Чувашско-русский словарь (1982)

урлăш

см. урлăшĕ

урлăшĕ

(урлăш)

ширина, поперечник
сĕтел урлăшĕ — ширина стола
юхан-шыв урлăшĕпех пăр каять — во всю ширину реки идет ледоход

урлăшĕ-тăршшĕ

длина и ширина
урлăшĕ-тăршшĕ пĕр — длина и ширина одинаковы
урлăшĕ-тăршшĕ пĕр — что в длину, что в ширину — одинаково

Словарь чувашского языка

çур çурпилĕк

назв. поземельной меры. Янтик. Урлăшĕ пулать виç чалăш, тарăшĕ çĕр чалăш, çавна çур çурпилĕк теççĕ. Сред. Юм. Çôр çôрпилĕк, поземельная мера в З60 кв. с.

тепĕр

(_тэ_бэ̆_р), другой (второй), второй из двух; alter. Срв. урăх, другой, иной, alius. Б. Яныши. Çак пулă çисе ларнă çĕре тепĕр кашкăр чупса пычĕ, тет. N. Хай юмăçи тепĕр сĕтелпе тĕпел кукăрне ларнă. Йомзя села в угол за другой стол. Орау. Паян сучĕ пулмарĕ, тит, тепĕр сута хăварчĕç (отложили до другого заседания суда), тит. N. Тепĕр конче, на другой день. || Еще один, и еще один, praeterea unus. Орау. Кунсăр пуçне тепĕр каç анчах çыврап. Кроме этой ночи я переночую (здесь) еще только одну ночь. Яргуньк. Вара арăмĕ, Йăван çывăрсан, çак груша тата икĕ валяй дубинушкăпа тепĕр тутăр илчĕ те, хăйпе пĕрле варлă пурăннă ĕмпӳ ывйлĕ патне тарчĕ. Синерь. Пĕр шăшипе тепĕр сала-каяк икĕ пĕрчĕк сĕлĕ тупнă, тет. (Одна) мышь и (еще один) воробей нашли зернышко овса. Изванк. Тата лере чăх пусса çиме пĕр пĕчикрех хуран, тепĕр пуçламан пичке лартрĕç. N. Пĕр кĕпе, тепĕр йĕм, тепĕр носки, тата пилĕк листă хут. Шибач. Онта пычĕ тепĕр çӳçĕ. Туда еще пришел один портной (сначала приходил плотник). N. Вон тенкĕ панă полсан (она ему), тепĕр пилĕк тенкине (другую пятишницу) калах ыйтап (с него возьму назад?). N. Тата тепĕр часси (кроме того, часы) парса ятăм. Йӳç. такăнт. 15. Усал, яхăна та ямасть, ваттисемпе ятлаçас тесен! Çитĕнĕ акă тепĕр Вирĕс Лăриванĕ, каттăршнай... N. Тепĕр май çавăр. Коракыш. Пемесен (если не застрелишь меня), эпĕ сана пĕр çурăма, тепĕр курка сĕтĕме парăп, тесе каларĕ, тет (медведь). Альш. Ес-кӳллĕн тăрăшшĕ сахалтан пĕр çухрăм пур-тăр, урлăшĕ тата тепĕр çур çухрăма яхăн пуртăр. С. Айб. Тата тепĕр çĕр пар-ха. Еще сто рублей дай-ка (точнее: еще одну сотню). N. Унăн пĕр аллине касса татнă, тепĕр çур çăкăр парса хăварнă (брат). Эпир çур. çĕршыв 19. Киремет тĕми айĕнче çăл куçĕ, тата пĕчикçĕ кӳлĕ пур. Инçе мар тепĕр кӳлĕ лакăмĕ пур. НАК. Унпала пĕрле мăн-кĕрӳ арăмĕпе ларать кĕçĕн кĕрӳ, тата тепĕр шăппăрăç ларать. || Иной. N. Рикшиусем хăш чухне талăкра хĕрĕхшер-аллăшар çухрăм чунаççĕ, чупасса тепĕр лашаран та хытăрах чупаççĕ (шибче другой лошади, т. е. быстрее иной лошади). Ачач 100. Куракансем те пулнă. Пĕччен кăна çӳремест, тет. Тепĕр юлташĕпе, тет. Кан. Тепĕр сăмахпа каласан (иначе говоря): çемьере тăватă ятак пулсан, вăл киле пĕр кил вырăнне памалла. ТХКА 8. Тепĕр çĕрте чăвашсем çĕр çынтан сакăрвун çын траххомпа чирлени пулнă. N. Тепĕр пуян патне кайсан та, кун пеккине тупас çук. || Еще. Ст. Яха-к. Маçилке карчăк вара: тепĕр ик-виç кунтан (еще дня через три) килĕп, тесе янă (сказала пришедшей к ней женщине). N. Тепĕр ик уйăхран, еще месяца через два. N. Тепĕр икĕ эрнерен (недели через две) пыма хушрĕ. Шарбаш. Тепĕр пăластăк (= пĕр ластăк, немножко) тăрсассăн, постояв (побыв) еще немного. Шугур. Ц. Килте тепĕр çула яхăн (еще с год) пурăнсан, аннепе пĕр арман хуçи патне пурăнма карăм. N. Тепĕр кон чол порăнсассăн, прожив еще столько же. N. Тата тепĕр олтă çохрăм. Еще шесть верст. Кан. Унта чăваш тăватă кил. Тепĕр икĕ чăваш килĕ вăрмана, кăк çĕрĕ çине лараççĕ (еще два двора чуваш селятся в лесу, на росчисти, на чищобе). N. Атте çук, анне 55 çулта, тепĕр аппа куçсăр, эпĕ 15 çулта. || При перечислении может значить: первый, второй, третий и т. д. || В другой раз. Сред. Юм. Тепĕр килсен (в Курм. тепре килсен), при втором приходе. Никит. Тепĕр пынă çĕре тухатмăш карчăк каллах ал ĕçĕ (алĕç) тытса ларать. Когда он пришел во второй раз, колдунья опять сидела за рукодельем. || При обозначениях времени иногда указывает на повторенне, наступление в будущем той самой поры или того момента когда говорящий произносит свои слова. КАЯ. Тепĕр çак кунччен (до сегодняшнего дня следующего года) мана тьыха парсан, каçарăп. (Слова киремети). N. Тепĕр çак вăхăтчен. Собр. Тепĕр çав вăхăтчен. || При обозначении приблизительного счета соответствует русскому еще приблизительно. N. Тепĕр иккĕ-виççĕ, еще два или три. N. Тепĕр ик уйăхран, еще месяца через два (т. е. приблиз. через 2 мес.). N. Тепĕр пилĕк уйăхран тата (татах) килĕп. Месяцев через пять я опять (еще опять) приеду. N. Прик кон шăнтса, тепĕр эрне пылчăк. || Следующий. КАЯ. Тепĕр кунче (= кунĕнче) аттесем кунĕпех ĕççĕрç (= ĕçрĕç). На другой день (postridie)... Изванк. Тепĕр кунчех, на другой же день. Б. Яныши. Тепĕр эрнере тунтикун пирĕн пата Сăранкассисем мана йĕп кăларма илме пурчĕ. N. Тепĕр кунĕн ирхине, чух шурăм-пуç (= çурăм-пуç) килнĕ чух, ирех çитрĕç Мускава. См еще прим. Оп. исслед. чув. синт. II, 66 (внизу).

тăрăшшĕ

(ты̆ры̆_шшэ̆), длина. N. Шăтăксем тăрăшшĕ виç шит пулчĕç. N. Çак хуçанăн çурчĕ тăрăшшĕ сакăрвун хăлаç, урлăшĕ утмăл хăлаç. (Такмак). БАБ. Сĕтелне тăрăшшĕпех шур тутăр (скатерть) сарса пăрахнă. N. Кунтă ăшĕнчен хăйăр çул тăрăшшĕпе юхса пынă. N. Ашшĕпе икĕшĕ карта тыта пуçларĕç. Вĕсем вунпилĕк хăлаç тăрăшшĕне тытса хучĕç. || В течение. N. Ĕмĕрĕм тăрăшшĕне пĕлесчĕ манăн, терĕм. N. Хам ĕмĕрĕм тăрăшшĕне çитет, тесе ан кала. || Окрестность. Изамб. Т. Ах турă! Пирĕн кин пекки çак Пăла тăрăшшĕнче тата пур-ши? || Употребл. в качестве послелога. Альш. † Эпир килтĕмĕр çак киле, авалхи йăла тăрăшшĕнчен. N. Хăвалама каякансем вĕсене çул тăрăшшĕпе шыраса çӳренĕ.

чалăшлă

посаженно. Шарбаш. Тăрăшшĕ те, урлăшĕ те пилĕк чалăшлă.

ана

(ана), ita appellantur singulae partes agrorum, modicae magnitudes, limitibus tenuissimis disterminatae, загон, полоса пахотной земли в поле. Микуш. Çӳлти ана çине (сначала было написано: „çӳлĕ ту çине“, потом зачеркнуто) сĕлĕ акрăм хура лаша кăмăлĕшĕн. Ради удовольствия вороной лошади я посеял овес на нагорном загоне (Ст. Чек. ту çинчи ана çине) ЧП. Пирĕн ани çула тăрăх... ани ухват палличче. Наш загон расположен вдоль дороги.... знак (тамга) загона — ухват. ЧП. Арçын алли тивмесен ана çийĕ хуралмĕ. Если мужчина не приложит своего труда, то загон останется не вспаханным. Султангул. † Çула тăрăх анăра çӳллен тулă акаттăр. На вашем загоне, который тянется вдоль дороги, вы каяждый год сеяли пшеницу. Хып. 06, № 2. Эпир мĕнле те пулса ана шучĕ ытларах акма тăрăшатпăр. Мы стараемся, по возможности, засеять побольше загонов. (Выражение неудачное). N. Çавăнтан Илия йăвăççам çăлса пăрахса Атăл çине ана турĕ, тет те, вилчĕ, тет. Потом Илья накидал на Волгу деревьев, вырывая их (с корнем), сделал на ней (точно) поле и умер. || Frumentum in ана satum. Также хлеб, посеянный на загоне. N. Вĕсем унта кайнă чух ана пĕте пуçларĕ. Когда они туда шли, загон стал приходить к концу (его стали дожинать). Ib. Ана пĕтерчĕç, юлашки кĕлтесене пысăкрах турĕç. Кĕлте (не) пĕчĕккĕ тусассăн килес çул тырă начар пулать. Сжали загон. Последние снопы сделали побольше. Если сделать маленькие снопы, то на следующий год будет плохой урожай. || Modus agri alia apud alios mensura. Также земельная мера, неодинаковая для разных местностей. Ана = 2000 кв. с. (Череп.), 1800 кв. с. (Бакырчи). Череп. Тутерем= ¹/₄ ана, çур-пилĕк = ¹/₂ ана. Чертаг. Ана — 10 чалăш сарлакăш, тăршшĕ 80. Ана — площадь в 10 сажен ширины и 80 саж. длины, т. е. 800. кв. саж. Магн. 44. „Пахотная земля для душевых наделов у чуваш, во 2 м стане Чебоксарского уезда, дробится 1) на сьор-билик [т. е. çор-пилĕк], по-татар. зярым биш [т. -е. џарым бiш], в 8 шагов ширины и 10 веревок в 10 сажеy (100 сажен) длины; и 2) тваткал [т. е. тăваткăл] — в 20 квадратных сажен (в деревне Туганашевой). 4 тваткала в деревне Малое Карачево (Сядырга) составляют сьор-билик, 2 тваткала — хорах йиран [т. е. хăрах йăран], 8 тваткалов — ана — загон (по-татар. зирь [т. е. џiр]). Мерой надела большею частию служит сьор-билик, реже (в некоторых деревнях Аттиковского прикола) — тваткал“. То, что здесь поставлено в кривые скобки, прибавлено мною. N. Пирĕн Шупашкар уясĕнче [scr. уясре!) виçе ятпа пĕр анаран кĕлтçеç иртет. Ана — десятина. У нас, в Чебокс у. на три души приходится один загон с небольшим. Загон равняется десятине. КС. Ана — ²/₃ десятины, çур-пилĕк — ¹/₃ дес, чĕрĕк — ¹/₆ дес, уçмушкă (ус’мушкы̆) — ¹/₁₂ дес. Орау. Анан тăршшĕ (длина) — 120 чалăш (120 саж.), урлăшĕ (ширина) — 10 чалăш (т. е. 1200 кв. с), Ib. Анан çуррине çур-пилĕк теççĕ (¹/₂ ана назыв. çур-пилĕк). Анара тăват черек (т. е. ана = 4 чĕрĕк). Вута-б. Ана = 5×100 (или×120) кв. саж.; çур-пилĕк = ¹/₂ ана. Питуш. Ана = пĕр авăнлăх; хăрах йăран = çор авăнлăх (ползагона). Изамб. Т. Теçеттинере виç çур-пилĕк. Çур-пилĕкре ик тӳтрем. Теçеттинере ана çурă. Анара тăватă тӳтрем. В десятине (длина 160, ширина З0 саж.) три „çур-пилĕк“. В „çур-пилĕк“ два „тӳтрем“. В десятине полтора „ана“. В „ана“ четыре „тӳтрем“. В д. Якейкиной, Шуматов. вол. Ядрин. у., „ана“ — ¹/₃ десятины, „çор ана“ (иначе: çор авăнлăх) — ¹/₆ десятины, „ана çорă“ — ¹/₂ десятины. Якей. Эп паян ик ана турăм. Сегодня я вспахал ²/₃ десятины. Ib. Ик лашапа пилĕк ана туманни мĕн вăл! Как это не вспахать на двух лошадях 1²/₃ десятины! Альш. Аслă çул килет Пăваран Çĕнĕ-Пăрăнтăка тӳп-тӳрĕ. Пирĕн çĕрсене вара кунта çав аслă çула пăхса виçис. Аслă çула маййăн та, ăна урлă маййăн та хирте пулуссасем тунă: пĕр хăлаç пек акман çĕр хăварттарнă. Вăл пулуссасем аслă çула маййăннисем аслă çула маййăн тӳп-тӳре каяççĕ; урлисем кунталла май тӳп-тӳрĕ анаççĕ. Хирте вара çапла куç-куç пулса тăрать акмалли çĕр. Вăл куçсенĕн пĕр майĕ 150 хăлаç, тепĕр майĕ 160 хăлаç, теççĕ. 160 хăлаçлă енне сакăр анана уйăрнă: анан сарлакăшĕ 20 хăлаç пулать вара, тăрăшшĕ 150 хăлаç пулать (150×20 = 3000 кв. саж.). Вăл анасем кăнтăрланалла пуçăн. Аслă çул хĕрринчисем аслă çула пуçăн вара. Пĕрринне кăна путрав ан пултăр тесе тунă, тет, ăна. Ял çывăхĕнчисем, çемлемер виçсе хăварни, ыттисем пекех; çерем кастарса халăхпа тара панисем апла мар: унта темиçен илеççĕ те, епле килнĕ, çапла тăваççĕ.... Елшелинче ята виçĕ хирĕнче те виçĕ тӳтрешкешер çĕр тивет, теççĕ; ятне 548 ят теççĕ пулас ялта. Анара икĕ çур-пилĕк хисеплеççĕ, çур-пилĕкре икĕ тӳтрешке хисеплеççĕ; тӳтрешкере пилĕк хăлаç. Большая дорога в новые Бурундуки идет совершенно прямо. Сообразно ее направлению у нас размерена и земля. В поле наделаны полосы, как в направлении большой дороги, так и эй наперерез, т. е. оставлены прогалы незасеянной земли, имеющие около сажени в ширину. Те полосы, которые тянутся соответственно направлению большой дороги, идут совершенно прямо, согласуясь с ее направлением; те же, которые идут ей наперерез, спускаются совершенно прямо по направлению сюда, в эту сторону. Таким образом в поле образуется ряд клеток пахотной земли. Одна сторона такой клетки, говорят, равняется 160 саж., а другая 150 саж. Сторона в 160 саж. разделена на восемь загонов, так что в ширину загон имеет 20, а в длину 150 саж. (150×20 = 3000 та. саж.). Эти затоны направдены одним концом к югу, Те из них, которые лежат по краям большой дороги, обращены концом к дороге. Говорят, что это сделано с тою целью, чтобы в случае потравы не страдал только кто-нибудь один. Загоны, прилегающие к деревне и нарезанные землемером, совершенно такие же, как и остальные; те же, которые отрезаны на нови и сданы в аренду обществом не таковы: там снимают землю несколько человек и распределяют ее так, как им придется. В Альшееве, говорят, приходится на душу в трех полях по три тӳтрешке земли; наделов в деревне, кажется (как говорят), 548. В загоне считают 2 çур-пилĕк, в çур-пилĕк два тӳтрешке; тӳтрешке имеет в ширину 5 саж..

калăп

(калы̆п), внешняя форма, фигура. Курм. Лаша калăпĕ (форма). Ст. Чек. Ку лашанăн калăпĕ пысăках мар (она не крупной величины). Ib. Калăпĕ илемлех мар (о лошади с некрасивым туловищем). || Площадь (в геом.). Эпир çур. çĕр-шыв. 14. Пирĕн анкарти тăршшĕ 24 чалăш, урлăшĕ 16 чалăш та 2 аршăн. Калăпĕ вара лăп пĕр утăм (400 тăваткал чалăш) пулать. Ib. 27. Пирĕн уес калăпĕ виçĕ кĕтеслĕ япала евĕрлĕ. || Колодка для плетения лаптей, болван для шапок; форма для кирпичей. Зап. ВНО. Пĕр вĕçĕ виç кĕтеслĕ, тепĕр вĕçĕ тăват кĕтеслĕ; пĕлсен те калап, пĕлмесен те калăп. (Лапотная колодка). || Вомбу-к. Хальхи те ĕлекхи те пĕр калăпах лараççĕ вĕсем (на одну колодку, т. е. на одну стать).

картыш

то же, что картиш. N. Санăн картыш утмăл хăлаç тăрăшшĕ, урлăшĕ вăтăр хăлаç. (Такмак). Описка?

яхăнччен

приблизительно до... Альш. Вăл ту Мертлĕ çумĕнченех пуçланса каять те, урлăшĕ пĕр çухрăм çура яхăнччен пулса, куклĕ евĕрлĕрех пырать Сĕве хĕрринелле.

вĕрен

более или менее толстая веревка. Янтик. Хĕр-арăм (матка) чăпăркка (= чăпăрккă) е вĕрен урлă каçсан, ача туми пулать, тет. Пухтел. Вĕрен, толстая веревка. || Веревка для привязывания лошадей на кормежке. Сюгал-Яуш. Эпĕр пĕре, çарансам çулсан, вĕренпе улăха лашасене çитерме карăмăр. Мижула. Эпир, ачасем, çортри вырнă чохне вĕренпе выртма каяттăмăр. || Мера земли в 10 саж. Оточево. Орау. Тăршшĕ 10 вĕрен, урлăшĕ пĕр вĕрен. Вĕренте 10 чалăш. Тюрл. Вĕрен = 10 саж. Миçе вĕрен полчĕ? (при измерении лугов).

орлăкшă

(орлы̆кшы̆), ширина (у др. урлăшĕ, орлăшĕ). Пшкрт.

урлăш

орлăш, см. урлăшĕ.

урлăшĕ

, орлăшĕ, поперечник, ширина. Альш. † Пирĕн урам урлăшне юхат шывăн сулхăнĕ. Ч. П. Çăл-куç çырми урлăшне çапă хурса каççа кай. Завражн. Пĕр пилĕк вершок орлăшĕнчен тортса илчĕ. Орау. Атăлта вĕçи-хĕрисĕр, Атăл урлăшпех, пăр каять Якейк. Пирĕн маçакăн (у дедушки) хора пӳртĕнче тĕпел кокăрĕнче пӳрт орлăшпех орлă сакчĕ. N. Виç ана урлăшĕ. Ширина трех загонов.

урлăше-тăрăшшĕ

урлăшĕ-тăршшĕ, длина и ширина.

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

çихар

пирус. 1900 çулта вăл (Цеппелин. – Э.Ф.) калама çук пысăк дирижабль тунă, унăн тăрăшшĕ 60 чалăш, урлăшĕ 5 чалăш, хăй вăл çихар (пирус) пекскер пулнă [Çулталăк 1910:16].

См. также: