1.
ворота
вырăсла хапха — тесовые ворота с крышей
вĕрлĕк хапха — ворота из жердей
кĕçĕн хапха — калитка (на улицу)
малти хапха — ворота на улицу
касса тĕрленĕ хапха — резные ворота
тимĕр хапха — железные ворота
хапха айĕ — подворотня
хапха йĕки — ось ворот
хапха кашти — перекладина у ворот
хапха хуралçи — уст. привратник
хапха уç — отворять, отпирать ворота
хапхаран тух — выезжать, выходить из ворот
Тимĕр хапха уçăлчĕ. (Тул çутăлни). — загадка Железные ворота отворились. (Рассвет).
2. диал.
дверь
арман хапхи — дверь мельницы
çенĕк хапхи — дверь в сени
◊
хапха çăвар — крикун, горлопан
хапха укçи — уст. выкуп (на свадьбе)
(хапха), ворота. N. Хапха кутне килсе чарăнчĕç. N. Хапхана уç-ха, инке. Эпир çур. çĕршыв 15. Хапхисем хăшĕн чăвашла, хăшĕн вырăсла. Ib. 12. Хапхи таврашне шуçпа тата ăйăсемпе шăтăкласа тĕрлесе пĕтернĕ. Рак. † Питĕрпелен Мускав хушшинче хĕвел анмасăр хапха хупăнмасть. N. † Аттен хапхи чăвашла. Бижб. Халăх çăварĕ хапха теççĕ. (Пословица). Собр. Тимĕр хапха уçăлчĕ. (Тул çутăлни). Синерь. Хапхара (в воротах?) вĕрсе выртас мĕн. ТХКА 71. Пирĕн хапха картишнелле уçăлать те вăл. Альш. Хапха урлă каçса кĕтĕм. Ib. Хапхаран кĕтĕм. Ib. Хапха витĕр кĕтĕм. КВИ. Юмах юпа тăрринче, халлап хапха тăрринче. ЧП. Хапхи тулне тухса пăхнă-тăр. ТХКА 52. Чӳ речене хупрĕ, хăй хапха уçма тухрĕ. N. Çăварне карать хапха пек. Артюшк. Ку ача хапха питĕрнине çурри таран хуçса илсе вунтăхăрăшне вĕлерсе пĕтернĕ. А.-п. й. 42. Хапхине хупмасăрах хăварчĕ хăй. Вута-б. Хапха пайĕсем: ручкă, ручки; тапкăч, упорка, упирает верхнюю ручку ворот в пятной их косяк, чтобы ворота ходили на одном уровне; тăпса, осен; тăпса тĕп, подпяток; ыра, паз; юпа, столб; çӳлти тăпса, верхний осен; тăпса юпи, пятной столб, это тот столб, на котором ходят ворота; янах юпи, притворный столб, к нему притворяются ворота; хапха айĕ, подворотня, доска, которая вкладывается в отверстие ниже ворот между двумя воротными столбами; питĕрчĕк, засов; пропой, пробой; тыткăч, скоба или ручка.
а — тăпса; l и т (железные) — тимĕр тăпса; тимĕр тăпса l упирается на железную плиту t, которая называется — хапха тĕпекĕ; тимĕр тăпса т вращается внутри р, которая называется — прапуй; прапуй делается из железа, в — янах, с — ручки; е — тăпса йĕппи. Если хапха состоит только из йăвăç тăпса (старая форма), то тăпса наверху бывает длиннее, и этот длинный конец вдевается в дыру b, а нижний конец упирается непосредственно на дно б. Углубление в столбе п, куда вставляется тăпса, и дыра b вместе называется — хапха юпи ыри.
капка
«ворота»; др. тюрк. капығ, МК капуғ, тефс. XII-XIII вв. капу, капуғ, АФТ капук, кумык. капу, тур. капы, азерб. гапы «ворота», «дверь»; туркм. гапы «дверь»; тат., башк. капка «ворота»; узб. копка, казах., какпа, тур. капа, азерб. гапа «затворять», «закрывать»; Замахш. капа «запирать». В чув. закономерно должно было бы быть хупха от глагола хуп «затворять», «закрывать»; по-видимому, хапха образовалось не без влияния тат. яз.
кил карти алăкĕ. Кĕл туса пĕтерсен чиркĕве каять. Ун чухне кил карти алăкне (хапхана) уçаççĕ те, урамра кĕтсе тăракан халăх савăнса унтан пиллĕх илме тытăнать [Отец 1904:17–18].
См. также:
хапсăнуллă хапсăнчăк хапсăнчăкла хаптиле « хапха » хапха ай хапха алăк тимĕри хапха алăкĕ хапха алак хапха йĕки