Чувашско-русский словарь (1982)

кăнчăр

то же, что кăчăр 2, 3.
кăнчăр шăнтса лартрĕ — подморозило
çĕрулми кăнчăр пулнă — картофель пережарился

кăчăр

I.

1.
подражание хрусту, скрипу, скрежету
юр кăчăр тăвать — снег хрустит

кăчăр

2. подр. —
о сильном пересыхании
утă кăчăрах типнĕ — сено сильно пересохло

кăчăр

3. подр. —
о подмораживании
кăчăр пул — 1) пересохнуть 2) замерзнуть, подернуться ледком
кăчăр-кăчăр — усил. от кăчăр
шăл хушшинче хăйăр кăчăр-кăчăр тăвать — на зубах хрустит песок

кăчăрт

то же, что кăчăр

кăчăрт-качăрт

то же, что кăчăр-качăр

кăчăр

II.
кăчăр курăкĕ — хвощ болотный

курăк

◊ бот.
аслати курăкĕ — анютины глазки
ие курăкĕ — плаун
кăчăр курăкĕ — болотный хвощ
чакăр курăкĕ — болотный хвощ
мăк курăкĕ — лишайник
нухрат курăкĕ — полевая ярутка
пыл курăкĕ — львиный зев, медуница
сарамак курăкĕ — первоцвет
супăнь курăкĕ — мыльнянка
тикĕт курăкĕ — гвоздика
хăйăр курăкĕ — песчанка
чапăр курăкĕ — чабрец
чăкăт курăкĕ — просвирняк
чĕкеç курăкĕ — подорожник
шăнăр курăкĕ — подорожник
чикен курăкĕ — герань
кашкăр курăкĕ — герань
шартла курăкĕ — хлопушка
шалтăрма курăкĕ — хлопушка
шатра курăкĕ — пастушья сумка
шăрчăк курăкĕ — недотрога
шĕпĕн курăкĕ — чистотел
шур курăк — шалфей

Словарь чувашского языка

кăкăр çавăрăнни

обладать голосом и уметь петь. Альших. Кăчăр çаврăнмас. Не может брать нот, не мастер петь. Кильд. † Çак тăвансенĕн килне килсессĕн, пуç хĕрмесĕр кăкăр çавăрăнмĕ. СТИК. Кăкăр çаврăнмĕ = кăмăл çемçелмĕ (едва ли правильное толкование) Средн. Алг. † Манăн кăкăрăм çавăрăнмас, кĕçĕнтен хуйхăлă ӳснĕрен. Юрк. Çамрăк кăкăр çавăрăнмасть (не умею говорить ладно? говорит «тӳрментерех çын»). Сенчук. † Ай-хай, пĕр аппаçăм-йыснаçăм! сирĕн пек ырă çын умĕнче пирĕн çамрăк кăкăр çаврăнтăр. Альш. † Тăваткăл минтер, хăмаç пит: питĕ тăвăртан хăпармас; мĕн çамрăкран хуйхă курнăран, çавăнпа кăкăр çаврăнмас. (Хĕр йĕрри). Ib. † Ай-хай çинçе пӳçĕм, çамрăк кăкăрçăм: çаврăнат-çке купăсăн майĕпе. Изамб. Т. Унăн кăкăрĕ çавăрăнмасть. У него не хватает способности (петь). Бюрг. † Ай-хай, тăванăмсем, пĕр чунăмсем! сирĕн пекех лайăх çынсен умĕнче манăн çамрăк кăкăрăм çаврăнмас. Байгул. † Куккапа инке умне тăрсан, авăнман пилĕке авăнгартăм, çаврăнман кăкăра çавăртăм. Собр. † Пирĕн пек çамрăк ачасен пуç хĕрмесĕр кăкăри çаврăнмаст. Пазух. Сирĕн йĕс пăралук та, ай, авăнтăр, пирĕн çамрăк кăкăр та çаврăнтăр. (Некоторые понимают это выраж. в см. душевного расположения, но неправильно).

кăчăр

(кы̆ζ'ы̆р), подр. хрустенью. Изамб. Т. Шăннă япалана çинĕ чухне ул кăчăр-кăчăр! тăват. Ib. Çăкăр ăшĕнче хăйăр, тăпра пулсан, çăкăр кăчăртатат (кăчăр-кăчăр! тăват). Ib. Кучен кăчăр-кăчăр тăват (хрустит). Тораева. Тиркĕ тĕпĕнче атан атĕ. (Ут ури сивĕре кăчăр-кăчăр! тени). Сред. Юм. Çемçе кăмрăка (уголь) посса ватсан, çапла кăчăрр! (с удвоевием «р») тунă сас илтĕнет. СТИК. Кăмрăка хытă пуссан, вăл кăчăрр!.. туса саланат. («Когда раздавишь уголь руками или ногами, все равно слышится такой звук»). Собр. Алтăр айĕнче кăчăр-кăчăр. (Лаши ури). || В перен. см. Тайба. † Кăчăр-кăчăр çын çиет (злословят), пур çинчен мар, çук çинчен. || Подр. скрежету. Б. Олг. Çын, çиленсе, ман çие шăлпала кăчăртатат, кăчăр-кăчăр! туат. См. шăтăрр. || Подр. замерзанию. Альш. Ку хваттир хуçисен çĕрле ĕни пăрулать, тет; сисеймеççĕ, тет те, пăрушĕ кăчăр пулать, тет. Букв. 1904. Вăл шăнса хыта пуçланă аллипе кăчăр пулнă çӳçне сăтăрса илсе, йĕри-тавра пăхнă. Якейк. Кăчăр полнă. Замерзло на смерть (только что родившееся животное). || Подр. поверхностному замерзанию. Кăмак-к. Сред. Юм. Кăчăр полнă тесе, шыв пăртак шăнма пуçласан калаççĕ. ГТТ. Шыв кăчăр пулнă. Вода подёрнулась сверху ледком. || Хвощ (им моют полы). Трхбл. См. кăчăр курăкĕ.

кăчăр

присловье к сл. качака. Курм. † Кăчăр-кăчăр качака, кача çинче йор тăмаçть.

кăчăрка

назв. ног с когтями в загадке (правоп. сомн.). Орбаш. Тăватă кăчăр(к)ка (ноги), икĕ йăлтăрк(к)а (глаза), пĕр шĕвĕр(к)ке (хвост). (Кушак). Абыз. Ик йăлтăр(к)ка, тăват кăчăр(к)ка, пĕр тратăн. (Кушак).

кăчăр-качăр

подр. разнообразному хрустенью или скрипу. Орау. Кашкăрĕ шăтăкран сиксе тухма хăтланать те, шăтăкĕ хĕррисем пăрланнăскер (надо: пăрланнипе), кăчăр-качăр каллах анса каять. Савельев. † Пирĕн Петĕрĕн мĕнĕ çок? — Кăчăр-качăр атти пор (скрипучие). || Плоховатый. Кăмак-к. Ыраш кăчăр-качăр (кы̆џ̌ы̆р-) шăтса тохнă. Рожь взошла редко и плохо (япăхрах).

кăчăр-кочăр

(кы̆џы̆р-к̚оџы̆р), то же, что кăчăр-качăр. В. Олг. Кăчăр-кочăр кăчăртатат (йор).

кăчăр курăкĕ

(кы̆ζ'ы̆р куры̆_гэ̆), хвощ болотный. Рак., Кайсар. № 112. Кăчăр курăкĕ. Мунчала вырăнне çавăнпа сĕреççĕ саксене; саксене питĕ шуратат. Альш. Кăчăр курăкĕпе урай çуса тухас (= хырса).

качăрттин

(чит. кы̆џ̌ы̆рττи^ын, с тверд. н), подр. звуку режущего серпа. Собр. Кăчăр(т)тин лаюк. (Тыр вырни). Чураль-к. Кăчăрт(т)ин марлин, пĕлтĕрхи вырăс мĕн ятлă? (Тыр вырни).

шăлан

шиповник. Rosa canina L. Анненков. N. Шăлан, шуплина, шуплица. Т.-И.-Шем., Вомбу-к. Шăлан = йĕплĕ хулă. Сĕт-к. Шăлан, дерево с розами и шипами. N. Шăлан, терновник, дикая роза. Альш. Шăлан ӳсет тата вăрманта. Шел. 153. Шăлан чечекĕ. || Ягоды шиповника. Трхбл. Альш. Килне тавăрăннă чухне çул çинче шăлан, палан çисе таврăнат, тет. || Болотный хвощ. Йоково. Янтик. Шăлан – вăрманта ӳсекен курăк, хумăш евĕрлĕскер, хытă пулать, варри пушă, урайсем çума татаççĕ, сĕтелсем шăлаççĕ. К.-Кушки. Шăлан, вроде камыша, растет в болотистых местах, употребляется вместо судомойки для вытирания столов. Пшкрт. Шăлан – корăк, нумай сыпăллă, в болотах. Череп. Шăлан кăчăр тăват (им моют лавки). Сред. Юм. Шăлан – вăрманта ӳсекен хытă курăк. Ун сыпăкĕсем хура пулаççĕ.

пур

слово, означающее существование, бытие, по-русски переводится: есть, имеется. См. Матер. 338. Регули 852. Он ончол тырă пор. Ib. 29. Онта ĕçме квас пор. Ib. 419. Ман окçа пор, манăн окçа номай пор, номай окçа пор. Ib. 416. Çавăн пак çынсан пор. Ib. 380. Ĕç пор чох эс тума çок, ĕç çок чох эс пор. Ib. 287. Вăл хăнасам портан килмерĕ (от того, что были гости). Ib. 420 Ĕнер çомăр порччĕ. Альш. Шăпчăксем авăтать, çĕр сайралать, епле тул çутăлми çĕрсем пур? М. Васильев. Карчăксĕм, маткасĕм — кĕшши йĕрекени те пор (некоторые плачут). О сохр. здор. Вăл (больной) хăй патĕнче çук çынсемпеле унта пур пек калаçать (в бреду). Сред. Юм. Чирлесе пôрнакан çынна ни ĕçлеймес, ним тумас, пôрĕ-çôкĕ пĕрех ôн, теççĕ (существует он или нет — безразлично). Тоскаево. Пур чухне пунеттей, çук чухне святой, теççĕ. (Стар. поговорка). Чăв. й. пур. ЗО. Пура салатса çука шырасси пит хĕн. Бюрг. Усал хаяр пире мĕн каламĕ çук сăмахсене пур туса (выдавая небылицу за истину). Коракыш. Сарма, эсĕ пур-и (ты здесь)? N. Ан вула кĕнекӳне, пирĕн урăх халап калаçмалли пур (нам нужно поговорить о другом), теççĕ. N. Ача калать, тет: çапăçу пур çинче кĕрешӳпе мĕн тăвас (раз есть возможность подраться, так зачем бороться), тесе калат, тет. Шурăм-п. Пĕвĕ пур — çĕмĕрт пек, пичĕ пур — чечек пек. СТИК. Калас, калас сăмах пур, сана питĕ каласа хăртăттăм та... Ib. Тăвас, тăвас ĕçсем пур (= питĕ кирлĕ, тумалли ĕçсем пур), çук, пушанаймастăн. Ст. Ганьк. † Калас, калас сăмах пур, кăмăлу юлас çĕрсем (места) пур; санăн кăмăлна хăвариччен, хамăн кăмăл юлайтăр. Кан. Мĕн çук япаланах пур тума тăрăшас. N. Тумтир пурскерĕн укçи те пур пулĕ. М. Тиуши. † Вуник кушак пур çинче (раз есть двенадцать кошек) пирĕн кашăк çăвас-и? Çĕнтерчĕ 9. Ах, мĕншĕн пур-ши эп! Мусирм. Анна пур, Иван пур (старинный оборот, встречающийся в народных песнях). Ib. Ай-хай тантăш Анна пур, çич ют кулли пулайчĕ. Ib. Çынсем хăнана çӳреççĕ, эсĕ пур (а ты) ниăçта çитме çук. Альш. † Ĕнтĕ пĕр аттемçем те аннемçем, сирĕнех те сывлăх пурринче кĕçĕн пуçма асла хураймăп. Юрк. Эсĕ пур-тăр, унта куллен кун манран çыру кĕтсе выртатăн пулĕ. Янтик. Тур пур (клянусь богом), эп санне нимĕскер те илмен (или: хĕвел пур, уйăх пур — клятва). ГТТ. Пĕри калать, тет: чăвашла çапла калаçма та пур-ши (неужели по-чувашски есть такие обороты)? тесе калать, тет. В. Олг. Аттин лаши пор çинче перĕн тойран йолас-и? Чаду-к. Тилĕ тус пур-ши, кума-пулма пырать-ши, тет. Ст. Айб. † Кăчăр-кăчăр çын çиет, пур çинчен мар, çук çинчен (не имея к тому оснований). || Имеющий достаток, зажиточный. N. Сыв пул та, пур пул, пуртан çука ан юл. ЧП. Пур çын ывăлĕ (сын богатого) мухтанать ашшĕ-амăшĕ пухнă мулĕпе. N. Сыв пулăр та, пур пулăр, пурте ман пек ан пулăр. (Стар. поговорка). Айдар. † Сывă пулăр, пур пулăр, пурте пирĕн пек ан пулăр. (Солд. п.). Сред. Юм. Пур çын кусси кăçта кусан. («По одежке протягивай ножки»). || Достаток, запас. N. † Ик каччине пăрахса, пĕр каччине тус турĕ, кĕпе турĕ, йĕм турĕ, çулталăка пур турĕ (сделала себе запас на целый год), ывăл турĕ, хĕр турĕ — ĕмĕрлĕхе йыш турĕ. Чăв. й. пур. 32. Кĕрӳшĕ хăй те пур çине пур тума пушкарайман. N. Хăй пур çине пур тăвас тесе пĕртте шухăшламан (не стремился к наживе). СПВВ. Пур çине пур тăвас. Регули 289. Çокпа çӳресси онта, порпа çӳреме лайăх. Орау. Пур чухне путене, çук чухне карăш. Пур чухне пылпа, çук чухне шывпа. || Жив. Юрк. Ашшĕ пур чухнех Карачăм шăллĕ патне хунчăкăш лашипе кайса пăхат. Ib. † Атте-анне пурри — кил илемĕ. N. † Атте-анне пурринче усал-хаяр çĕнеймест. П. Пинер. † Атте-анне пурринче мĕн шухăш пур çамăрăкăн пуçĕнче. Собр. † Аттепеле анне пурринче ырлăхраччĕ пирĕн çамрăк пуç. Çĕнтерчĕ 44. Вăл пур çинче (пока он жив) çын айне кĕмĕп-ха, çын хурĕ пулмăпăр (нас никто не обидит)! Хурамал. Патша пынă, хĕрин алăкĕ умне пырса чĕннĕ: хĕрĕм, эсĕ пур-и (жива ли ты), сана кам хăтарчĕ, епле хăтăлтăн? тенĕ. (Из сказки). М. Тиуши. Атте-анне пур çинчен пире тата мĕн кирлĕ.? Сунт. Атя! Вилмĕн халĕ эпĕ пурринче. || Можно. Нюш-к. Çавăнпа ку карчăк каланине ĕненме пур. Альш. Хĕлле кăна шурта çӳреме пур. Çула çулсем çинче пĕтĕмпе шыв. N. Сурана-юхана чăркаса çыхма пур. || С причастиями входит в состав особых чувашизмов. Орау. Вăл пӳлĕмре çывăрсан, ир вырăна йăтса тухнă чухне те, стаккансене перĕнçе ӳкерсе çĕмĕрес пур, унта выртмастăп та. В. Олг. Манăн коккăль туас пор. Мне надо испечь пироги. N. Ун пек çырас пор, пиçмо та çырас мар. Орау. Çимас пур (раз не хочешь есть), мĕн ларан сĕтел хушшине? Н. Сунар. Мĕн кĕтсе тăрасси пур тата? Ачач 73. Мĕн икĕ ĕмĕр пурăнас пур-им? Ау 181°. Эй ачам! тесе калат, тет, амăшĕ, — хăçан çитерес пур (накормишь), — тесе калат, тет. Толст. Ăна мĕн вĕтесси пур? Чего ее бить. Регули 71. Манăн ĕçлес пор. Ib. 377. Эп тăвас пор, эп килеттĕмччĕ. Ib. 378. Эс тăвас пор, сан килесчĕ. Кан. Мĕн хамăртан пухасси пур унта? СТИК. Мĕн ямалли пурччĕ çавăн патне çыру. Какая была надобность писать ему письмо! Напрасно написал. Сёп-к. Апла килти окçая пĕтерес пор, ма каяс ирĕкпе. ЧП. Чӳречĕрсем çинче виçĕ мерчен, хăçан ярăмланса тăни пур (бывают ли они когда нанизаны на нитку)? Тораево. Эпĕ ăна икĕçĕр тенке сутатăп, кам илекен пур? || Собр. Хĕрт-сурт вăл хăш пур киле кăмака умĕнче ватă карчăк пулса кĕнчеле авăрласа ларат, тет.

пăянам

свекровь. Изамб. Т. Пăянаму. К. Кушки. Пăянам ятли (чувашка не называет по-имени тезку свекрови). Кубово. Пăянам, свекровь. (Пăянаму, пăянамĕш). Альш. Пăянам, пирĕн ĕне пăруланă та, пăрушĕ кăчăр пулнă. Кубня. Мăн пăянам, мать свекра. || Теща. N. † Ай-хай хуньăмçăм-пăянамçăм, килмессерен манăн чунăм савăнат.

йăлттам

(jы̆лттам), легкий, быстрый, проворный, поворотливый. СПВВ. Йăлттам — шустрый, бойкий. Орау. Пулать те кам (бывает же) йăлттам çын ― чăрăш тăрне пĕр самантра(-нтра) пакша пек кăчăр-качăр хăпарах карĕ! Ib. Пулать те кам йăлттам çын — ташлать, ваçка, ури-алли çĕре пернмеçт! Изамб. Т. Йăлттам лаша ― бойкая лошадь. Хурамал. Йăлттам — çăмăл çӳрекен выльăх: йăлттам лаша, теççĕ. Кан. 1927, № 241. Йăлттам хĕвел чупать. || Ст. Чек. Йăлттам = чуман (лаша), ленивый (сомн.?) || Ст. Чек. Йăлттам — уяв çын, пурне те илтекен, куракан (проныра).

Русско-чувашский словарь (1972)

хвощ

полевой хвощ чăрăштăрри, чăрăш курăкĕ, хыртăрри, пакша куракĕ, кăвакал туни; майрапуç; болотный хвощ кăчăр курăкĕ, шăлан курăкĕ, чакăр курăкĕ.

болотный

болотный газ шурлăх газĕ; болотное растение шурлăх курăкĕ; болотная птица шурлăх кайăкĕ; болотный хвощ кăчăр курăкĕ, шăлан куракĕ.

Русско-чувашский словарь (1971)

подмёрзнуть

сов. кăчăр пул, кăшт шăн.

хвощ

м.: полевой хвощ чăрăштăрри, кăвакал туни; болотный хвощ кăчăр курăкĕ чакăр курăкĕ.

См. также: