Чувашско-русский словарь (1982)

(шур)

1.
белизна

белый, светлый
белое
шăл шурри — белизна зубов
шăл шурри те уçмарĕ — он и рта не раскрыл
шурă акăш — белый лебедь
шурă калкан — белый ковыль
шурă кĕленче — матовое, молочное стекло
шурă кирпĕч — белый, силикатный кирпич
шурă мăк — белый мох, сфагнум
шурă мулкач — заяц-беляк
шурă пĕлĕтсем — белые облака
шурă сăрă — белила
шурă çăнăх — белая мука
шурă упа — белый медведь
шурă чарлан — белая цапля
шурă чуста — тесто из крупчатки

Тарăн варта шурă хăйăр анчах, çунă шурă юр пек. — фольк. В глубоком овраге светлый песок — что свеже-выпавший белый снег.

Шурă аппан шăлĕсем хура. (Хуртпуççи). — загадка У белолицей девушки зубы черные. (Раковина-ужовка с черными краями).

2.
седой, белый
сивый (о масти лошади)
шурă çӳçлĕ — 1) светловолосый, белобрысый 2) седоволосый, седой как лунь
шурă сухал — 1) седая борода 2) белобородый старец, аксакал

3. ист.
белый
бело-
шурă гварди — белая гвардия
шурă çар — белая армия
шурă эмигрант — белоэмигрант

4.
топящийся по-белому
шурă мунча — баня, топящаяся по-белому
шурă пӳрт — изба, топящаяся по-белому

5.
чистый, свежий, незагрязненный
шурă кĕпе-йĕм — чистое белье

6.
бельмо
унăн куçне шурă илнĕ — у него на глазу бельмо

◊
куç шурри — белки глаз
çăмарта шурри — белок яйца
карттă çинчи шурă пăнчăсем — белые пятна на карте
шурă амак — мед. белая горячка
шурă армути — бот. полынь горькая
шурă вĕрене — явор
шурă кăмпа — боровик, белый гриб
шурă кăрăç — груздь, подгруздок
шурă ылтăн — 1) платина 2) белое золото, хлопок
шурă куçпа пăх — смотреть косо, недовольно (букв. смотреть белыми глазами)
хурапа шурра ан уйăр — не отличать черное от белого
хурапа шурра тӳс — хлебнуть лиха, испытать невзгод
шурă ялав çĕкле — выкинуть белый флаг, сдаться

Словарь чувашского языка

шорă, белый. N. Пĕчĕкçеççĕ кушма — шурă кушма, пурте шур путекĕн кăчăкĕ. Толст. 5. Куçли калать: сĕт шурă, хут пек шап-шурă, тет. Суккăрри калать: шурă тĕс апла вăл хут пекех алăра шăлтăртатать-и-мĕн? тет. Зрячий сказал: „Цвет молока такой, как бумага белая“. Слепой спросил: „А что, этот цвет так же шуршит под руками, как бумага?“ Ядр. Ман тантăшсем ялт шурă, епле уйăрлса каям-ши. Ск. и пред. чув. 3. Тимĕр тылă ашĕнче шурă шуйттан ларать, тет. Пазух. 73. Чăлт шурăран тутăр эп кумтартăм. Чув. прим. о пог. З7. Хĕвел шурĕ тухсан, çав кун уяр пулать, малалла та уяр пулать. Если солнце восходит белое, то в этот день будет ясно и вперед будет ясно. N. Çамки çинче шурă пур (вăкăрăн). Н. Якушк. Улачанăн шурри пит çинçе, кам аллисем витĕр тухнă-ши? N. Шорринчен Хвекла саппун тутарнă, ытти япаласене тапратман-халь. Хош-Çырми. Тӳнес марччĕ шорă йор çине. Хорошо бы не свалиться мне на белый снег. НР. Анатран хăпарать шора пăрахот. Снизу идет белый пароход. Хош-Çырми. Икĕ шорă çăмарта пĕçертĕм, хăшĕ сывалассине пĕлмерĕм. Сварил я два яйца, но не знал, которое из них убудет. Ск. и пред. чув. 19. Шурут çырми варринче шурă шăмăсем выртаççĕ. Якейк. Çăмарта шорă тийиса шоратмасăр çияс мар. БАБ. Юрла-юрла ĕçер-е? Юртан шурă пулар-а? Давайте пить и петь песни, и сделаемтесь белее снега. Бугульм. Шурă çĕлĕк шур юр пек, хамăр тăван чунăм пек. N. Шурă юр пусарса тăракан чăрăшсем йăшăл та тумаççĕ. N. Ушкăн-ушкăн шурă пĕлĕт иртет... НР. Апай исе пачĕ шурă тутăр. Мать купила мне белый платочек. Хурамал. Манăн шурă кĕпе пĕрреççĕх, çуса çаксан, шурă юр пекех. У меня единственная белая рубашка; если выстирать ее и повесить, то она как белый снег. А.-п. й. 93. Шурă халат тăхăнса, тухтăр пекех тумланса, сарă чăматан йăтса, тĕрлĕ кĕленче хурса, ĕне хӳрине чиксе, хуллен утать хулана. Хурамал. Ăлăхăттăм çӳлĕ ту çине, çыру çырайăттăм шура чул çине. Взошел бы я на высокую гору и написал бы надпись на белом камне. Ib. Çӳлĕ тусем çинче шурă курнитса. На высокой горе — белая горница. Ib. Шурă иккен куянăн урисем, хĕрлĕ иккен тиллĕн урисем. Оказывается, у зайца ноги белы, у лисицы — красны. N. Ача вилсен (лет до 5—7), тула çăмарта кăларса ывăтатчĕç. Çăмарта пăрахнă чухне те: чунна шурă чăхă ертсе çӳретĕр, тетчĕç. N. Кăвак кăвакарçăн чĕпписем — шурă кăвакарçăн сĕчĕсем, эпир аттепе анне ачисем. Бугульм. Кăвак кăвакарчăн пурте пĕр пек, çуначĕ шурри ăрасна. ЧП. Хĕрсем шуртан шурă кантăр тыллаççĕ. N. Эй, шура аппа, шурă аппа, чӳрече витĕр пăх аппа. ТХКА З0. Оксанă — хура куçлă, шурă ӳтлĕ, сар çӳçлĕ, яштак пĕвлĕ хитре хĕрччĕ те. || Альш. Çута-шурă, светло-белый. Ib. Витĕр шурă, цвет бумаги. Орау. Пĕр шурă чĕреллĕ (бледный) ача туйра вĕлерес пек ташлать. || По-белому (изба). О сохр. здор. Пӳртре хăрăм-тĕтĕм ан пултăр, çавăнпа пӳрте шурă тума кирлĕ (по-белому). Хурамал. Алăкăрсен умĕ улма йывăç, улмисем çукран илемĕ çук; пӳртĕрсемех шурă, саккăр сарă, савнă тăванăр çукран илемĕ çук. У вас на дворе растут яблони, но нет у них красы оттого, что на них нет яблок; изба у вас белая, лавки в ней желтые, но нет у нее красы оттого, что у вас нет милой родни. || В переносном значении. N. Эпĕр шурă тăвасшăн, çынсем хура тăвасшăн. Мы хотим сделать как-нибудь это приличным, а люди стараются сделать это нехорошим. || Честь? N. Сĕтел туртса си парат, питме шурă килĕ-и, тесе. || Снег. С. Айб. Уттарам-шин, чуптарам-шин аслă çулпа шурă пур чухне. || Хлебное вино (водка). Изамб. Т. Сахал пулсан: шуррине пар, тесе, тата ыйтаççĕ.

цынга. Сарат.

цевка. См. шӳрĕ.

Чувашско-татарский словарь (1994)

ак

Чувашско-эсперантский словарь

[ŝuro]
blanka, blanko
шурă акăш — blanka cigno
шурă упа — blanka urso
шурă кĕленче — laktovitro
куç шурри — okulblankaĵo
çăмарта шурри — ovblankaĵo
шурă кăмпа — boleto
шурал — blankiĝi
senŝeliĝi
апельсин лайăх шуралмасть — la oranĝo malbone senŝeliĝas
шурат — blankigi
senŝeligi
çĕр улми шурат — senŝeligi terpomon

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

, шур «белый»; сарă «жёлтый»; др. тюрк., КБ, тув., хак., шор. сарыг, алт. В сарыг, сарысарысерик, узб. сарик, башк. hары, ойр. cap «жёлтый»; «русый»; ср. монг. шар, бур.-монг. шара «жёлтый», «русый». В древности в некоторых тюрк. яз. (в булг., хазар.) слово сар(ы), шар(а) обозначало, по-видимому, и жёлтый, и белый. Например, греч. император Константин Багрянородный название хазарской крепости Саркел передает словами λενхόν оιхημα «белый дом» (Migne. Patrologia greca, vol. CVIII, col. 327(8), в араб. географических памятниках называется Al-Beida (Bibl. geographorum arabicorum III, col. 355). И в русских летописях эта крепость называется Белая Вежа (белая палатка, кибитка, башня); саркел = чув. cap кил (шурă кил). Возможно, что к чувашам слово сарă в значении «жёлтый» проникло позднее через тат. яз. Манси слово сайр «белый», по-видимому, заимствовали от булгар; сарагури на языке манси — «белая угра». У ненцев (самоедов) сесер, сера, сер, сири «белый» (Д. П. Европеус. Об угорском народе. СПб., 1874).

См. также: