕн те полĕ, порте полать. (Сказка). Чуратч. Ц. Эп выртатăп (лягу) та, такки тăмастăп; эсĕр хăть те кĕрик мĕн хăтланăр.

тĕс пар

укрясить. Лашм. Урампа анать арча усламçи, кăвак сутать, илетри, кăвак супăнь пире тĕс памасть, авалхи тус пире халь пăхмасть. || СТИК. Пирĕн килте хура ĕне тĕс памас. У нас черная корова не ко двору. Сĕт-к. Кот пырĕ хăть: тĕс парĕ. Альш. Памас елшелсене арман тĕс. Мельницы альшеевским не ко двору.

чир

болезнь, хворь, недуг, нездоровье. Изамб. Т. Санăн упăшку мĕнле чирпе вилчĕ? Вишн. 74. Çав чирсемпе пирĕн хушăмăрта пĕри-пĕри чирлесен, пирĕн шыва вĕретсе ĕçес пулать. N. Темле чир килсе кĕчĕ те, тухса кая пĕлмерĕ. Курм. Чир тивсен, когда постигнет болезнь. Туперккульос 17. Чăнах та, чирĕшĕн пулсан (в отношении болезни) пит çăмăл. N. Шупашкар пульнитсинче кашни чирпе уйрăм тухтăрсем ĕçлеççĕ. Слакбаш. Чир тумтиртен те ерме пултарать. N. Унта усал чир нумай, усал чир ан ерт. N. Ах эсĕ мĕнле оçлăн-ши вăл чиртен вара? Капк. Вăл вара, кăмăлĕ хуçăлнипе, чире ернĕ. Изамб. Т. Виçĕм кун чирĕпе (вследствии хвори) хирте çĕр каçнă, тет. || Якейк. Ха сан тоту çине кĕçĕр чир сыснă-çке (= тотая пĕчĕк хăмпуллăскерсем сап-сарă чир тохса ларать). || Беда, несчастье. КАЯ. Мĕн пулнă тата? – Чир пулнă-ха, кунта ав аккуна урнă йăтă тулланă. || Заблуждение (?). Юрк. Вăл шухăш вĕсенĕн пĕлмен чирĕ анчах. || Язва. || Эпидемия. || Употребляется в чувашизмах. Хурамал. Пĕрер кăчкăрнă сасă илтсессĕн, калаççĕ: хăшĕ чирĕ кăчкăрать унта, теççĕ. Б. Олг. Кам чирĕ онта кăчкăрат, тохса пăхмасăр, тет. Ib. Ман кам чирĕ каяс-ха! Поскилте çын çок-и мансăр пуçне? Халь çынсам килте, топма полат урăх çына. Васильев. Тем чир, манăн ĕç ăнмас. Якейк. Чир ту хăть, каламасть. Хоть его зарежь, ни за что не скажет. N. Кам конне чир тивет (смирного). Кан. Ах тур, мĕн чир шăмми ку? Что это за кость. || Юрк. Ырă ялĕ хамăр ял, йăлăм вырăнне йăмри пур, Атăл вырăнне кӳлĕ пур, чул çурт вырăнне чирĕ пур.

пырĕ

пойдет, ладно. М. Тув. † Хура ĕне пăрушне хыт-хура та пырĕ-ха; çакă ялăн хĕрсене урçана та юре-ха. Сёт-к. Кона пырĕ хăть: тĕс парĕ.

еренкелĕ

находящийся в порядке. N. Еренкелĕ = тирпейлĕ. Çӳпçи еренкелĕ пулсан хăть! (= еренкелĕрех пулсан).

лапар

(лабы̆р), подр. пьющей свинье. Сред. Юм. Сысна, шыв ĕçнĕ чôхне, сăмсине шывва чиксе ярать те, лапăр-лапăрт тутарса ĕçет. || С удвоением „р“ — подр. улёту утки. N. Хайхи кăвакал хăть-хать тенине илтрĕ, тет те, лапăрр! тăрса (взлетев) тарчĕ, тет. (Сказка). || В чувашизме. N. Эпĕ сана лапăрах ярăп. Я тебя тут же с ног сшибу!

Русско-чувашский словарь (1972)

откуда

ӑҫтан; откуда-нибудь ӑҫтан та пулсан, пулин; откуда бы то ни было кирек ӑҫтан пулсан та, хăть кирек ӑҫтан пултӑр.

трава

курăк; сорная трава çумкурăк; хоть трава не расти хăть тем пултăр, (маншăн, уншăн) пурпĕрех.

хоть

, хотя пулсан та, пулин те, хăть; хотя солнце зашло, но мы не спешили домой хĕвел аннă пулсан та (пулин те), эпир киле васкамарăмăр.

Русско-чувашский словарь (1971)

вертеться

несов. 1. (вращаться) çаврăн; 2. (поворачиваться из стороны в сторону) çаврăнкала, пăркалан; 3. разг. явăн, явăнса çӳре; вертится как кот вокруг сметаны кушак хăйма тавра явăннă пекех явăнса çӳрет; ◇ вертеться волчком см. href='/s/волчком'>волчком; вертеться вьюном см. href='/s/вьюн'>вьюн; вертится на языке чĕлхе çинчех; вертеться под ногами хăпма ан пĕл (йăлăхтар); как ни вертись хăть те мĕн ту та.

горох

м. пăрçа (çимелли); ◇ как об стену горох хăть кала, хăть ан кала (пур пĕрех хăлхана чикмест); при царе Горохе тахçан авал.

хоть

1. союз (несмотря на то, что..; даже, если) пулсан та, пулин те, ⸗сан та [⸗сен те]; хоть умри, но не сдавайся вилсен те ан парăн; он хоть и болен, но много работает вăл, чирлĕ пулсан та, нумай ĕçлет; . 2. союз (в составе устойчивых выражений для характеристики сказуемого) хăть, хуть, сан та [⸗сен те]; хоть убей, не скажу вĕлерсен те каламастăп; темно, хоть глаз выколи йĕп чиксен те куç курмасть; хоть волком вой хăть кашкăр пек ула; 3. частица усил. (даже) пулсан та, ⸗ах [⸗ех]; готов ехать хоть сегодня паянах кайма хатĕр; 4. частица усил. (по крайней мере) пулин; скажи хоть одно слово пĕр сăмах та пулин калаччĕ; 5. частица (к примеру, например) ⸗ах [⸗ех], хăть, хуть; возьмём хоть свой город хамăр хуланах илер; 6. частица с мест. (любой) кирек; хоть кто кирек кам та; хоть где кирек ăçта та, таçта та; хоть как кирек епле те; ◇ хоть бы и так пулин; хоть бы что хăнк та мар; хоть куда (о ком-чём-л.) тиркемелле мар.

Чувашско-русский фразеологический словарь

Чĕлхене шăл хушшинче тыт

Чĕлхене шăл хушшинче тыт держать язык за зубами, держать язык на привязи; син.: чĕлхене [шăла] çырт.
[Ульяна:] Тепĕр ыйту çеç: хĕрсем, ĕмĕрте пĕрре хăть чĕлхене шăл хушшинче тытма пĕлетĕр-и эсир. А. Кăлкан.

Неологический словарь чувашского языка

ксерокс

ç.с. Пĕр-пĕр документа, текста (алăпа çырнине е пичетленине) электрофотографи мелĕпе ӳкерсе илмелли, йышлатмалли аппарат. Электронлă приборсем, компьютер, ксерокс, телевизорсем те — вăйлах мар электро-магнитлă пайăркасем кăлараççĕ. ÇХ, 1998, 1 /, 6 с. Ăна [ЧНК штаб-хваттерне] телевизорпа, компьютерпа, ксерокспа тивĕçтерес ыйтăва татса патăмăр. Х-р, 20.06.2000, 1 с. Пире валли хăть ăна [документа] ксерокспа кăларса памаллаччĕ. Ар, 2000, 10 /, 2 с. — ксерокспа пичетле, ксерокс хучĕ (Х-р, 18.09.1998, 3 с.); ксерокс курупки (ÇХ, 1999, 13 /, 8 с.).

См. также: