Словарь чувашского языка

сап

частица для образов. формы превосходной степени от прилаг. сарă, сарлака и некот. др. Баран. 161. Вăсем сап-сарлака çурăмлă, вăйлă, пит маттур çынсем. Якейк. Пиртен аялта сап-сар çанталăк пор, теççĕ (желтый подземный мир). Ib. Тоттăрĕ сап-сарă. ТХКА 86. Çимĕк умĕн, пĕр-икĕ кун малтан, сап-сарă уяр кун, кĕтĕве уйра питĕ лайăх салатса çитертĕмĕр те, выльăхсене Выл шывĕ хĕрне тапăра антарса вырттартăмăр. Яргуньк. Рак тумтирне хывса пуç айне хучĕ, тет те, кӳршĕ хĕрĕ çумĕнче сап-сарă каччă пулса выртрĕ (scr. вытăрĕ), тет.

çап

частица образования превосходной степени от прилаг. и наречий.

çаппа

частица образов. формы превосх. от некоторых прилаг., начинающихся на çа; употребляется вм. çап.

çеп

частица образовакия превосходной степени от прилаг., начинающихся на çе.

çип

частица образования превосходной степени от прилаг. çинçе, çинче.

çӳп

частица образования превосходной степ. от прилаг., начинаюшихся на çӳ. N. Çӳп-çӳхе, претонкий. Сбор. Çӳп-çӳп çӳхе, çӳп-çухе, шалти шурă, тулашĕ симĕс. (Отгадка не приведена). Изамб. Т. Пӳрне пек çăка патаккине çӳп-çӳхе татаççĕ (на тонкие кружочки).

çăп

то же, что çап, частица образования превосходной степени от прилаг. и наречий.

тип

(_ти_п, т’и_п), частица образов. превосходной степени прилаг. и наречий.

туп

топ, частица образ. превосх. степ. прилаг. и нар.

тӳп

частица образов. превосходной степени от прилаг. и наречий.

тăп

частица образования превосходн. степ, прилаг. и наречий.

тăпă

частица образов. превосходн. степ. прилаг. и нар. См. тăп.

хап

усилительная частица для образования превосходной степ. от прилаг. хура: хап-хура, пречерный. ГТТ. Вăрăм хăмăл ларнă çĕртех çиле май хап-хура (пречерный) çунса пырать (при сжигании жнива). Ст. Чек. Лаша каçхине хап-хура шыва ӳксе тавăрăннă, тет.

хип

частица образовання превосходной степени от прилаг. и нар. Хип-хитре, очень красивый. Коракыш. Хип-хитре хĕр.

хуп

хоп, частица, образ. форму превосходной степени от прилаг. хура. N. Хуп-хура, очень черный, пречерный, совершенно черный. Якейк. Хоп-хора лаша. Лошадь вороной масти. Ib. Вăрманта паян темле хоп-хора çырла топрăм, çималли мар поль тесе татмарăм. Бгтр. Хăйĕн тоти хоп-хора çонса кайнă, тет. Яргуньк. Карчăк киле çитсен йĕвенне силер, тет те, хайхи ача (жеребчик) чупса пычĕ, тет те, выртса йăванса хуп-хура ача пулчĕ, тет. Капк. Арçури сăнĕ хуп-хура. || Тьма тьмущая. Ала 55°. Çул çинче хуп-хура халăх (тьма тьмущая) ман хыçран чупаççĕ. || Очень много. Хурлăхан хуп-хура ларать.

кăнтар

(кы̃ндар), без слов (петь). Хорачка. Ĕçкĕре кăнтар йорлаччă, тора (= туйра) халапланаччă. || В см. прилаг. Хорачка. Кăнтар йорă, песня без слов.

кăпăр

(кы̆бы̆р), подр. шуршанию материи. Б. Олг. Ай, тет, ку, тет, пир холăм, тет; кăпăртатат, кăпар-кăпăр-кăпăр, тет. Тюрл. Хота тытсан, кăпăртатать (= кăпăр-кăпăр тăвать, т. е. шуршит). Сятра: кŏβŏр! кŏβŏр! _си_лэр'э̆ (о стряхивании одежды в резонирующем пространстве). Срв. лост! лост! || В см. прилаг. ЧП. Кăпăр-кăпăр тумтирне тĕтĕм-сĕрĕм тиврĕ пулĕ (легкую, хорошую; о летней одежде). Якейк. † Кăпăр-кăпăр катан пир, саппанлăх та кирлă (= кирлĕ) мар, шопăрлăх та кирлă мар. || Живо, быстро, скоро. Якейк. Вот кăпăр (очень скоро) çонса пĕттĕр (о сухих дровах). Кушакпа автан, 5. Çийĕнчи хура тумтирне кăпăр-кăпăр хывса пăрахать.

хĕп

частица образования превосходной степени от прилаг. и наречий. N. Хĕп-хĕрлĕ, очень красный. N. Вăл вăтаннипе хĕп-хĕрлĕ пулса карĕ. Он застыдился и покраснел. N. Вунă пурне вĕçне вĕре-вĕре, хĕп-хĕрлĕ чĕреме эп шуратрăм. Кан. 1929, № 180. Çырма çывăхĕнчи анасем чылай çĕрте хĕп-хĕрлĕ выртнине такам та курнă пулĕ. Актай. Йытти хĕп-хĕрлĕ юн (вар. чĕп-чĕрĕ юн), тет. N. Хĕп-хĕрлĕ йон поличчен вăрçнă. N. Пуянсем ăна хĕп-хĕрлĕ юн пуличчен хĕненĕ. Шинер-п. Çырлисем хĕп хĕрлĕ лараççĕ иккен. Баран. 41. Пиçсе çитнĕ пĕрлĕхен хĕп-хĕрлĕ хĕрелсе ларать. Якейк. Хĕп-хĕрлĕ йăтă пирн çол орлă каçса кар! Çăварĕ хĕп-хĕрлĕ, пăхса хăрамалла. N. Хĕвел хĕп-хĕрлĕ хĕрелсе тохать. Букв. 1886. Пăха пĕлмен çавра куç, икĕ куçĕ хĕп хĕрлĕ. Ала 6°. Тимĕрçсем хĕп-хĕрлĕ хĕртрĕç, тет, çав Иван Суволовăн тимĕрне.

шĕп

частица образования превосходной степени прилаг. и наречий. Баран. 144. Эпир çинĕ апат малтан апат хутаççине кĕрет. Унта вăл шĕп-шĕвĕ пăтă пулса тăрать. Орау. Шĕп шĕвĕр, совершенно заостренный. || Сильный. Чув. прим. о пог. 127. Çула вăйлă (шĕп) çил тухсан, çăмăр пулать. Если летом появится сильный ветер, будет дождь.

пурăнăçлă

встречается с прилаг.: аван, начар, таса и т. п. БАБ. Аван пурăнăçлă, достаточный. IЬ. Начар пурăнăçлă, ыткаласа çӳрекен. N. Туйтукан ывăлĕ Илтукан начартарах пурнăçлă пулнă, тет. Чăв. й. Пур. 35°. Вăл начартарах пурнăçлă пулнă.

Арлавски

(Арлавс_ки, с ударением на втором слоге), nviri, «имя мужчины». СТИК. От рус. фамилии Орлавский или от прилаг. Орловский?

пăхлă

прилаг. от сущ. пăх (тюрк. буклы). Орау. Атя каяр çавăнта? — Кай ху, эп унта урăх пăхлă вĕренпе сĕтĕрсен те каймастăп. — Идем туда! — Чорта с два! пойду!

аял

(аjал), pars inferior, нижняя часть. Hoc nomen, quod casum nominativura non habet, in aliis tantum casibus usurpatur, qui adverbiorum vicibus funguntur. Это существ. не употребляется в им. пад., другие же падежи его имеют значение наречий. Аяла, in partem aut locum inferiorem, вниз; аялалла, deorsum, по направлению вниз; аялта, in parte aut loco inferiors, внизу; аялтан, ех parte aut loco inferiorе, сназу. КС. Капан тунă чухне аяла ута чăн типпине хураççĕ. Когда мечут стог, то кладут вниз самое сухое сено. Ib. Эп аслăк çине хăпартăм та, юлташа аялалла тĕксе ятăм. Я влез на сушила и столкнул товарища вниз. Альш. Хӳрине аялалла тăснă. Опустила хвост книзу (лисица, от усталости). || Курм. Йытта пĕрене аяла тунă. Бревном придавило собаку. НАК. Выльянă чух хăш ушкăнĕ аяла пулат, унтан е икĕ кил е виçĕ кил туртса илеççĕ. У партии, побежденной в игре, отнимают два или три дома. Истор. Ĕмĕрĕнче вăл таçта-таçта çитсе вăрçнă, хăй пĕрре те аяла пулман. Где он только ни воевал на своем веку, а никогда не был побежден. Якей. Мана аяла тăвашшăн, хăйне çала (= çиеле) кăларашшăн. Хочет меня одолеть (победить, переспорить и пр.). КС. Вĕсем аялта пурăнаççĕ. Они живут внизу (напр., в нижнем этаже). КС. Ытла çӳлтен пăхсассăн, аялта çӳрекен çынсем пĕчеккĕн курăнаççĕ. Если посмотреть с очень большой высоты, то люди, которые ходят внизу, кажутся маленькими. Ib. Çăмăл тĕксем аялтан çӳлелле вĕççĕ хăпараççĕ. Легкие перья взлетают вверх. || Eadem vox nonnunquam adiectivi vim habe. Иногда слово аял имеет значение прилагательного. Аял енĕ, pars inferior, нижняя сторона; аял пуçĕ, extremitas inferior, нижний конец; аял ту, mons minor, низкая гора; аял вĕçĕ, extеmitas iriferior, нижний конец. Рак. Анаткас, тесе, ялăн аял енче ларнăран калаççĕ. Нижняя улица называется так потому, что расположена в нижней части деревни. Изамб. Т. Лашине анин аял пуçне чарчĕçĕ. Поставили лошадь на нижнем конце загона. Раков. Аял ту, аял туран вăта ту, вăта туран çӳлĕ ту, çӳлĕ туран вак хăва, вак хăвара вак кайăк. [Янах, сăмса, çамка, çӳç, пыйтă (scr. пыйту)]. Низкая гора, за низкой горой средняя гора, за средней горой высокая гора, за высокой горой мелкий тальник, в мелком тальнике мелкая дичь. (Загадка: подбородок, нос, лоб, волосы, вши). || A tertio eiusdem nominis casu adj. аялалли (аjалаλλи^ы) ductuin est, quod sijcnificat deorsum situs. От дат.-вин. пад. того же им. произведено прилагат. аялалли, лежащий по направлению вниз. КС. Унтан аялаллине шыв илет. То, что лежит пониже его, заливается водою. Item a quarto casu adj. аялти (аjалδи^ы) derivatum est, eadem significatione, atque inferior vel in parte inferiore situs. От местн. пад. того же сущ. происходит прилаг. аялти, находящийся внизу. Черт. Аялти ӳрече, perticae laterales, quibus pars vehiculi superior (capsus) sustinetur, боковые дрожины, на коих лежит кузов экипажа. Аялти кĕлет, cella inferior, нижний этаж клети. Тюрл. Эпĕ, часрах аялти кĕлете кĕрсе, шур кĕпе тăхăна пуçларăм. Я поскорее пошла в нижний этаж клети и стала надевать белую рубашку. || Аялти çанталăк, inferna, подземный мир. Hoc noinen, fabularum proprium, si verbuni pro verbo reddamus, idem significat, atque mundus infenus, cuius incolae reruraque natura eandem fere speciem habent, atque his, in terris. Собран. Çăл патне çитсен, хайхи ачасем: „Илме-тухăр!“ тесе кăшкăрcа каланă. Вара хайхи шыври ăстарик, тухса илсе, аялти çанталăка илсе кайнă. Ачасем, унта пурăнсан-пурăнсан, икĕш те пысăкланнă. Подошедши к колодцу, дети громко сказали: „Идите, берите нас!“ Тогда вышел тот водяной старик и унес их в подземный мир.

ăшă пиллĕ

с доброй душой (прилаг.). Альш. Тепле ăшă пиллĕ çын вăл, ăна курсан, чун савăнат (с добрыми внутренними качествами; не желающий другому зла).

-ла

ведь (тат.); встр. в песне. N. Туя та к(ă)на туй пакла, ай, тăвар-и, туйăн илемсенеле кӳрер-и? || Аффикс прилаг., местоим. и наречий. N. Ăна таса ылттăн савăтла (на сосуд из чистого золота) та улăштарса илес çук (не выменяешь). См. -ле.

лăнкки

(лы̃ҥ_кки), подр. зыблению. || Как прилаг. Якейк. † Лăнкки-лăнкки повоски, авăнать те палăрмаçть.

лăпсăр

(лы̆псы̆р), подр. шуму оперения, косм, мохров, листвы, лохмотьев и т. п. Нередко имеет зн. прилаг. N. Хурчăкисем (ястреба) лăпсăр, лăпсăр, лăпсăр! силленеççĕ, тет. НТЧ. Вара сурхи лăпсăр-лăпсăр! силленсен, пусаççĕ те, какайне пĕçерме çакса яраççĕ. Ст. Чек. Лăпсăр-лăпсăр юртат. Качал. † Лăпсăр-лăпсăр тăман çăвать, тăман çăвать те, юр каять, пирĕн те каяс çитет пуль. (Солд. п.). ЧП. Лăпсăр-лăпсăр сĕлĕ кĕлти. Пазух. Лăпсăр-лăпсар çăпати кăçалхи çул тухса ӳкрĕ. Синьял. † Лăпсăр-лăпсăр апай пур. Тим. † Лăпсăр-лăпсăр хура арăм (хура хĕр), кил илемне вăл ярат. N. † Лăпсăр-лăпсăр хура хĕр, вăй илемне çав ярат. Альш. † Лапсăр хĕрлĕ (красный) тухьяна кам хапсăнмĕ тăхăнма? Турх. † Лăпсăр йывăçсен хушшинче тĕнче пуçлăхĕ çухалчĕ. || Подр. прекращению боли и успокоению, а также особому состоянию перед наступлением сна, когда человек перестает владеть собою. Сред. Юм. Ал çыхнине салтрăм та, лăпсăрр (-рр) карĕ (боль перестала). || Выр. полное наслаждение, спокойствие в предвкушении сна. Хурамал. Лăпсăрах ăйхăм килчĕ, пăртак выртса тăрам-ха! (= пит ăйăх килчĕ). Хĕн-хур. Анчах Ануш вăхăчĕ-вăхăчĕпе пит ывăннă: çавăнпа вăл, çывăрма выртсан, лăпсăрах кайса, ирччен пĕр вăранмасăр, вилнĕ пек çывăрнă. N. Унтан лăпсăрах ыйхи килсе, вăл пит хытă çывăрса каять.

мокмăрлă

с похмелья (прилаг.). Пшкрт. Пер мокмăрлă.

мухмăрлă

с похмелья (прилаг. и нар.). Альш. Ыран аттесем-аннесем мухмăрлă мĕнлĕ (с похмелья и т. п.) час тăраймĕç. N. Пĕр мухмăрлă вырăс.

юрăлăк

(jуры̆лы̆к), встреч. в см. прилаг. тяжелый. Пшкрт. Кы̆з'ал jуры̆лы̆к с'ол — _к¬и_лчэ̆, тыры̆-болы̆ сађал.

йăмăх-сарă

очень желтый. Тюрл. СТИК. Йăнăх-сарă, ослепительно-желтый. То же прилаг. в Ч.П.

усмак хăлхалă

вислоухий (прилаг). Альш. Пирĕн пĕр усмак хăлхăллă йытă пурччĕ. IЬ. Ку çыннăн хăлхи усмак хăлхаллă йытă хăлхи пек. Сред. Юм. Õсмак холхаллă, с опущенными ушами.

Словарь Федотова «Тĕне кĕмен чăвашсен ячĕсем»

Сатри

яз. и. м. Ялюха М. (Ашм. Сл. XI, 82); тат. Садри, узб. Садри, уйг. Садирдин (!) < араб. м. и., прилаг. от садр "первый; глава; грудь" (Дан. ДТП, 1980. С. 138).

См. также: