Чувашско-русский словарь (1982)

1.
сила, бодрость
хорошее самочувствие
хал ил — прийти в себя, набраться сил
ăна хал кĕчĕ — он пришел в себя, набрался сил
хал пух — восстанавливать силы, собираться с силами
халăм пĕтрĕ — у меня силы совсем иссякли
унăн хал çук — у него нет сил, он ослабел
хал çухат — лишаться сил, бодрости
халтан кай — изнемочь, выбиться из сил
халтан ӳк — изнемочь, выбиться из сил
халтан яр — выматывать, изнурять, доводить до изнеможения
халтан ӳкер — выматывать, изнурять, доводить до изнеможения
тăшмана çĕнтерме хал çитер — набраться сил, чтобы одолеть врага
тӳсме хал çитмест — невтерпеж, нет мочи терпеть

2.
возможность, способность к чему-л.
ку япалана илме халăм çук — я не в состоянии купить эту вещь

3.
самочувствие
состояние
аçу-аннӳсем мĕн халпа çӳреççĕ? — каково самочувствие твоих родителей? как чувствуют себя твой родители?

4.
состояние
положение
тырăсен халне пĕлме хире тух — выйти в поле, чтобы проверить состояние хлебов

Словарь чувашского языка

(хал), сила, мощь, крепость. Дик. леб 39. Пирĕнпе пĕрле вĕçсе пыма санăн хăвăн халу çитĕ-ши? Сред. Юм. Мунчара ларса чысти халран карăм (выбился из сил). Ib. Мунчара хал пĕтет. В бане теряется сила. Якейк. Ман тем хал çок пак (мочи нет). Что-то мне нездоровится. N. Хал çитес çук. Сил не хватит. N. Вăл халпа ăçта унта тырă вырма каймалла. Сунч. Çичĕ ютран сăмах илтсессĕн, ура çине тăма хал çук. N. Ку асапа тӳсесси мана пит хĕн пулĕ, ăна тӳсме манăн халăм та çитес çук. СТИК. Ытла ывăнса çитсен: хал пĕтрĕ, теççĕ. Шел. 106. Ун чухне сан пек çăпаталлă çын кĕнеке çырма хал çитернĕ-ши? N. Халу пулмасан (если не можешь), ан яр. Альш. Микулайăн халĕ çук. Сборн. по мед. Унтан вара çын час вĕрилене пуçлать, халĕ каять, хăш чухне пуçĕ те ыратать. N. Ашшĕ ватăлса супнă халĕпе сĕтел умĕнче ĕçсе юрласа ларать. || Материальное средство, богатство. N. Сутăн илме халăм çук. Самар. Лешсем мĕн хал çитнĕ таран пуççапнăшăн куркисем çине укçа яраççĕ. Альш. † Çакă ялта савни çук, ют ялтан илмесен халăм çук. Ст. Шаймурз. † Манăн ялта савни çук, ют яла каймасан халăм çук. N. Хал çитерейместпĕр. Ст. Чек. Пама (укçа) хал çук-им? Ст. Ганьк. Вăйăр çитмест, халăр çитмест. Ст. Чек. Авалхи халпа пурăнат. || Состояние духа, настроение. Н. Карм. † Çыннăн халне, тăван, ай, çын пĕлмеç, вут пек çунат манăн чĕресем. || Дела. Трхбл. Халсем мĕнле? Как идут дела? Ст. Чек. Мĕн халпа килтĕн? По каким делам пришел? N. Килти хала пĕлместĕп. (Из письма). N. Килти хала пĕлсен, пĕре макăран, тепĕре савăнатăп. || Случай. Хĕн. хур. Пӳртре мĕн патне кăна пырса перĕн — пуринчен те варланмасăр хал пулман. || Событие. Шел. II. 40. Нумай халсем иртмесĕр çĕрĕн тавра çаврăнме. || Желание, намерение. Альш. Хам пулам-и юмăçи? — тесе калать, тет.— Халăнтан килсен пул, тесе калат, тет старикки. N. Калаçас халăм та пĕтрĕ. СТИК. Вăл мана ӳкерес халпа хытланат та-ха... Он подкапывается под меня. (Он действует мыслью как-нибудь уронить меня). Юрк. Хăвала пуçласан, ирĕксĕр юлма хал çук, тухатăн та утатăн. || Возможность. N. Ăна тӳлемесĕр границаран пĕр тавар та иртерме хал çук. N. Çавăн пек калаçакан çынсенĕн сăмахĕсене калаçнă чухне уйрăм итлесе тăранма хал çук. || Встречается в сложении: вăй-хал, ăс-хал. Вишн. 59. Вĕсен, ĕçлеме тытăнсан, вăй-хал кайса вăй пĕтет. Собр. Çынна ăсне-халне (ума и силы. КС.) пĕлмесĕр, ан хурла, теççĕ. (Послов.).

Чувашско-татарский словарь (1994)

хәл

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

1. «сила», «здоровье», «бодрость»; «душевное состояние»; хал çук «мочи нет»; тефс. ХII-XIII вв. hал «положение», «состояние»; тат., башк. хәл, уйг., азерб., тур. hал, узб. хол, кирг. ал, казах., әл, хал, кумык. гьал «сила», «мощь»; «положение», «состояние»; казах., хал жок «мочи нет»; кумык. галдан тай «обессилеть». Заимствовано из граб.: «положение», «состояние»; «обстоятельство», «случай».

См. также: