Чувашско-русский словарь (1982)

авăнчăк

криво, извилисто
йĕр авăнчăкĕ — кривизна линии
çурăм шăмми авăнчăкĕ — искривление позвоночника
юханшыв авăнчăкĕ — изгиб реки
авăнчăк авăрлă туя — трость с изогнутой ручкой
авăнчăк куç харши — изогнутые брови
авăнчăк хăма — искривленная доска
тулалла авăнчăк — выгнутый, выпуклый
шалалла авăнчăк — вогнутый, со впадиной
йывăç авăнчăк ӳсет — дерево растет криво

авăнчăклан

1.
изгибаться, становиться изогнутым, искривляться
коробиться
хăма авăнчăкланнă — доска покоробилась

авмака

1.
кривой, изогнутый
авмака хăма — изогнутая доска

авмашка

кривой, изогнутый, искривленный
покоробленный
авмашка пӳрне — искривленный палец
авмашка хăма — покоробившаяся доска

аврăç

II. глаг.

1.
гнуться, изгибаться
коробиться, деформироваться
хăма шӳсе аврăçнă — доска набухла и покоробилась

алччамуй

косо, криво, вкось
алччамуй куç — косоглазый
алччамуй пăх — косить глазами
хăмана алччамуй çапса хунă — доска прибита косо

асăну

памятный, мемориальный
асăну хăми — мемориальная доска

вылянчăк

3.
подвижный, неустойчивый, шаткий
вылянчăк хăма — шаткая доска

грифель

грифельный
грифель доски — грифельная доска
грифельпе çыр — писать грифелем

каскаланчăк

в трещинах, покрытый трещинами
хăма каскаланчăк кăна — доска вся в трещинах

кăтарту

2.
показатель
лайăх кăтартусем — хорошие показатели
кăтарту хăми — доска показателей

кăтăркаллă

неровный, негладкий, шероховатый
кăтăркаллă хăма — шероховатая доска

кĕрмеклен

3.
коробиться
хăма кĕрмекленсе кайнă — доска покоробилась

класс

классный
пысăк класс — большой класс
класс алăкĕ — классная дверь
класс доски — классная доска

кункăрашка

2.
желобовндный
покоробившийся
кункăрашка хăма — покоробившаяся доска

кункăрашкалан

коробиться, выгибаться
кривиться, гнуться
хăма кункăрашкаланнă — доска покоробилась

курпунлан

2.
коробиться
курпунланнă хăма — покоробившаяся доска

лапчашка

1.
плоский, широкий и тонкий, приплюснутый
лапчашка тăра — плоская крыша
лапчашка хĕрарăм — плоскогрудая женщина, «доска» разг.

лашман

IV.
гребло (доска для сгребания снега, соломы и т. п.)

лăк

2. подр. —
о колебании, качании
хăма лăк аванса илчĕ  доска качнулась

лăш

2. подр. —
об опускании, движении вниз
лăш-лăш — усил. от лăш 2.
хăма лăш-лăш чӳхенет — доска качается

мăшкăл

позорный, постыдный
мăшкăл вилĕм — позорная смерть
мăшкăл ĕç — позорное дело
мăшкăл хăми — черная доска, доска позора
мăшкăл юпи — уст. позорный столб
тĕнче мăшкăлĕ пул — стать всеобщим посмешищем
мăшкăла юл — 1) быть опозоренным 2) быть обманутым
мăшкăл кур — 1) терпеть издевательства 2) опозориться
мăшкăлтан çăл — спасти от позора

мемориал

мемориальный
Ульяновскри В. И. Ленин мемориалĕ — мемориал В. И. Ленина в Ульяновске (Симбирске)
мемориал хăми — мемориальная доска

пăрăнăçлан

искривляться, коробиться, перекашиваться, становиться кривым, изогнутым, перекошенным
хăма пăрăнăçланнă — доска покоробилась

пĕрĕн

8.
рассыхаться
коробиться
катка хăмисем пĕрĕннĕ — доски кадки рассохлись
хăма пĕрĕннĕ — доска покоробилась

савалан

страд.
строгаться, стругаться
тӳрĕ хăма лайăх саваланать — прямая доска хорошо строгается

сакруйлă

спец.
фальцованный, сделанный в закрой
сакруйлă хăма — фальцованная доска

сăпăрчăклан

1.
становиться скользким
покрываться слизью
хăма йĕпенсе сăпăрчăкланнă — доска размокла и ослизла

сик

1.
прыгать, скакать
çӳллĕшне сик — прыгать в высоту
тăршшĕне сик — прыгать в длину
шалчапа сикни — прыжок с шестом
хăрах уран сик — прыгать на одной ножке
сиксе ан — спрыгнуть
сиксе ил — подпрыгнуть, подскочить
сиксе каç —перепрыгнуть
сиксе хăпар — вскочить, вспрыгнуть (на что-л. высокое)
Хура хирте шурă мулкач сикет. (Хăмапа пурă). — загадка В черном поле скачет заяц-беляк. (Доска и мел).
Туй тесен, тукмак та сикне. — погов. Услышав о свадьбе, и чурбан подскочил с места.

табель

табельный
табель жетонĕ — табельный жетон
табель хăми — табельная доска
табельпе шута илни — табельный учет
табельçĕ — табельщик (ĕçе тухнине шута илекен)

туратсăр

2.
без сучков, гладкий
туратсăр хăма — гладкая, без сучков доска тураттар

туска

уст.
то же, что доска

тӳрем

плоско
тӳрем сăрт — плоская возвышенность
хăма пек тӳрем — плоский как доска

хавшаклан

1.
становиться непрочным, нетвердым
терять прочность
хăма çĕрсе хавшакланнă — доска подгнила и потеряла прочность

хăйпăк

2.
задорина, задоринка
пĕр хăйпăксăр хăма — доска без единой задоринки

хăйпăн

отделяться, отклеиваться, отрываться, отставать
отдираться прост.
хăйпăнса кай — отстать, отклеиться
шпалер хăйпăнса кайнă — обои отстали (от стены)
хăйпăнса тух — отодраться, отщепиться
хӳме хăми хăйпăнса тухнă — доска отодралась от забора
хăйпăнса ӳк — отвалиться
штукатурка хăйпăнса ӳкнĕ — штукатурка отвалилась

хăйпăнчăк

расщепленный
хăйпăнчăк хăма — расщепленная доска

хăма

I.

1.
доска, тесина

хăма

дощатый, тесовый
çӳхе хăма — тес
чус хăма — тесина
катка-пичке хăми — клепка, бочарная доска
урай хăми — половая доска
хăма тӳрчĕ — горбыль
хăма вит — крыть тесом
хăма çур — пилить лес на доски

хăма

2.
доска, витрина
кăтарту хăми — доска показателей
пĕлтерӳ хăми — доска объявлений
хисеп хăми — доска почета
хура хăма — уст. черная доска

хăма

3.
доска, плита
мрамор хăма — мраморная плита
асăну хăми — мемориальная доска

хăма

◊
çыру хăми — школ. классная доска
шахмат хăми — шахматная доска
хăма вĕлле — рамочный улей
хăма чей — плиточный, кирпичный чай
хăма тĕрри — название особого узора вышивки

хисеп

почетный
хисеп хут — почетная грамота
хисеп хăми — доска почета
хисеп ту — оказывать почет, уважение
хисепе хур — почитать
хисепрен кăлар — перестать уважать
хисепрен тух — потерять уважение, лишиться авторитета

хыр

сосновый
хыр вăрманĕ — сосновый лес, бор
хыр йĕкелĕ — сосновая шишка
хыр лăсси — хвоя сосны
хыр хăма — сосновая доска

чăрăш

еловый
лăс чăрăш — развесистая ель
пĕчĕк чăрăш — елочка
сенкер чăрăш — голубая ель
чăрăш вăрманĕ — ельник
чăрăш йĕкелĕ — еловая шишка
чăрăш лăсси — еловая хвоя
чăрăш пура — еловый сруб
чăрăш сĕтел — еловый стол
чăрăш хăма — еловая доска

чикĕнчĕк

наклонно
чикĕнчĕк хăма — наклонная доска
шалча чикĕнчĕк тăрать — жердь стоит наклонно

шăйрăк

2.
задорина, задоринка
хăмана шăйрăксем хăварса саваланă — доска выстрогана неровно, с задоринами

ывăс

2.
доска (кухонная)
аша ывăс çине хурса кас — резать мясо на доске

якăр

1. подр. —
о скольжении
хăма якăр шуса анчĕ — доска соскользнула вниз

ӳрлĕк

качельный
ӳрлĕк хăми — качельная доска
ӳрлĕк ярăн — качаться на качелях

çатăрт

подражание резкому треску, хрусту, скрипу
кĕленче çатăрт туса ванчĕ — стекло с треском лопнуло
хăма çатăрт турĕ — доска треснула
çатăрт-çатăрт — усил. от çатăрт
лаша курăка çатăрт-çатăрт тутарать — лошадь с хрустом жует траву

çурăк

разбитый, расколотый
надтреснутый, с трещиной
пĕрене çурăкĕ — трещина в бревне
çурăк валашка — разбитое корыто
çурăк стакан — лопнувший стакан
çурăк хăма — треснувшая доска
мĕн эсĕ çурăк чан пек çăрăлтататăн? — что ты дребезжишь (т. е. брюзжишь), как разбитый колокол?
Чипер кайăкăн хырăмĕ çурăк. (Тулă пĕрчи). — загадка У хорошенькой птички живот с трещиной. (Пшеничное зернышко).

çуркаланчăк

растрескавшийся, в трещинах
алă çинчи çуркаланчăк — трещины на руках
çуркаланчăк хăма — растрескавшаяся доска

намăс

◊
намăс вырăн — срамное место, срам прост.
намăс хăми — позорная доска
намăс чирĕ — венерическая болезнь
намăс кĕпи тăхăн — обнаглеть, потерять совесть (букв. надеть срамную рубаху)
намăс юпи çумне латала — пригвоздить к позорному столбу
намăс ирĕклĕхĕ — полит. свобода совести

тух

25. в форме деепр. тухса с др. глаголами
образует составные глагольные формы:
тухса вĕç — убежать, сбежать, удрать

тухса кай —
1) уйтй, отправиться откуда-л.
2) вылезть, выбиться из-под чего-л. (напр. о рубашке)
тухса кĕр — сходить куда-л.
тухса кил — покинуть (помещение или населенный пункт, чтобы отправиться сюда)

тухса лар —
1) выйти посидеть
сада тухса лар — выйти в сад посидеть
2) выскочить, вскочить, появиться (напр. о фурункуле)  
3) уст. выселяться, поселиться обособленно (напр. хутором)

тухса сирпĕн — прям. и перен. вылететь, выскочить
пăкă тухса сирпĕнчĕ — пробка вылетела

тухса çӳре —
1) выходить, быть способным выходить из дому (напр. по состоянию здоровья)
вăл тухса çӳрекен пулчĕ — он стал выходить из дому
2) разъезжать, бывать в разных местах

тухса тар — убежать, сбежать

тухса тăр —
1) выйти к чему-л., встать у чего-л.
доска умне тухса тăр — выйти к доске
2) торчать, выдаваться, выпирать
3) выходить, публиковаться (систематически)

тухса ӳк —
1) выпасть, вывалиться из чего-л. (напр. о гайке)
2) разг. похудеть, отощать
3) разг. вылететь (с работы)

тухса шăвăн — разг. уйти незаметно, выскользнуть

туратлă

2.
суковатый, сучковатый, имеющий сучья, с сучьями
туратлă хăма — сучковатая доска
туратлă туя — суковатая палка

Никольскийĕн чăвашла-вырăсла словарĕ

кӳнкрешкелен

скорчиться; искоробить; хăма кӳнкрешкеленчĕ – доска скорчилась.

106 стр.

Словарь чувашского языка

сенĕре

брус (иной раз — толстая доска), идущий от стены к печной стойке. Цив. См. сенре, сентĕре.

сенре

полати; полка вдоль стены в избе или лачуге. Бигильд. Сенре, полок в бане. Чуратч. Ц. Сенре, доска в середине избы от печки до стены (класть шапки). См. сентĕре.

сентĕре

(_сэ_ндэ̆рэ), сентре (_сэн'д'рэ), полати. Ст. Чек. Баран. З5. Сана ик эрне сентĕре çинче выртасси çăмăлтарах. Ib. Хăçан лăпланĕç-ши, хăçан кăмакисем, сентĕрисем çине улăхса çывăрĕç-ши? Н. Айб. Сарлака сентĕре, полати. N. Сентĕре çинче пĕр çын ури усăнса тăнă. N. † Симĕс шăрçа сике-çке, сентĕрене çите-çке. А. Турх. Ачач 12. Унтан сентре çинчен пĕр вырăсла юрă кĕнеки „Песенник“ илсе, сĕтел хушшинче тек тĕлĕрсе ларма тапратрĕ. СПВВ. ЕХ. Сентре — ăлăхса выртма алăк патне çӳле мачча çумне хăма сарса тăваççĕ. СПВВ. КМ. Сентре = пулатти. || Полка. Трхбл., Абыз. Вута-б. Сентре, полки в избе. Орау. Сентĕре çинче ĕлĕк пирĕн купи-купипе чĕлсе хунă хăйă тăратьчĕ. Ib. Сентĕре — брусья 1) от печки к передней стене, 2) от печки к боковой стене, на нем держатся полати. КС. Сент(ĕ)ре (_сэн’дрэ, гласная „ĕ“ почти незаметна), толстая доска, от улчупи к другой стене, куда ставят чашки; обыкновенно делалось в курных избах. См. сенĕре, сенре.

сурпан хăми

сорпан хăми, отвал деревянного плуга, иногда сохи и косули. Хурамал. Слеп. Сорпан хăми тăпрана тикĕслесе йосаса пырать. Вута-б. Сурпан хăми, отвальная доска сабана. Яргуньк. Сорпан хăми — çĕре айăккарах пăрахса пытăр тесе, тимĕр панчерехрен коптакаран çавăрса илеççĕ. Якейк. Сорпан хăмине соха калакĕ çомне касă лайăх выртса пытăр тесе çыхаççĕ. Чертаг. Сорпан хăми, часть сохи. Ib. Сорпан хăми кантри (çӳлти и аялти).

сĕтел пичĕ

верхняя доска стола.

сĕтел хăми

верхняя доска стола.

старав

здоровый. Нюш-к. Старав-и-ха? = Аван-и-ха! (на языке молодежи). Ib. Старав хăма, крепкая доска. Орау. Унăн чĕри (ури, куçĕ) старав мар.

çатлат

издать звук çат. Такой звук получается, напр., если ударить ладонью по голому телу. || Хлопать (о венике при пареньи). КС. Мунчара çатлатнă сасă илтĕнет. || Трещать (о толстом льде). Якейк. Пăр çатлатса çорăлса карĕ (раскололся довольно толстый лед в мороз). Сред. Юм. Хăма сивĕре çатлатса çорлать (звук, когда от холода раскалывается доска). || Щелкать (о пистоне). Якейк. Пистон çатлатса çорăлса карĕ (взорвался, щелкнул). Орау. Ташланă чухне пăрăнса çатлатса ӳкрĕ (шлепнулся). Мижули. Манăн ора каяла шурĕ те, хам малалла ӳпне çатлатса ӳкрĕм. Толст. Ача тинĕсе тупă етри пек çатлатса ӳкнĕ. Ib. Манăн пулă пĕр йывăçа çитсе çатлатрĕ.

çуркаланчăк

с трещинами. КС. Çуркаланчăк хăма, доска с трещинами.

такта

(такта), доска. Употребл. только в некоторых выражениях. А. Турх.

тыр тôртакан хăма

широкая доска с ручкой, которой при молотьбе собирают в кучу зерно. Сред. Юм. Тыр тôртакан хăма. Авăн çапнă чôхне тырра сарлака хăмапа пĕри посса пырса, тепри тôртса пуçтараççĕ.

турă хăми

икона (букв. „божья доска“). Орау. Карчăк, пирĕн турă хăми çтаччĕ çак.— Çанта, пăру сакайĕнчеччĕ нихак. Старуха, где это у нас икона? — Там под нарами, кажется.

хапха

(хапха), ворота. N. Хапха кутне килсе чарăнчĕç. N. Хапхана уç-ха, инке. Эпир çур. çĕршыв 15. Хапхисем хăшĕн чăвашла, хăшĕн вырăсла. Ib. 12. Хапхи таврашне шуçпа тата ăйăсемпе шăтăкласа тĕрлесе пĕтернĕ. Рак. † Питĕрпелен Мускав хушшинче хĕвел анмасăр хапха хупăнмасть. N. † Аттен хапхи чăвашла. Бижб. Халăх çăварĕ хапха теççĕ. (Пословица). Собр. Тимĕр хапха уçăлчĕ. (Тул çутăлни). Синерь. Хапхара (в воротах?) вĕрсе выртас мĕн. ТХКА 71. Пирĕн хапха картишнелле уçăлать те вăл. Альш. Хапха урлă каçса кĕтĕм. Ib. Хапхаран кĕтĕм. Ib. Хапха витĕр кĕтĕм. КВИ. Юмах юпа тăрринче, халлап хапха тăрринче. ЧП. Хапхи тулне тухса пăхнă-тăр. ТХКА 52. Чӳ речене хупрĕ, хăй хапха уçма тухрĕ. N. Çăварне карать хапха пек. Артюшк. Ку ача хапха питĕрнине çурри таран хуçса илсе вунтăхăрăшне вĕлерсе пĕтернĕ. А.-п. й. 42. Хапхине хупмасăрах хăварчĕ хăй. Вута-б. Хапха пайĕсем: ручкă, ручки; тапкăч, упорка, упирает верхнюю ручку ворот в пятной их косяк, чтобы ворота ходили на одном уровне; тăпса, осен; тăпса тĕп, подпяток; ыра, паз; юпа, столб; çӳлти тăпса, верхний осен; тăпса юпи, пятной столб, это тот столб, на котором ходят ворота; янах юпи, притворный столб, к нему притворяются ворота; хапха айĕ, подворотня, доска, которая вкладывается в отверстие ниже ворот между двумя воротными столбами; питĕрчĕк, засов; пропой, пробой; тыткăч, скоба или ручка.


а — тăпса; l и т (железные) — тимĕр тăпса; тимĕр тăпса l упирается на железную плиту t, которая называется — хапха тĕпекĕ; тимĕр тăпса т вращается внутри р, которая называется — прапуй; прапуй делается из железа, в — янах, с — ручки; е — тăпса йĕппи. Если хапха состоит только из йăвăç тăпса (старая форма), то тăпса наверху бывает длиннее, и этот длинный конец вдевается в дыру b, а нижний конец упирается непосредственно на дно б. Углубление в столбе п, куда вставляется тăпса, и дыра b вместе называется — хапха юпи ыри.

хапхай

то же, что хапха айĕ, подворотня (доска). КС. Янтик. Хапхайне тухса ларас. Сидеть на скамейке у ворот.

хурт пырса лармалли хăма

прилетная доска. Торх.

Хусан

Хосан, г. Казань. Орау. Хусанĕпех çӳренĕ иккен (по всей Казани). Н. Карм. Хусансенчен Мускав курăнат, теççĕ, тусем çине ăлăхса пăхсассăн. N. Çакă ĕç Йăван ĕмпӳ Хосан тортса илнĕ чох полнă. Рак. Ашшĕ ура сыриччен ывăлĕ Хусана çитет. (Тĕтĕм). Регули 1474. Вăл пырса Хосана, Шопашкара. Çĕрпӳве. Яргейк. Пĕр хĕлĕх туртăп, Хусан тапратăп. (Хутăр çăмхалани). Коракыш. Хусан хылчăкĕ кунта килсе ӳкĕ. (Йĕп). Собр. Хусан хули вылять ту çинче, мĕлки ӳкет Самар шыв çине. СТИК. Хусан çулĕ тап-такăр (т. е. дорога скатертью). Пĕр-пĕр çын наянланса, хăй кайса илме ӳркенсе, тепĕр çынтан япала ыйтсан, леш ăна çапла каласа хурат. Н. Седяк. Кунти чăвашсем Хусан купĕрнинчен килнĕ. Тояпа ялĕнчен, Хура Шыв ялĕнчен, Йĕлмелĕ. N. † Пуса сартăм пурана, çил вĕçтерчĕ Хусана. Орау. Хусанăн мĕнĕн (в Казани и прочее) сĕтĕрĕнсе çӳресе ӳснĕскер. N. Хусантан укас килмесĕр тимĕр пукан çутăлмас. (Çурăм килни). Рак. Хусантан укас килмесĕр хурт-кăпшанхă тапранмаст. (Пăр кайни). Ib. Хусантан уккас килмесĕр тимĕр хапха уçăлмасть. (Çутăлни). Микушк. Хусантан уккас килмесĕр тимĕр хăма çурăлмасть. (Çуркуннехи пăр çурăлни). Нюш-к. † Хусан çуни хуçмалла, хуçсассăн иккĕн лармалла, тăссассăн тăваттăн лармалла. Юрк. † Хусан çуни хуçăлмалла, хуçăлсассăн та иккĕн лармалла. ТХКА. Асаттепе иксĕмĕре Хусан кăтартса çӳрерĕ. Оп. ис. ч. II. Хусантан саккун килмесĕр хăма çурăлмасть. (Хĕвел тухни). Доска расколется не раньше, как придет указ из Казани. ГФФ. † Хосантан тохакан мăн çолĕ... Казанский тракт. || Назв. селений. ЙФН. Хусан, ял ячĕ.

хăма

(хы̆ма, хŏма), доска. Бес. чув. 3. Микулай ăна хăма çурма тесе илнĕ пĕренешĕн укçа памалла пулнă. Пазух. † Урамра хăма çураççĕ. Курм. Ылтăм хăма çорĕлĕ; хорт-копшанкă тапранĕ. (Тол çутăлни). N. Вăл пӳртĕн ăшĕнче 99 хăми пур иккен, 88 сакки пур иккен, 99 хăминчен пĕр хăми пире авалхи йăлапа выляса кулма ирĕк пулмĕ-ши? К.-Кушки. Улта хăма тăршшĕне утса тухса пулмарĕ, çичĕ хăма тăршшĕне çитсе курса пулмарĕ. Яргуньк. Хăма вартама, обтесывать доску (промысел). Сред. Юм. Хăма кĕрншнĕ. (Типсе хутланса кайнă). Оп. ис. ч. II. Платниксем хăмасене саваласа хунă. Плотники выстругали доски. Ib. Пӳрт çумне хăма çапса хунă. К избе прибили доску (или прибита доска). Ib. Хусантан саккун килмесĕр хăма çурăлмасть. (Хĕвел тухни). Доска расколется не раньше, как придет указ из Казани. (Восход солнца). N. Тĕл-тĕл урай хăмисем çĕрсе кайнă, хăма пуçĕсенче шăтăксем пулнă. Хирле Сир. Хăмасене красный пăрăс тĕлĕнчен хорса çӳлелле çор пĕвее çитиччен хăпартаççĕ. Хăмасем умне тăпра толтараççĕ. || Тес. ГФФ. † Çортсем çине хăма витнĕ. Дома крыты тесом. Чураль-к. Мана атте юратать, шур пӳрт лартса парас тет, çине хăма витес тет. N. Çĕн пӳрт тăрне хăма витрĕм, çапса çăмăр çăвасран. || Полка. Чертаг. || Вывеска. Яргуньк. Иван патша çурчĕ çумĕнче çырнă хăма курчĕ, тет те, вулама тытăнчĕ, тет, çав хăма çинчи çырăва. || N. Пурăна киле хăма çапса халăха пухасси пăрахăçа туха пуçланă. || Качели. Афанасьев. Хăма çинче ярăнас.

хăмма

(хŏмма), доска. М. Етмен. Чуратч. Ц. Вăл канав урлă пĕр хăмма анчах хунă. N. Юрламасăр пурăнса ман çине хăмма анчĕ, тенĕ.

коритте

(кори_ттэ), согнутая жёлобком доска, на которой валяют тесто. Сятра.

кӳнкĕрешкелен

покоробиться. Городище. N. Кӳнкрешкеленсе кайнă хăма; кӳнкрешке («к» звонк.) хăма, покоробленная. (от сырости) доска. См. кункăрашкалан.

кăрпыли

(кы̆рбыл'и), горбыль (доска). КС.

кăсуле

(кы̆зул'э), косуля. Вута-б. Кăсуле, косуля; части ее: купташка, плота; кăсуле тренĕ, лемех; кăсуле тимри, сошник; кăсуле калакки, полица; кăсуле тытки, ручки; пăркăч, подвой; кăсуле купташка хĕскерчи; турта, оглобли; турта урлăш, поперечина; савăл, клин; кăсуле купташкан тимрин хулхи, рога плоты; кăсуле сурпан хăми, отвальная доска.

кăткăс

(кŏткŏс, кы̆ткы̆с), запутанный, канительный. Якейк. Хĕрарăм ĕçĕ итла (= ытла) кăткăс уш (= уçă мар). Женская работа — дело сложное (состояшее из мелочей; его много, но его результаты мало заметны). Ишек. Кăткăс ĕç, запутанное, трудновыполнимое (дело). || Зап. ВНО. Кăткăс, запутанность. Ib. Кăткăс çул, негладкая дорога. || Торопыга. Мăнал. Кăткăс-çке эсĕ! || Доска с волосами (силок, палочки на доске — в несколько рядов). К.-Кушки. Каткăс — силок из волос для ловли мелких птичек (синиц, чижей, снегирей. То же сл. указ. в перечисл. звероловных и птицеловных снастей в Смольк.). Баран. 22. Сар кайăк кăткăса пырса çакланнă. Срв. серепе.

кĕреке сĕтелĕ

особый стол, на который ставили раньше пиво во время семейного моления (кил-йыш сăри). Стол имеет в середине круглое отверстие (одно) для черяса с пивом. Чтобы черяс не проваливался, у стола, снизу, есть особая доска, на которой и стоит черяс. Около стола во время моленья сидят лишь старики.

тĕплĕх

донник (доска). Питушк.

чул хăма

аспидная доска. Кн. для чт. 18. Кĕркурие кĕнеке, тетрач, чул хăма илсе паракан та пулман.

чуслăх

на кровлю. Paas. Чуслăх хăма, доска для кровли.

валик пĕви

(_пэ̆_ви), tabula lignea, qua canalis ille clauditur, quo rotis aqua submmistratur. Тоскаево. Шыв арманне авăртма чарас тесессĕн, валак урлă валак пĕви тиекен хăма хураççĕ. Чтобы остановить водяную мельницу, поперек жолоба кладется доска, называемя валак пĕви. Ib. Валак пĕви — хупкаç, т. е. затвор. П. И. Орлов. Валак пĕви, id.

капчăк

(капц’ы̆к), a v. tatar. kanчы̆k, saccus; ita appellant partem pinnae (xyтаç) exteriorem. V. хутаç. Внешняя доска ящика или кошеля у наливного колеса. Ст. Чек. Канчăк — унта, шыв анат.

кăшкар çийĕ

tabula, quae posita est in кăшкар. Доска на «кăшкар». А. Турх. Кăшкар çинчи хăмана кăшкар çи теççĕ. (К).

аршăн-çурăлă

(с’уры̆лы̆), unum аршăнlongus et semis. Череп. Аршăн-çурăлă хăма, доска в 1¹\₂ арш. длины.

аслă

(аслы̆), magnus, amplus, latus, spatiosus, maior natu, maximus, summus, illustris, великий, обширный, широкий, большой, просгорный, старший, главный, знаменитый. Якейк. Хосан холи пит аслă. Казань очень большой город. Ст. Чек. Ку шыв — аслă шыв. Это большая река. Шарбаш. Шăмат туйĕ аслă. Шуматовская свадьба многолюдна. Ала 84. Кайсан-кайсан, пĕр аслă (i. q. мăн) вăрмана çитрĕ, тет. Через некоторое время он дошел до большого леса. Ев. Шăтăкĕ ĕлĕкхинчен те аслă пулнă, тет. Ст. Чек. Аслă пӳртĕн алăкĕ аслă. У большой избы большая (в отношении простора) дверь. Ib. Урапа аслă-ха, ларма çитĕ сире. Телега просторная, вам места хватит. Собр. Кĕçĕн пуçа чарайман аслă пуçа хĕн килнĕ, тет. Если не удержишь маленьких, то за это придется расплачиваться взрослым. (Послов.). Альш. Çитнĕ вĕсене. Çапах та «яшка-çăкăртан аслă пулмас»: ларат, сĕтел хушшине кĕрсе. Они уже сыты и всем довольны. Однако «больше хлеба-соли (похлебки и хлеба) не будешь»: идет и садится за стол (т. е. отказываться от хлеба-соли нельзя, не годится). Ib. † Елшелийĕн урамĕ аслă, урам. В Альшееве улицы широкие и длинные. Ч. П. Шурă шĕлепкенĕн хĕрри пархăт, ытла аслă тытни килĕшмест. У белой (войлочной) шляпы поля обшиты бархатом, но слишком широкая обшивка делает ее некрасивой. Ала 59. Аслă ĕшнере ут çултăм. Я накосил сена на широкой поляне. Якейк. Паян пасар пит аслă. Сегодня очень многолюдный базар. Байгл. Асла пуç, кĕçĕне тав! таршим челобитье, младшим привет! Ст. Чек. Эсĕ манран пĕр çул-кăна аслă. Ты только на один год старше меня. Расск. Фараон Иосифа аслă-аслă улпутсемпе тан туса вĕсенĕн хушшине кӳртесшĕн пулнă. Фараон хотел поставить Иосифа наравне с целым рядом знатных вельмож и ввести его в их среду. Чăв. й. пур. З4. Ĕнтĕ вăсене ялан та темĕн тĕрлĕ аслă-аслă çынсенчен ытла хисеплеççĕ. Н. Карм. Хурамалта выртан аслă киремет. Находящийся в Хорамалах главный киреметь. Истор. Чăн аслă турри Перун ятлă пулнă, вĕсем ăна аслати турри тенĕ. Самое главное божество называлось у них Перуном; они называли его богом грома. Якейк. Чăвашран сан пак аслă çын çок тетни-мĕн? Ты думаешь, что ты самый знаменитый из чуваш? Сала 91. † Пĕвĕр-сийĕр лайăх, ятăрч аслă, вăтанатăп умăрта тăмашкăн. Вы статны станом, и велика ваша слава — я стесняюсь стоять перед вами. || Maior sive amplior iusto. Также слишком большой. Ст. Чек. Ку кĕпе мана аслă. Эта рубаха мне велика. Ib. Ку тумтир сана аслăрах пулĕ. Эта одежда, пожалуй, будет тебе великовата. || Есть разница между «аслă» в «пысăк»: первое указывает на обширность предмета, второе вообщем на его размеры; поэтому «аслă», употребляясь в собственном значении, не может служить определением для имен предметов, которые обычно переменяют свое место или могут быть переносимы или перевозимы с одного места на другое. «Аслă» неприменимо и в тех случаях, когда указывают не на превосходство, а на относительную величину предмета. Поэтому всегда скажут: пысăк ача, большой ребенок (аслă ача — старший из детей); пысăк çын, человек большого роста; человек взрослый; пысăк ту, большая гора; пысăк çурт, большой дом (аслă çурт — большой и просторный дом); пысăк хурама, большой вяз; пысăк урапа, большая телега; пысăк чӳрече, большое окно; пысăк кĕнеке, большая книга; пысăк çĕлĕк, большая шайка; пысăк курка, большой ковш; пысăк алă, большая рука; пысăк куç, большой глаз; пысăк сĕтел, большой стол; пысăк хăма, большая доска.

пӳрт

(_пӳ_рт, _пӳ_рт, Пшкрт: пӧ_рт), изба, дом. Вута-б. Пӳрт, изба. Части избы: тӳпе, крыша; урай, пол; мачча, потолок; мачча кашти, матка или матица; ыра, паз у матки и венцов, (также и столбов); урата кашти, перевод или переводина и пр.; хăма, доска; кĕтес, угол; сак, лавка; кăмака ырати (= урати), опечек; кăмака сакки, приступок; чăлан, чулан; сентре, полка; пулат, полати; пулат кашти, полатный брус; кăмака, печка; мăйра (= мăрье), труба; кăмака чĕрçи, шесток; питлĕх, заслонка; кăмака çăварĕ, чело нечки; карниц, заплечек; турă кĕтесси, красный угол; чашăк хумалли, посудница, куда у крестьян кладут блюда, ложки, вилки, ножи и пр.; тенкел, скамейка; карниц, карниз избы; чӳрече окно; чӳрече янаххи, косяки; чӳрече янах тăрри, верхняя подушка или наокошник; потушка, нижняя подушка, подоконник; кантăк рамĕ, рама окна; кантăк хашакисем, оконные поперечины, наличник; хачмак — личинка; чӳрече хуппи, закрой; сула, иглица; петле, петли; кантăк куçĕ, стекло окна; петле çекли, крюк. ЧП. Çĕр çĕклейми пӳрт ларттартăм. Орау. Пӳртри япаласене унталла та кунталла утса салатса пĕтерчĕ (разбросал вещи по комнате). Ib. Ĕне выртнă çĕре пӳрт лартсан, пӳрт ăшă пулать, тит. Хур ларнă çĕре лартсан, сивĕ пулать, тит. Ib. Пирĕн пӳрт туса пĕтермен-ха. У нас изба еще не отделана. Ib. Пӳрт хăпартма (чтобы поставить сруб избы) мăк кирлĕ. Изамб. Т. Унтан пӳрт ăш-чиккине тасататăп. Ст. Чек. Пӳрте кĕнĕ чухне алăкпа урана хĕстерсен, хăна килет, тет. Ib. Пӳрт тăрринче çур çăкăр. (Уйăх). ЧС. Унтан вара пăртак лартăмăр ĕнтĕ, атте çĕнĕ пӳртрен кив пӳрте чупса пычĕ те, темĕнскер кăшкăрса каларĕ. Курм. Пĕр пӳрте пăсăн та, йосимăн. Регули 612. Пӳрт пирĕн аттин (ат'т'ин) виççĕ пор. Ib. 18. Пӳрт питĕрмесĕр ма кайрăн. Ib. 42. Онăн онта порăнмалли пӳрт çок. Ib. 43. Он пӳрчĕ пор та, порăнмалли мар. Ib. 1341. Эпĕр çӳресе пӳртрен пӳрте (или: пӳртех). Ib. 1526. Ĕлĕк он пӳрчĕ те çокчĕ, халь вăл лайăх порнать. Собр. Пӳрт вăти çĕрĕнче юпа ларат: çуркунне лартаççĕ, кĕркунне касаççĕ. Пир юпи). Сред. Юм. Пӳрт пуçĕнчи хăмла çырли, пиçнĕ-пиçмен суйларĕç. ЧС. Лаша кӳлсен эпĕ лашана пӳрт умне илсе пытăм (подъехал к избе). СТИК. Пӳрт маси кайнă, потерял образ; говорят, когда в избе нет никакого порядка, сорно, грязно). Юрк. Атьăр халĕ, килĕрех, килĕрех; пит лайăх хăнамăр килет иккен, атьăр пӳртелле, тесе йăтса кĕме хатĕр пулса чĕннĕ пек чĕнет. ФТТ. Тĕлĕкре çĕнĕ пӳрт лартсан, пӳрт лартаканĕн хăшĕ те пулсан вилет. N. Пӳрте камсем тапак тĕтĕмĕ тултарнă. N. Хора пӳртри пак, чĕлĕм тĕтĕмĕ кăн-кăвак тăрать (надымили табачищем). Сред. Юм. Пӳрте шыв толтарни (фокус). Фокăс кораканни: пӳрте шыв толтараймастăр, тесе таллашсан, она тола кăлараççĕ те, алăк хăлăпне вăтпа питĕ пĕçерекен тăваççĕ те: но, кĕрсе пăх ĕнтĕ шыв толнине, теççĕ; лешĕ кĕнĕ чох алăк хăлăпне тытать те, аллине хăпалантарса ярать, çав вара фокăс полать. Хурамал. Тĕлĕкре пӳрт лартсан, çын вилет, теççĕ. Эпир çур. çĕршыв. 11. Вĕсем пӳртĕн йĕри-таврах. N. Унăн пӳртĕ (не «чĕ») çинчен витнĕ улăмне сĕтĕрсе антарнă. У него стащили с избы (с крыши избы) солому. Шăна чир. сарать 7. Чир саракан микробсем чирлĕ çын выртнă пӳлĕмре те пулаççĕ: урайĕнче, пӳрт пĕренисем çинче, шăтăк-çурăксенче, сĕтел-пукан таврашĕнче. || Входит в состав назв. селений. Золотн. 264. Виçĕ-Пӳрт-Шашкар, Çичĕ-Пӳрт. N. Виçпӳрт-Шăмарш, Ĕмпӳрт-Туçа и т. д.

авăрăç

(авы̆ры̆с’), pandari, torqueri, покоробиться. Н. Карм. Хăма авăрăçнă. Доска покоробилась. Черт. Авăрççа кайнă (авы̆рс’с’а к̚аjны̆). Покоробилось (что-ниб.). V. пĕтĕрĕн. Interdmn adiectivi vim habet: pandus. Иногда имеет значение им. прилагат.: свилеватый. Чăрăш-Туйçа Ч. Авăрăç = пăрăнăç.

тараса хăми

(х’ы̆_ми) tabula lignea in longitudinem porrecta, altero capite in axem, quo temo sustinetur, infixo, alterо cum тараса coniuncto, доска, укрепленная одним концом в передках, а другим соединяющаяся с вальком. Имен.

шкантсем

Cum iam haec omnia, quae supra de aratro ligneo scripta sunt, ad typothetam essent missa, litterae mihi ex vico Кĕçĕн елчĕк praef. Tetiuschiensis allatae sunt, quae aratrt lignei descriptfonem continebant, addito insuper eiusdem simulacro, quod hie quidem inseri non potuit. Когда все помещенное выше уже было сдано в набор, я получил письмо от учителя М. Данилова (М. Яльчики, Тет. у.), содержавшее в себе описание дерев. плуга и его изображенне; рисунки здесь пропускаются. „Присылаю, пишет он, при сем чертеж чувашского деревянного плуга „ака-пуç“. Существенными частями этого старинного земледельческого орудия являются два дубовых сучка, расположенные рядом и связанные внизу двумя перекладинами, а наверху одной. Влевый сучек вставляетея шипом конец крепкой, круглой кленовой, несколько изогнутой, плахи, собственно — главной оглобли (или дышла), которая неподвижно связывается с левым же полозом при помощи крепкой стойки („сула“ или „тăмана“). К стойке и сучку пришивается сосновая доска („сурпан хăми“), а с другого бока, к сучку и стойке, пришивается другая доска, поменьше, отчего образуется трехугольная коробка. На левый и правый полоз спереди вставляется один железный лемех („терен“), в горизонтальном положении. „Тĕрен“ имеет треугольную форму и острые края. Трубка его, куда входат дерево, называется „тĕрен кăпăлĕ [к̚ы̆δы̆л’э̆. Н. А. ]. На дышле, в особое продолбленное отверстие, клином закрепляется вертикально железный резец („шăрт“), чтобы стальное острие его, обращенное вперед, пришлось перед „тĕрен“. Передний конец дышла лежит свободно на оси с двумя колесами. К середине оси, спереди, перпендикулярно прикреплен „явăрлав“ (читать: „javorlau“ [т. е. jавы̆рлав. Н. А. ]. На „явăрлав“, сбоку, есть сквозное отверстие, в которое продета веревка, зацепляющаяся за деревянный пенек („кăвакарчăн“), утвержденный на переднем конце дышла, сверху. На ходу веревка не позволяет дышлу соскользнуть с оси. На конце „явăрлав“ есть крючок, на который надевается „çăрттан“, т. е. равноплечий рычаг с точкой опоры в середнне, у отлерстия, где крючок, и с приложением двух лошадиных сил на каждом конце. Две коренные лошади впрягаются в оглобли, из которых каждая сделана из одного согнутого дугой крепкого дерева. К четырем концам коренных оглоблей прикрепляются при помощи веревок ещо две пары оглоблей для передней пары лошадей. Когда все готово, погонщак становится с левой стороны, сзади, за рукоятки берется опытный пожилой мужик, а подросток, с маленькой лопаточкой, идет сбоку и очищает застрявшую в пространстве землю у стойки. Когда пропахана первая борозда, дальше идет равномерно: „шăрт“ режет вертикально, глубиного до 2 ¹/₂ вершков, „тĕрен“ подрезает снизу, горизонтально, вершков на 4 — 5. Подрезанная земля, поднимаясь на „тĕрен“, ударяется в отвальную доску и, перевернувшись сверху вниз, падает направо, на предыдущую борозду. Отвальная доска своим выемчатым задним краем приглаживает перевернутую землю направо, чтобы она не ссыпалась обратно в борозду. В день можно вспахать им одну десятину. „Ака-пуç“ особенно незаменим при поднятии „нови“, т. к. требуется большая сила для разрезывания задернелой земли, иногда даже с древесными кореньями, где даже ломаютса заводские жел. плуги, починка коих дороже. Кроме того, „ака-пуç“, переворачивая полосы отрезанного дерна, не ломает полос, а укладывает их сплошь, тогда как железный плуг своим крутым отвалом ломает полоски, в тем затрудняет бороньбу. Цена „ака пуç“, без железных частей, — рубля 4 — 5“.
Praeter aratra lignea hie descripta, quae iam multis locis in usu versari desierunt, atque ilia pervulgata, quae „cyxa“ nomine usurpantur, ferrea quoque eiusdem generis instrurnenta, in officinis confecta, in usum venire coeperunt, quorum partes hie infra enumeravimus. Кроме самодельных дерев. плугов, встречающихся лишь в некоторых местностях, и более распространенной сохи („суха“), чуваши, местами, уже начали пользоваться плугами заводского изделия, приобретаемыми в земских складах. Эти плуги называются у них тимĕр ака или тимĕр ака-пуç, а, иногда сохраняют заимствов. у руссках немецкое название плук (нем. Pflug).
Чувашский деревянный плуг (М. Яльчики, Тетюш. у.).
1. Ама турачĕ.
2. Аçа турачĕ. (çур турачĕ).
З. Ака кашти.
4. Сурпан хăми.
5. Кĕçĕн сурпан хăми.
6. Сули (тăмана).
7. Тĕрен.
(7а. Тĕрен кăпăлĕ, tubus vomeris quo infigitur тупан).
8. Шăрт.
9. Кăвакарчăн, paxillus.
10. Явăрлав пăяв³, funiculus.
11. Тенел, axis.
12. Урапа кускăçĕсем, rotae.
13. Явăрлав (i. q. тараса хăми).
14. Явăрлав çекĕлĕ, uncus.
15. Çăрттан (i. q. тараса).
16. Тĕп турта.
17. Малта турта.
[18. Касă епле çавăрăнса ӳкни. Quo modo inverteretur caespes, demonstratum erat, Hie omissum].
19. Тупан.
20. Ака тытки.
21. Харлавламалли вырăн, locus, qua adhibetur rallum. [7, 8 Тимĕртен тăваççĕ, шăрта (8), вичкĕн пултăр тесе, хурçă та хываççĕ (cultri acies e chalybe etiam fit), ыттисене пурне те йывăçран тăваççĕ].
Йывăç ака (Асан ).
1. Аçа турат.
2. Ама турат.
З. Тыткăчăсем.
4. Çĕр пăрахакан хăма.
5. Тăмана.
6. Турат вĕçĕсем.
7. Сапан çӳретекен винт.
8. Тĕрен.
9. Шăрт.
10. Йывăç ака кашти.
11. Çаклатмалли.
Тимĕр ака (Асан.).
1. Тĕнĕл.
2. Куччăр.
З. Пружина хулли.
4. Пружина тыткăччи.
5. Пружина.
6. Тыткăччи.
7. Çăраççи.
8. Çунатсем.
9. Тĕренсем.
10. Урапа.
11. Ака пласси.
12. Сăнчăр.
13. Пĕкĕ.
Ака-пуç (Имен.).
1. Тĕрен.
2. Пысăк сурпан хăми.
3. Çĕççи.
4, а. Ама турат.
4, б. Çăвăр турат.
5. Кĕçĕн сурпан хăми.
6. Хаччи.
7. Шăрт.
8. Пысăк тăмана пăти.
9. Кĕçĕн тăмана пăти sive автан.
10. Путек пăявĕ.
11. Ака-пуç кашти.
12. Суласем.
13. Тараса.
14. 15. Тĕп-турта пăявĕ.
16. 17. Тĕп-турта.
18. Тараса хăми.
19. Пускачă.
20. Çăвăр савăл, мăн савăл.

Тимĕр ака-пуç

(т’имэ̆_р), aratrum ferreum, железный плуг. Тимĕр ака-пуç кашти, quasi fundamentum aratri, ea pars eius, cui omnes reliquae accommodantur, „станок“. Тыткă (ты_ткы̆), stiva aratri ferrei, ручка. Ака-пуç ури (уϱи^ы) quid sit, nescio; russice: „стойка плуга“. Тимĕр ака-пуç сурпан хăми, tabula aratroferreo annexa, отвад, доска, которая переворачивает и дробит землю. Тĕренсем (lege: т_рэн’_зэ_м), vomeres, лемехи. Тенел (т’эн’эл’), axis, ось. Урапа, rotae, колеса. Урапа тукăнĕ, orbes rotarum, ободья. Урапа шăлĕ, radii rotarum, спицы колес. Ака-пуç хӳри (х’ӳ_ри), quid sit, nescio; russice: „хвост плуга“. Чĕрре-вилле ямалли (чэ̆_ррэ-_вил’л’э jамаλλи^ы), ferramentum] mobile cochlea instructum, quo efficitur ut latius aut angustius imprim atur in arando sulcus, гайка с винтом, которая передвигается, когда хотят, чтобы плуг брал шире или уже. Сăнчăр (сы̆н’џ̌ы̆р), сатепа, catena, qua trahitur aratrum, цепь плуга. Çекĕл (с’эг’э̆л’), uncus catenae annexus, cui тapaca suspenditur, крюк плуга. [Utevico Вута-б. reIatum est: по записи, сделанной в Вута-б.]

алччамуй

(ал’ц’ц’амуj), obliquus; oblique, косой; косо. Ст. Чек. Сӳре шăлĕсене алччамуй лартнă. Зубья бороны посажены косо, не отвесно. Ib. Унăн куçĕсем алччамуй. Strabo est. У него косые глаза. Ib. Çиларман çунатĕ (i. q. çуначĕ) алччамуй. Крылья мельницы (насаживаются) наискось. Ib. Алччамуй хăма — тикĕс чутламан: икĕ хире-хирĕç кĕтесси (плоскостьран) аяларах. Косая доска — неровно обтесанная, два противоположных угла которой ниже (общей плоскости).

анлă

(анлы̆), latus (adj.). Pierumque de textilibus dicitur, de ceteris vero rebirs rarissime. Широкий (обыкновенно о тканях, редко о других вещах). Сред. Юм. Пир сарлакăшĕ сарлака пõлсан анлă теççĕ. Если ширина холста значительная, то его называют широким. Иногда относится и к другим вещам. Калашн., 7. † Анлă кăкăр çипе пуçне уснă вăл. Склонил голову на широкую грудь. Череп. Анлă хăма, i. q. сарлака хăма, широкая доска. V. сарлака. Сказ. и пред. 104. † Хăйĕн анлă кăкăрне чул чышкипе çĕмĕрет. Разбивает скоим каменным кулаком свою широкую грудь. Алешк. † Хирте хуранăн-хуранăн курăнать, камăн хура анлă, ани-ши? Чьи это черные, широкие загоны черпеются в поле черными полосами? (О только что вспаханных или только что засеянных загонах). || Nom. Amniculi in praef. Buguruslanensi. Также назв. речки (çырма) около с. Стюхнна Бугурусл. у.: Анлă. Там же находится и Анлă-Юппи, речка (çырма), которая, вероятно, впадает в Анлă, на что указывает и самое название.

арăç

(ары̆с’), pandari. Pandus. 1) покоробиться, 2) покоробившийся. Хорачка. _сэ̆дэ_л хы̆_ми ары̆с’с’а к̚аjза. Доска у стола покоробилась. Пшкрт. _тӧ_рӓ_чӓ ары̆с’ ман’в_рлэ̆. Окно покосилось. V. авăрăç.

калпак

(калбак), шапка. Аттик. Виççĕн, суллахай хул хушшине калпак хĕстерсе, виçĕ хуран умне тăрса, кĕл тăваççĕ. (Ӳчӳк). Синерь. Курăнман калпак, шапка — невидимка. N. Калпакна лайăх посса ларт; пĕр минутра теминче пин çохрăм йолч (= йолчĕ) калпакку! (Сказка). Арçури. Йăввăн ӳснĕ йăвăçсем; пăхсан, калпак ӳкмелле. Орл. II, 214. Пĕр калпак айĕнче çичçĕр касак. (Мăкăнь). СПВВ. Калпак — çĕлĕк. || Головной убор у женщин, из ситца и монет. МПП. † Калпакне тăхăнса, хĕр пулса, килейĕнчĕ (siс!) савнă тус пулса. Альш. † Ман пуçăмри шур калпак мамăклăрах пулинччĕ! Ст. Айб. † Шурă калпакран тумла юхать-ĕçке; пĕр сăмахран кăмăл юлат-çке. N. † Шурă пӳртĕр умне шăлса хурăр, мамăк калпаксемпе выляма. Ст. Чек. † Тусăм, эс калпакна, ай, çуса юл, ĕмĕр-ĕмĕр кирĕк, ай, лармасса! Пазух. Шур калпакăн ултă чӳк, улттăшĕ те ука чӳк. Ib. Ука кирлĕ калпак, ай, юсама; пурçăн кирлĕ çуха, ай, çавăрма. Собр. 108. Илсем, инке, калпакна, авалхи кĕмĕлне курăм-а! Ст. Шаймурз. † Шур калпак ярапи пурçăн мар. N. Калпак. При опрокидывании ведер и после, она бывает в шапке мужа, в знак того, что они с мужем будут жить в мире и согласии, как обычай давать при венчании «Теплоту». Мужнину шапку, ту самую, которую муж носил при свадьбе, она надевает тотчас после снятия пĕркенчĕк. СПВВ. N. Калпак — хĕрсем тухья çинчен тăхăнаççĕ. Ст. Чек. Калпак — носят только девушки на свадьбе (это не шапка). Пазух. Симĕс те пур калпак, шур пӳс те пур; выляс тесен, савнă, ай, тусăм пур. Юрк. † Хĕрсем, йĕкет маттур юрлапă чух, калпак чӳкне хыпса, йĕреççĕ. СТИЕ. Калпак — головной убор девушек. «Калпак» надевают только на свадьбах; он имеет вид длинного узкого мешка, спускающегося на спину и оканчивающегося кисточкой; на голову, под «калпак», вставаяется деревяшка. || Шапочка ребенка. Сятра, Ст. Сахча. Сред. Юм. Калпак тесе пĕчик ачасĕне валли чечеклесе тăвакан пĕчик шапкана калаççĕ. || Schafhaut, Helm. Cт. Чек. Ача калпакпа çуралат, кĕпелĕ те çуралат. Калпакĕ те, кĕпи те илнĕ. Сута кайсан, çав ача калпакне, кĕпине исе кайсан, сан сăмахă çиеле тухат, теççĕ. || Короткая доска, с вырезом посредине; в нее вставляются верхушки двух стоящих рядом столбов изгороди, чтобы они не расходилиcь. || Коронка горелки (у лампы). Пухтел. || Шапочка жолудя. Сятра.

кармак

(кармак), кошель. Хорачка. Окçа кармакă (сăрантан). || Плодосьёмник (палка с расщепленным концом). Тюрл. Кармак; олма татаççĕ онпа, йăвăçи шăтараççĕ. МПП. Кармак — шест с гвоздем на конце, которым достают высокое. || Род рассохи, черен с двумя рожками на конце; им приподнимают с одного конца бревно, которое надо поднять на сруб и которое тянут туда веревками. || Четырехугольная доска, посредине которой продет черен; употр. для выгребания из печи зернового хлеба. Карамыш. Кармак — кăмакаран тырă кăларакан япала. || Удочка. Трхбл. || Дугообразная палка, употребляемая для забирания в охапку соломы и сена. || Имен. Кармак — пӳрт хăпартмали. См. Рааs. 59.

катрашкалă

шероховатый. Хурамал. Чул пурте яка пулмаст, катрашкаллă чул та пулать. N. Нимĕçсене унта, сехрисем хăпнипе, пур çĕрте те вырăссем пур пек туйăннă. Вĕсем, анкă-минкĕ сурăхсем пек, катрашкалă юмансене пыра-пыра çапăнса, çĕре кайса ӳксе: кăсем вырăссем пулĕ, тесе, аллисене çӳлелле тăсса выртнă. К. Кушки. Катрашкала, шероховатый (напр. язык у кошки, доска).

лашман

лашман. М. Рус. Лашмансем тесе, ĕлĕк салтака каяс вырăнне лашман йывăçĕсене турттаракансене каланă, çавăн пеккисем пирĕн Емел-пуçсем пулнă. N. Эх, лашман хырăм! пăркаланаймастăн, мăнтăр сысна! || СТИК. Лашман сăмса, большой, приплюснутый нос. Ib. Лашман, прозвище одного человека с таким носом. Ib. Лашман — тяжелый, неукдюжий человек. || Доска для вывозки снега. СПВВ. ТМ. Лашман – юр турттаракан хăма; ăна пĕр чалăш тăршше хăмана илсе, хăман икĕ пуçне кантăра хурса (вдевши), кантрисене сӳсмен пăявĕнчен çыхса, юра карта ăшăнчен çав лашманпа турттарса кăлараççĕ. || Йемелкке-Т. Лашман – çуна пек япала, унпа арпа (мякину) туртаççĕ. Пыçăк мар, ансăр, тăрăхла; ăна паявпа çуран туртаççĕ.

мачча хăми

потолочная(-ые) доска(-и); потолок. Ск. и пред. 103. Мачча хăми хушшипе курать тĕнче çуттине.

винттăла

винтить. Г. Т. Тимоф. Хăмана винттăласа хунă. Доска привинчена.

ывас

(ывы̆с), деревянный кружок для покрывания посуды. КС., Сред. Юм., Чертаг., Бюрг., Тюрл. Бюрг. Ывăс — савăта витекен япала, Сред. Юм. Сĕт-турăх çине ывăс хупламасан, час шăна кайса туллать (siс!). Тюрл. Хоран ывен. катка ывси (ывзи^ы), || Доска, на которой режут мясо. М. П. Петров. См. усă. Çĕн-Ӳсел. Ывăс — крышка (кружок), по ăвăс — осина, воск.

уса

(уза), кружок, крышка (доска); Пшкрт, Хорачка. СПВВ. М. А. Уса япаласем çине витмели хăма.

усă

(узы̆), крышка (доска). В. Олг. Чув. календ. 1910. Граммофона та фонограф пекех тунă: уйăрасса та, вал вырăнне çавăрака усă лартнăран анчах уйăрмалла.

уша юпи

, оша юпи, Н. Карм. Уша юпи-столб около печи. Тюрл. Уша юпи — доска у печи. Шел. 22. Уша юпи çумĕнче çуначчĕçĕ çуртисем. И. С. Степ. Уша пуççи, уша юпи. N. Тата сентĕре юпи çумне ăрасна пĕр çурта çутаççĕ, вăл çуртана «кил çурти» теççĕ, ăна: килĕм-çуртăм, вутăм-кăварăм, выльăхăм-чĕрлĕхĕм лайăх тăтăр; çула тухсан, çула савăнтар, киле килсен киле савăнтар, тесе, лартаççĕ, ăна: кил пуçне лартатпăр, тесе, лартаççĕ («кил-пуç» нечто в роде «хĕрт-сурт», в роде ангела дома), сентĕре юпине «уша юпа» теççĕ. БАБ. Вăлсем (колдуньи) вара, мана вĕрентес тесе (колдовству), мунчана илсе кайрĕç. Мана хĕресе (крест) пăрахтарса, уша юпи çине лартăрăç. СПВВ. ТМ. Уша юпи — кăма(ка) айĕкĕнчи (ita scr.) юпа, ун çине сентре хураççĕ. Вил. ял. Сентĕре юпине уша юпи теççĕ. Сред. Юм. Оша йôпи тесе, кăмака çомне тăратакан йôпасене калаççĕ; ôлă йôпасем çине оша-пуççи хăми хôраççĕ.

Русско-чувашский словарь

гладкий

прил., гладко нареч.
1. (син. ровный) яка, тикĕс, такăр; гладкая дорога такăр çул; гладкая доска яка хăма
2. (син. плавный, свободный) яка, ирĕклĕ, юхăмлă; япшар; он говорит гладко вăл япшар калаçать

гнилой

прил.
1. çĕрĕк, пăнтăхнă, мăртăхнă; гнилая доска çĕрĕк хăма; гнилое сено мăртăхнă утă
2. (син. вредный) пăсăк, киревсĕр, юрăхсăр; гнилые настроения юрăхсăр шухăш-кăмăл

длинный

прил. (ант. короткий)
вăрăм; длинная доска вăрăм хăма, рукав слишком длинен çанă ытла вăрăм

доска

сущ.жен., множ. доски
1. хăма; половые доски урай хăмисем; пилить бревно на доски пĕренене çурса хăма ту
2. (син. плита) хăма, плита; мраморная доска мрамор хăма ♦ классная доска çыру хăми; доска объявлений пĕлтерӳ хăми; Доска почёта Хисеп хăми

мел

сущ.муж.
пурă, пур; писать мелом на доске доска çине пурăпа çыр

мемориальный

прил. (син. памятный)
асăну -ĕ; асăнмалăх; мемориальная доска асăну хăми

объявление

сущ.сред.
1. (син. извещение) пĕлтерӳ; доска объявлений пĕлтерӳ хăми; дать объявление в газету хаçат урлă пĕлтер, хаçатра пĕлтерӳ пичетле
2. пĕлтерӳ, хыпарлав; пĕлтерни, хыпарлани; объявление дня свадьбы туй кунне пĕлтерни

сломаться

глаг. сов.
1. хуçăл, хуçăлса кай; доска сломалась хăма хуçăлнă
2. (син. испортиться) пăсăл, ван, çĕмĕрĕл; часы сломались сехет ваннă

стереть

глаг. сов.
шăлса тăк, шăлса тасат, хурат; стереть написанное на доске доска çине çырнине хурат

толстый

прил., толсто нареч.
1. (ант. тонкий) хулăн, тачка; толстая доска хулăн хăма
2. (син. полный; ант. худби) мăнтăр, самăр, кӳпшек; толстая женщина самăр хĕрарăм

треснуть

глаг. сов.
1. 1 и 2 л. не употр. шатăртат, шатăрт ту; под ногой треснула ветка ура айĕнче турат шатăрт турĕ
2. (син. расколоться) çурăл, çурăлса кай; доска треснула хăма çурăлса кайнă
3. (син. ударить) çап, чыш, çатлаттар, тыттарса яр

узкий

прил., узко нареч.
1. (ант. широкий) ансăр; узкая доска ансăр хăма
2. (син. тесный) тăвăр, хĕсĕк, çăтă; рубашка мне узка кĕпе мана тăвăр
3. ансăр, пайăр; узкая специализация ансăр ĕç сулăмĕ

шахматный

прил.
шахмат -ĕ; шахматная доска шахмат хăми

Русско-чувашский словарь (1972)

доска

хӑма; половая доска урай хӑми; шахматная доска шахмат хӑми; до гробовой доски виличченех; доска почёта хисеп хӑми; доска показателей кӑтарту хӑми.

к

предлог с дат. п. патне; выйти к доске ''доска патне тух; приходи ко мне ман пата пыр; к трём прибавить пять виҫҫӗ ҫумне пиллĕк хуш; к счастью телее.

коробиться

1 и 2 л. не употр. несов., покоробиться и скоробиться сов. мӑкӑр, мӑкӑрӑл, кукрашкалан, аврӑҫ, кӗрмӗш, авӑнса тух; покоробившаяся доска аврӑҫнӑ хӑма.

мемориальный

мемориальнӑй; мемориальная доска мемориальнӑй хӑма.

стоять

-ою, -оишь несов. 1. тăр; стоять у доски доска умĕнче тăр; 2 лар; на краю деревни стояла мельница ял хӗрринче арман ларнӑ; 3. чарӑнса тăр, ан кай; часы стоят сехет каймасть, чарӑнса тӑнӑ; работа стоит ӗҫ мал алла каймасть.

строгаться

несов. савалан; эта доска не строгается ку хӑма саваланмасть.

почёт

хисеп, чыс; он в большом почёте вӑл пысӑк хисепре; орден «Знак почёта» «Хисеп палли» орденĕ; доска почёта хисеп хӑми.

Русско-чувашский словарь (1971)

аспидный

прил.: аспидная доска аспид доска.

бухнуть

несов. (набухать) шӳ, кӳпче; доска бухнет от сырости хăма нӳрĕпе шĕвет.

выдвигаться

несов. 1. см. href='/s/выдвинуться'>выдвинуться; 2. (быть выдвижным) тух, тухса тăр; доска стола выдвигается сĕтел çийĕ тухать (е сарăлать).

вызвать

сов. 1. кого-что чĕн, чĕнсе ил (е кăлар), чĕнтер; вызвать в суд суда чĕнтер; вызвать к доске доска патне кăлар; 2. кого-что на что (призвать к чему-л.) чĕн; вызвать на соревнование ăмăртăва чĕн; 3. что (возбудить, породить): вызвать радость савăнтар; вызвать смех култар; вызвать пожар вут кăлар; ◇ вызвать к жизни çурат, пултар.

выправиться

сов. 1. (выпрямиться) тӳрлен, тӳрĕ пул; доска выправилась хăма турленчĕ; 2. (наладиться) юсан, лайăхлан.

гладильный

прил. якатмалли, утюгламалли; гладильная доска утюгламалли хăма.

гладкий

прил. 1. тикĕс, яка; гладкая доска яка хăма; 2. перен. (плавный) тикĕс, уçăмлă, яка; гладкая речь яка чĕлхе-çăвар; ◇ взятки гладки нимĕн те çук (каламалли, памалли т. ыт. те), нимĕн те ыйтаймăн.

доска

ж. в разн. знач. хама; дубовая доска юман хăма; шахматная доска шахмат хăми; ◇ классная доска класс доски; до гробовой доски см. гробовой; от доски до доски пуçламăшĕнчен вĕçне çити; ставить на одну доску пĕр калăппа виç; доска почёта или красная доска хĕрлĕ хăма, хисеп хăми.

изогнутый

прил. кукăр, кукăр-макăр, кукăрăлчăк, авăнчăк, авмака, пăрăнăç, авăрăç; изогнутая доска авăнчăк хăма; палка с изогнутым концом кукăр вĕçлĕ патак.

искривиться

сов. 1. (стать кривым) кукăрăл, чалăш, чапраслан, аврăс, пăрнăç; доска искривилась хăма аврăçни; каблуки искривились атă кĕлисем чалăшнă; дуга искривилась пĕкĕ пăрнăçса кайнă; 2. (о лице) чалăш; его лицо искривилось пичĕ чалăшнă.

клёпка

ж. 1. по гл. клепать; машинная клёпка машинăпа клёпкăлани; 2. (доска для бочки, кадки) катка-пичке хăми.

красный

прил. 1. хĕрлĕ, хĕрлемес; красная краска сентел; красный от волнения хумханнипе хĕрелсе кайнă; 2. в знач. сущ. красные мн. хĕрлисем; 3. уст. поэт. илемлĕ, хитре, ытарма çук; красные девицы сарă хĕрсем; 4. поэт. çутă, йăлтăр; красное солнышко çут хĕвел; ◇ красная доска хĕрлĕ хăма; красный перец хĕрлĕ пăрăç; красная верба хĕрлĕ çӳçе; красное дерево хĕрлĕ йывăç; красный лес хыр-чăрăш вăрманĕ; красное вино хĕрлĕ эрех; красная икра хĕрлĕ вăлча; красная строка çĕнĕ йĕрке; для красного словца сăмах илемĕшĕн; красный уголок хĕрлĕ кĕтес; красная цена чи лайăх хак; красный петух хĕрлĕ автан, вут-кăвар; долг платежом красен посл. çăкăр-тăвар хире-хирĕç; на миру и смерть красна посл., халăх çинче вилме те лайăх.

липовый

прил. çăка ⸗ĕ [⸗и], çăка..; липовый мёд çăка пылĕ; липовая доска çăка хăма.

мемориальный

прил. асăнмалăх, асану ⸗ĕ [⸗и]; мемориальная доска асăнмалăх çапнă хăма; мемориальный музей асану музейĕ.

неровный

прил. 1. (негладкий) тикĕс (е тан) мар, шăтăклă-путăклă, кăтрашка; неровная доска тикĕс мар хăма; 2. (кривой) тӳрĕ мар, кукăр; неровная линия тӳрĕ мар йĕр; 3. (неодинаковый по размеру) тан мар, пĕр пек мар; 4. (неуравновешенный; неритмичный) улшăнчăк, час улшăнакан; неровный характер улшăнчăк кăмăл; неровный пульс час улшăнакан пульс.

перекладина

ж. 1. (поперечный брус) кашта, урлав; 2. (доска, бревно для перехода) каçă, каçма; 3. спорт. перекладина, турник.

подворотня

ж. 1. (щель) хапха (е алăк) айĕ; 2. (доска) хапха ай (е алăк ай) хăми.

подкидной

прил. ывăтмалли, пăрахса (е ывăтса) панă; подкидная доска япала ывăтмалли хăма; подкидной дурак ухмахла выляни (картла).

почёт

м. сум, хисеп, чыс; быть в почёте чыс кур; не почёте чысра мар; не пользующийся почётом сумсăр; ◇ доска почёта хисеп хăми; книга почёта хисеп кĕнеки.

разбухнуть

сов. 1. шăршăн, кӳпĕн, хăпар, шӳ, кӳпче, сарăл; доска от сырости разбухнула хăма йĕпенсе сарăлнă; дверь разбухнула алăк сарăлнă; 2. перен. разг. ӳссе кай, пысăклан; штаты разбухнули штатсем ӳссе кайнă.

списать

сов. 1. что (переписать) çырса ил, пăхса çыр; списать с доски доска çинчен çырса ил; списать сочинение у товарища юлташран сочинени пăхса çыр; 2. кого-что с кого-чего (изобразить по какому-л. оригиналу) пăхса ӳкерсе ил, пăхса çырса ил; 3. что, спец. (записать в расход) списать ту; 4. кого, мор. шутран кăлар, списать ту (карап çинчен).

табельный

прил. табель ⸗ĕ [⸗и]; табельная доска табель хăми.

чертежный

прил. 1. чертёж ⸗ĕ [⸗и], ӳкерчĕк ⸗ĕ [⸗и]; чертежная доска чертёж хăми; 2. в знач. сущ. чертежная ж. чертёжнăй, чертёж пӳлĕмĕ.

шахматный

прил. 1. шахмат ⸗ĕ [⸗и]; шахматная доска шахмат хăми; шахматный турнир шахмат турнирĕ; 2. (наподобие шахматной доски) шахматла, тăваткал; шахматный посев шахмат йĕркипе акни; шахматный узор шахматла тĕрĕ.

щербатый

прил. 1. катрашкаллă, путăклă-шăтăклă, ланкашкаллă; щербатая доска катрашкаллă хăма; 2. разг. (беззубый) катăк шăллă.

щит

м. 1. ист. щит (вăрçă хатĕрĕ); 2. (устройство для предохранения от чего-л.) щит, хӳтлĕх; орудийный щит тупă щичĕ; 3. (для построек, настила и т. п.) щит; соломенный щит улăм щит; 4. зоол. (у животных) хупă, витĕм; 5. (доска, стенд) щит; сигнальный щит сигнал щичĕ; ◇ поднять на щит кого-что-л. мухтаса пĕтер (е тăк), ытлашши мухта; на щите вернуться парăн (тăшмана); со щитом вернуться çĕнтер (тăшмана).

Русско-чувашский словарь социальной лексики (2004)

доска

хăма; Доска почёта Хисеп хăми; доска показателей кăтартусен хăми; мемориальная доска асăну хăми (çурт çине çапаканни)

красный

1. хĕрлĕ, революциллĕ (совет саманинче); Красная Армия Хĕрлĕ Çар (1918—1946 çулсенче — СССР хĕç-пăшаллă вăйĕсен ячĕ); Красная гвардия Хĕрлĕ гварди (1917—1918 çулсенче — рабочисен хĕç-пăшаллă отрячĕсем) 2. хĕрлĕ, хисеплĕ; красная доска хисеплĕ хăма; красный уголок хĕрлĕ кĕтес 3. «Красная книга» «Хĕрлĕ кĕнеке» (пĕте пуçланă, хӳтĕлеме кирлĕ чĕр чунсемпе ӳсен-тăрансене çырса кăтартаканни)

мемориальный

мемориал -ĕ, асăну -ĕ; мемориальный комплекс асăну комплексĕ; мемориальная доска асăну хăми (чаплă çынна асăнса вăл пурăннă çурт çине çапаканни)

Немецко-чувашский словарь Йоханнeса Бeнцинга (Benzing)

Tafel

tuska
доска

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

калак

«лопаточка»; «мутовка»; «лопасть». в старое время лопаточка употреблялась вместо чайной ложки, ею ели мёд и яйца, сваренные всмятку; калак шăмми «лопатка»; кирг. калак «совок»; «доска для раскатывания теста»; «весло»; казах. калак «совок»; «деревянная лопаточка для выгребания золы»; «крыло»; башк., тат. калак «чайная ложка»; «лопатка для шпаклевки»; «лопасть»; тат. калак сояге, башк. калак кӧйәге «плечевая кость»; алт. В кăлак «большая ложка»; «дуршлаг»; «мешалка»; «брусок для точки кос на сенокосе»; уйг. калак «совок», «лоток»; «весло»; ног. калак «лопатка»; кумык., калак «лопасть». Проф. Н. К. Дмитриев калак сближает с кашык «ложка». „Едва ли можно сомневаться в том,— пишет он,— что кашык (чув. кашăк) является вариантом типа ш к варианту типа л калак < калык» (ИСГТЯ I, 321).

сайхах

« жердь», «длинный шест»; «настил из жердей»; башк. haйғay «настил из жердей под соломой на крыше»; тат. сайгак «половица»; казах. сайғак «длинная палка»; «надгробная доска»; к. калп. сайгак «длинный шест, который втыкается на могиле умершего»; шор. сойгу «шест», «стяг» (Радлов); хак. сырғай «шест»; азерб. сайгак, алт. В сайга, ойр. сайгак «острога». От глагола сай (кирг., алт. В, ойр. и др.) «колоть», «вонзать», «втыкать».

хăма

«доска»; «тёс»; балк. каңа «доска»; «стойка», «деревянный поднос»; ср. мар. (горн.) ханга, мар. (луг.) оңа «доска», «тёc».

хисеп

1. «счёт», «число»; 2. «честь», «почёт», «уважение»; хисеп хăми «доска почёта»; тефс. XII-XIII вв. hисаб, уйг., тур. hесап, узб. хисоб, азерб. hесаб, туркм. хасап, кирг., казах. эсеп, к. калп., ног. эсап, кумык. гьисап, тат. исәп-хисап, башк. иçэп «счёт», «учёт». Из араб. «исчисление», «счет»; ср. перс. (hесаб) «счёт».

См. также: