Чувашско-русский словарь (1982)

1.
краснота, красный, алый цвет

красный, алый
хĕрлĕ анис — алый анис
хĕрлĕ галстук — красный галстук
хĕрлĕ сăрă — красная краска
хĕрлĕ тăпра — краснозем
хĕрлĕ эрех — 1) красное вино 2) вино (в отличие от водки)
йĕпкĕн хĕрлĕ — пурпурный
тĕксĕм хĕрлĕ — темно-красный
куçса çӳрекен xĕрлĕ ялав — переходящее красное знамя
хĕрлĕпе сăрла — окрасить в красный цвет
пĕлĕт çине хĕрлĕ ӳкрĕ — небо окрасилось в красный цвет

2. ист.
красный
хĕрлĕ гвардеец — красногвардеец
хĕрлĕ командир — красный командир
Хĕрлĕ çар — Красная армия
хĕрлисем тапăнса пынă — красные наступали

3.
румянец

румяный
хĕрлĕ питçăмарти — румяные щеки
пите хĕрлĕ çапрĕ — на его лице появился румянец
Хĕрлĕ хĕр пĕлĕт тăрăх çӳрет. (Хĕвел). — загадка Румяная девушка по небу гуляет. (Солнце).

4.
рыжий
хĕрлĕ ĕне — рыжая корова
хĕрлĕ çуçлĕ ача — рыжеволосый мальчик
хĕрлĕ тилĕ — рыжая лиса
Хĕрхенекенĕнне хĕрлĕ йытă çинĕ, тет. — погов. У того, кто поскупится, все съест рыжая собака (т. е. все сгорит).

5.
спелый
хĕрлĕ-хĕрлĕ çырлине татрăмăр та çирĕмĕр — фольк. спелые-преспелые ягоды собирали мы да ели

6.
яркий, солнечный
хĕрлĕ кун — солнечный день

7.
хороший, красивый, прекрасный
Йышра вилĕм те хĕрлĕ, теççĕ. — погов. На миру и смерть красна.

◊
хĕрлĕ ашлă пулăсем — лососевые
хĕрлĕ кăкăр — снегирь
хĕрлĕ кăмпа — рыжик (гриб)
хĕрлĕ кăшман— столовая свекла
хĕрлĕ кĕтес — красный уголок
хĕрлĕ кукамай — божья коровка
хĕрлĕ куç — плотва
хĕрлĕ мăян — бот. щирица
хĕрлĕ çунат — красноперка (рыба)
хĕрлĕ çӳçе — краснотал
хĕрлĕ тавар — уст. красный товар, мануфактура
хĕрлĕ ути — бот. марена
хĕрлĕ хăва — верба
хĕрлĕ хулă — верба
Хĕрлĕ юр çусан — погов. Когда выпадет красный снег. (соотв. Когда рак на горе свистнет).

Словарь чувашского языка

употр. в сложении: пуç-хĕрле, вниз головой.

имеющий дочь. ЧП. Хĕрлĕ çынсем хĕрне сыхлаççĕ.

красный. См. хĕр. Н. Лебеж. Хĕрлĕ çыран тăмĕсем эмел çĕлен пуçĕсем. N. Çуркунне кунсен ăшăтса килнипе, хĕлле хура сăнлă курăнакан йăвăçсем те хĕрлĕ сăнлă курăнса хăйсен кăчăксене хăпартма пуçлаççĕ. Орау. Кăраççина (или: хĕвеле) хĕрĕç (= хирĕç) тытса ал виттĕр пăхсан (если посмотреть скзозь руку на солнце, на огонь), ал хĕп-хĕрлĕ курăнать. Альш. Чирку патĕнчех улпут карташĕ те пур: хĕрлĕ-хĕрлĕ вите-вите тухнă. Юрк. Атьăр, пăратсем, улма сатне, хĕрлĕ улма суйлама, хĕрлинчен хĕрлине суйлăпăр. Шорк. Хĕрлĕ йор çусан, т. е. никогда. Ст. Чек. Ун çуртне хĕрлĕ вăкăр сĕкнĕ (он сгорел). СТИК. Тĕлĕкре хĕрлĕ вăкăр курсан, вут тухат, тет. Вăл вăкăр кам карташне кĕрет, çав çын çурчĕ çунса каят, тет. Ск. и пред. чув. И. Варман улми пĕçерме шухăшланă кĕл çинче, хĕрлĕ кăвар ашĕнче. МД. Пулăн кăвак пĕлĕт айĕнче, пулăн хĕрлĕ пĕлĕтĕн хыçĕнче. (Солд. п.). Янтик. Хура вăрман хыçне кĕрт хӳнĕ, хĕрлĕ сăсар тухнă — йĕр тунă. || Румяный. ГФФ. Хĕрлĕ сăнăм, кăвак коç хойăхпа пиçрĕ савнишĕн. Мое румяное личико и голубые глаза пропали от тоски по милому. Ib. Ятпа поçăм пĕтес çок, пĕтсен пĕтĕ хĕрлĕ сăн. Моя голова и мое доброе имя не пропадут, разве только побледнеет мое румяное лицо. Ib. Пĕчикрен кĕнĕ хĕрлĕ сăн... Мое лицо, румяное с малых лет... НР. Çын сăмаххи, ай, ыр тумасть, хĕрлĕ сăна шоратать. От людских пересудов добра не будет, от них бледнеет румяное лицо. Сред. Юм. Хĕрлĕ хĕр, румяная девица. ЧП. Хĕрлĕ питлĕ сарă хĕр. || Спелый. ГФФ. Карăм çырлана тарăн çырмана, татрăм çырлине самăй хĕрлине. Пошел я за ягодами в глубокий овраг, набрал там ягод самых спелых. || Цветущий. Туперкульос 31. Ямшăк чупакансем епле тĕреклĕ, хĕрлĕ. || Красивый. Собр. Йышра вилĕм те хĕрлĕ, тет. „На миру и смерть красна“. (Послов.). || Рыжий. Ачач 92. Халь те ара çав-çавах хытă шавса тăрать, хĕрлĕ пуçа пĕтĕм вăй çитнĕ таран пăхать, çитерет... Ib. Ц. Пĕр хĕрлĕ тилĕ таçтăн вилнĕ сурăхăн кайри урине тупнă та кышласа выртать. Рыжая лиса достала где-то ляжку дохлой овцы и гложет ее. Ib. 45. Хĕрлĕ тилле куртăн-и? Ты не видела рыжей лисы? Ib. 87. Уссе çитсен, ĕçлесе хĕрлĕ ĕне туяннă. Ау 169°. Хĕрлĕ чăваш хĕрне сыхлать, хĕрĕ тухса каясран. || Прозвище мужч. Кан. 1929, № 180. Ывăлăм! тет Хĕрлĕ Чураккох. Ала 100. Ай-ай, хĕрĕм, мĕн парам-ши? Виçĕ кĕлет тыррăм пор: пĕр кĕлечĕ сана халаллă. — Ай-ай, ати, кирлĕ мар: хĕрлĕ йăтти вĕрех тăтăр. || Яркий, солнечный (о погоде). Чув. пр. о пог. 345. Евдоким кунĕ хĕрлĕ, хĕвел кун пулсан, çуркунне те аван пулат. Если Евдокиин день (1 марта) будет красный, солнечный, и весна будет красная. || Зарево. Шорк. Пĕлĕт çине хĕрлĕ ӳкнĕ.

Чувашско-татарский словарь (1994)

кызыл

Чувашско-эсперантский словарь

[ĥe'rle]
ruĝa
хĕрлĕ ялав — ruĝa fllago
хĕрлĕ-сарă — orgaĝa
хĕрлĕ сăрă — ruĝa farbo
хĕрлĕ эрех — vino
хĕрлĕ кăмпа — sangosuka laktario (fungo)
хĕрлĕ кăшман— ruĝa beto
хĕрел — ruĝiĝi

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

1. «красный», «алый»; «румяный»; 2. «рыжий»; др. тюрк., тефс. ХII-XIII вв., кирг., казах., к. калп., ног., тур., тат., башк., алт. В., тув. кызыл, уйг., узб. кизил, азерб., туркм. гызыл, хак. хызыл, якут. кыhыл «красный». От глагола хĕр (см.), кыз «накаливаться»; ср. русск. накалять металл докрасна.

См. также: