Чувашско-русский словарь (1982)

сăс

II. диал.
то же, что сăсăл 1, 2
сăс кăмпи — гнилостный гриб (на дереве)

сăсăл

1.
отруби
сĕлĕ сăсăлĕ — овсяные отруби
сăсăл хушнă çăкăр — хлеб с отрубями
сăсăлпа пăтратса пар — замешать корм с отрубями (для скота, птицы)

сăсăл

2.
костный мозг

сăсăл

3.
труха, древесная гниль, ситовина
юман сăсăлĕ — дубовая гниль
йывăçа сăсăл кĕнĕ — в дереве завелась гниль

сăсăл

◊
сăсăл вĕçтер — напугать, нагнать страху

Никольскийĕн чăвашла-вырăсла словарĕ

сăсăл

отруби.

168 стр.

Словарь чувашского языка

сăс

(сы̆с), гниль, пористая гниль внутри древесины, Ишек. Сăслă йăвăç. Дерево с пористою гнилью внутри. См. сăсăл. Сред. Юм. Йывăçа пĕр сăс кĕре пуçласан, йывăç час çĕрет. Пшкрт. Перĕн анкартинчи кăмпа каскинче сăс поласлăкчă. Ib. Сăс — ача çĕри (= çĕрĕкĕ), сухое дерево, белое, изменившееся. Ib. Йомана кассан, сăс токрă (обнаружилось переродившееся дерево). || Костный мозг. Сунчел. Сăс, мосол с мозгом. См. сăсă.

сăсăл

(сы̆зы̆л, сŏзŏл), костный мозг. Хурамал. || Пористая гниль внутри древесины. Ишлей-Покровское. Сăсăллă йăвăç, дерево с пористою гнилью внутри. || Отруби. Зап. ВНО. Кулаç пĕçернĕ чух сăсăл ярсан, кулач шурă пулать. Ib. Çăнăх сăсăлĕ, отруби. Календ. 1911. Ăна шывпа пăтратса çăнăх е сăсăл сапса парсан, аван. ЧП. Аслă шывсем тăрăх армансем, урпапа тулă авăрать: мамăкĕсем вĕçеççĕ çӳлелле, сăсăлĕсем лараççĕ тĕпнелле, çавсем çĕмĕреççĕ хул тĕпне. Хурамал. Тулă çăнăхне аласан, ала çине юлнине сăсăл теççĕ. О сохр. здор. Апла тăвас тесен, хĕллене самаскăпа е тăмпа хутăштарнă сăсăлпа икĕ чӳречине те, пĕр шăтак хăвармасăр, лайăхăн сĕрсе лартас пулать. Ib. Çăнăхне авăртса килсен, сăсăлне уйăрмашкăн татах алапа алатпăр. СТИК. Çăнăх алласан, сăсăл пухăнат. N. Сăсăл пĕрчи пек сĕвĕне пуçлать. Хурамал. Тулă сăсăлĕ, ыраш сăсăлĕ, отруби. || В перен. знач. М. В. Шевле. Куçран сăсăл вĕçсе тохрĕ, т. е. перепугался. Трхбл. Сăсăлĕ вĕçрĕ, хăрарĕ. N. Хăй халăхĕн сăсăлне çапла вĕçтернĕ. СПВВ. ЕС. Сăсăлĕ вĕçнĕ = пит хăранă, сиксе ӳкнĕ, сехĕрленсе кăвакарса кайнă çын. Орау. Вăрланă лашана илнĕ тесе çыпçăнса, сăсăла вĕçтерчĕç вит. Ib. Вăрмантан тухсассăнах икĕ кашкăр ик енне ӳкрĕç те, лаша патĕнчех пыраççĕ. Шăльсене йĕрсех пыраççĕ. Сăсăлăм вĕçрĕ пĕтĕмпе. ТММ. Сăсăл вĕçтер, сильно напугать.

çип пăтла

мочить вымытые нитки в мотках в воде с луком и молоком, чтобы сделать их скользкими. Сред. Юм. Çип пăтла тесе çиппе çума каяччин çăнăх ярса вĕретнĕ шыв çине чиксе кăлар тессине калаççĕ. N. Çип пăтлас. Хĕçе лайăх шутăр тесе, çипписем ан тĕкленччĕр тесе, çиппе кумаччен вĕретнĕ сăсăл шывĕпе, е çăмарта шывĕпе йĕпетсе силлесе типĕтеççĕ. Ураççи лайăх çыпçăнтăр тесе, çиппе çемçетеççĕ, е хăймалă шывпа, е кантăр вăрри чусти шывĕпе, е çулă шывпа йĕпетсе типĕтеççĕ.

хывăх

(хывы̆х), отруби. См. сăсăл. Ст. Чек., Качал., Чертаг. Хывăх у ячменя, гречи, овса, полбы. N. Хывăх, отруби вообще (ржаные, ячменные). N. Хывăх ăшне пытарса хунă. N. † Хире тухрăм выляма, ялан тулă хывăхĕ. N. Тырă хывăхсăр пулмасть. (Пословица, равнозначущ — „Семья не без урода“). || Мякина. Н. Карм. КС. Шелуха гречи, полбы. СТИК. Пăри тĕш çуртарсан пăри хуппи юлать; ăна хывăх, теççĕ.

хурт йĕнни

куколка. КС. Хурт йĕнниллĕ йăвăç, дерево, за корой которого (сăсăл хушшисенче) есть куколки. || Маточник, куда запирают матку. N. Хурт йĕнни — ама хупакан йĕнĕ.

алланчăк

(аллан’џ̌ы̆к), i. q. (то же, что) аланчăк. Сред. Юм. Тыр алланă чõхне ала айне тõхакан тõсанне, пõхрине, вĕт тыррине пõрне (те) пĕрле алланкăк теççĕ. Высевками называют пыль, куколь и мелкие зерна, которые при подсевании падают из решета на землю [или выходят наверх. Н. А. ]. Ib. Тыр алласан ала тĕпне тохакан вăрăсĕне алланчăк теççĕ. Зерна, которые при просевании падают на землю под решето, называются высевками. || Eadem v. sign, frumentum deterius cum sordibus permixtum. Также плохое жито, перемешанное с сором. || Aut furfures a farina excreti. Или отруби, получаемые при сеянии муки. Ст. Чек. Алланчăк — ала çийĕ, çинăх аланă чухне çăнăх çине тухакан ала çийĕ, сăсăл.

каç

(кас’), вечер, ночь. Хурамал. Каç каçрах выр тăр та, ирхине иртерех тăрăр. Вечером ложитесь поздно и утром вставайте раньше. N. Каç пуларахпа (к вечеру) хурăнташсене, пĕлĕшсене чĕнме ячĕç. Т. VII. Ун чухне каç пулса килет (близится, наступает вечер), тет. N. Çав каç вĕсем нимĕн те тытайман. В тот вечер они ничего не поймали. N. Ыр каç полтăр! Добрый вечер! ЧП. Ирех тухрăм, каçа юлтăм. N. † Каç пуласса кĕтсе тăр. Б. Олг. Çурнă чох калат: торă, ыр каç ту. Регули 298. Каç поларах (поларахпа) килет. Ib. 1377. Каç поларахпа килтĕм. Изамб. N. Чирккӳлĕ яла каçах (еще с вечера) кĕлле килнĕ çын пулат. Ст. Айб. Каç пулса, çывăрма выртсассăн, таркăн патне тĕлĕкре татах икĕ кайăк пырса... Ишек. Каç каçалла килет. Хĕвел анать. Тим. † Кĕске çĕрĕн ăйхи тутлă, тесе, ытла каçах выртса ан çывăрăр. Юрк. Лутра шĕшкĕ, сарă мăйăр, каçса çитеймесĕр (надо: катса çиеймесĕр) каç турăм. N. Çав хĕрĕх кунччен чăвашсем питĕ хăраççĕ: каç вилнĕ çын каç чĕрĕлсе килет, тесе, чăвашсем вилнĕ çынтан питĕ хăраççĕ. Чуратч. Ц. Тепĕр кун каç ачана тата тепĕр ĕç пачĕ, тет. Сред. Юм. Каç полса пырать (= каç полса килет). День клонится к вечеру. («Здесь показывается не только время, но рисуется и картина»). Ib. Каç пола пырать. День клонится к вечеру. («Здесь показывается только время, а не рисуется картина»), Т. Григорьева. Каç калаçнă сăмаха чăхă сысать, теççĕ. Янш.-Норв. Ăна (орехи) ката-ката каç турăм. N. Каç пулсах кайман та-ха, пуласшăн çав ĕнтĕ! Еще не совсем наступил вечер, но уже скоро наступит. Якейк. Ыр каç полтăр! — Çăвăрса кай (переночуй)! Ху çăвăрса йол! N. Икĕ каç карăм. Юрк. Епле апла, акă епле: кунĕпе ачасемпе асапланатăп, каç çывăрма выртатăп. Скотолеч. 6. Каç тăма (на ночь) сăсăл анчах парсан, тата лайăх (лошади). Ib. 4. Каç тăма апат панă чухне (лошади). N. Каç выртма юлнă ачасем. Чуратч. Ц. Каç выртмаллах кайна çаксем. Пошли с тем, чтобы там ночевать, с ночевкой. N. Ăратнисем килĕсене саланмаççĕ, ĕçсе-çисе çавăлтех каçа юлаççĕ. Макка 160. † Сарă ачана тус турăм, уяв каçне калаçма. Якейк. Ăшă каçсам (в теплые вечера) ăрамра çӳреме лайăх. Байгл. † Каç тĕттĕмсем пулса халь килет-çке, пире кайма вăхăт çитет-çке. || Канун, накануне. Ильм. Мункун иртсен виçĕ эрнерен вырăсэрни каç пумилкке тăваççĕ. БАБ. Вырăсэрни каç, эрне каçсенче пирĕн пата кӳршшĕсем пĕр арăм пырат. Туй. Туй пулас каç. Юрк. Мункун каç пĕлĕтлĕ пулсан, ырă çул пулат. ЧС. Пĕрре эпĕ вырсарникун каç ачасемпе выртма карăм. Альш. Хăят каçĕ вара, Хăят кунĕ (16 июня по ст. ст.) каçпа, тин хай кĕвĕ каласси чарăнат: уяв пĕтет. N. Мăнкон каç, тесен, мăнкон ыран теме те йорат, тепĕр конне (мăнкон), кĕлĕрен тохсан, каç полсан та, мăнкон каçах теççĕ (т. е.. выраж. «мăнкон каç» имеет двоякое значение). Шăмат каç [йон-каç]= или «в субботу вечером», или «в пятницу вечером». Альш. Кунта праçник каçĕсенче кĕлĕ пулат. Ала 27. Эсĕ кунта мĕн туса тăратăн? Эпĕ сана: каçах (еще с вечера, т. е. вчера) карĕ пулĕ, тесе каларăм (думала что ты...). Цив. Эпĕ каç çĕрĕпех сыхласа лартăм, çывăрмарăм.

Русско-чувашский словарь

отруби

сущ.множ.
сăсăл, хывăх (тырă авăртсан юлни); хлеб с отрубями хывăхлă çăкăр

Русско-чувашский словарь (1971)

высевки

мн. алланчăк, ала çи; хывăх, сăсăл.

головомойка

ж. разг. пăсăрлантару, пăсăрлантарни, ятлани; задать головомойку пăсăрлантар, сăсăл вĕçтер.

загнанный

прил. 1. (измученный, обессиленный) ывăнтарнă, пăшăхтарнă, халтан янă; ураран ӳкернĕ; загнанная лошадь пăшăхтарнă лаша; 2. (запуганный) сехре хăпнă, сăсăл вĕçнĕ.

костный

прил. шăмă ⸗ĕ [⸗и]; костный мозг сăсăл, шăмă сăсси.

мозг

м. 1. миме; головной мозг пуç мими; спинной мозг çурăм мими; костный мозг шăмă мими, сăсăл; 2. перен. пуç, ăстăн; партия — мозг рабочего класса парти — рабочи класăн ăстăнĕ; 3. мн. (кушанье) мозги мимерен пĕçернĕ апат; ◇ вправить мозги тăна кĕрт; до мозга костей испорчен пĕтĕмпех пăсăлса кайнă (çын); шевелить мозгами пуçа çĕмĕр, шухăшла.

отруби

мн. сăсăл, хывăх, иршĕ.

отрубный

прил. с.-х. хывăх ⸗ĕ [⸗и], сăсăл ⸗ĕ [⸗и]; отрубный корм хывăх апачĕ.

сбой

м. 1. разг. (часть туши) выльăх пуç-ури, ăшчикки; 2. с.-х. (отруби) сăсăл, хывăх, ирĕш, кипек.

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

сăсăл

, сăсă «костный мозг»; алт. В сузы «душа человека и животных».

сăсăл

«отруби»; Рясянен усматривает заимствование из финских языков: мар. шутыл, у дм. сәсло, коми. с’у, морд. сееева «отруби» (TLT 260).

Чувашско-русский фразеологический словарь

Пăкки тухса ӳкнĕ

Пăкки тухса ӳкнĕ сильно испугался; син.: сехри хăпнă, чун [чĕре, ăшчик] тапранчĕ, чун ура тупанне çитрĕ, чун чĕрне вĕçнех çитрĕ, сăсăл вĕçрĕ.

Сăсăл вĕçет

Сăсăл вĕçет душа уходит в пятки у кого; син.: сехре хăпать (хăпрĕ).
Çĕр çине пăхнипех Пĕтĕм сăсăлу вĕçсен, Сикмелле-тĕк нимсĕрех — Анкă-минкĕне ерен. С. Элкер.

Сăсăл вĕçтер

Сăсăл вĕçтер нагонять / нагнать страх (страху) кому, сильно напугать кого; син.: сехре хăпарт.
Корпус нимĕç сăсăлне, Унн пăсне те вĕçтеретчĕ, Украина çĕршывне Шаларан шала кĕретчĕ. Я. Ухсай. Пĕлсех пуплет-ши ĕнтĕ хăй е сăсăл çеç вĕçтерет-ши? К. Турхан.

Сехре хăпать

Сехре хăпать приходит в ужас кто, сильно пугается кто, страшится кто; син.: сăсăл вĕçет (вĕçрĕ).
Мана таçта çĕр шăтăкне анса тăнă пекех туйăнчĕ, сехре хăпса тухрĕ. Хв. Уяр. Сехри хăпнă стражниксем, хурал пӳртĕнчен сиксе тухса, теçетник çуртне тарса кĕчĕç, алăка шалтан тĕкĕлесе лартрĕç. А. Артемьев. Аçуна тытса паракансем шăл хăйранипе сехре хăпать. В. Ухли.

Сехре хăпарт

Сехре хăпарт напускать / напустить страху, нагонять / нагнать страх (страху), наводить страх ужас]; син.: сăсăл вĕçтер.
Коммунист, маттур разведчик Нимĕç мурĕн сехрине Хăпартма кĕрсе çӳретчĕ Хăш чухне тăшман тылне. Я. Ухсай. Çак шур казаксем аякранах сехре хăпартмалла паттăррăн та хăрушшăн курăнчĕç. В. Бурнаевский.

Чун чĕрне вĕçне çитет

Чун чĕрне вĕçне [ура тупанне] çитет (çитрĕ) душа уходит (ушла) в пятки у кого; син.: сехре хăпать (хăпрĕ), чун [чĕре, ăшчик] тапранать (тапранчĕ), куçран сăсăл вĕçсе тухрĕ, сăсăлĕ вĕçнĕ, пăкки тухса ӳкнĕ.
Ай-хай-ах салтак нуши! Тата йывăр та пур-ши? Хĕç витмен — патак витет, Чун чĕрне вĕçне çитет. П. Хусанкай. Чунăм ура тупанне çитрĕ.

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

сая яр

çухат. … ют патша çĕрне 1 тенкĕлĕх сăсăл сутса килте 5 тенкĕлĕх сĕт сая янине (çухатнине) сисместпĕр те эпир… [Франкфурт 1913:4].

сăсăл

хывăх. Лаша пуçне чиксе пашкаса тăрать пулсан ăна кӳлме юрамасть, шăварас та пăртак утă е сăсăл (хывăх) йĕпетсе парас пулать … [Сельский 1910:5].

См. также: