Чувашско-русский словарь (1982)

йăлтăр

I.

1. подр. —
о ярком блеске, сверкании
тĕттĕмре вут çути йăлтăр курăнса кайрĕ — в темноте блеснул огонек

йăлтăр

йăлтăрр — усил. от йăлтăр I. 1.
çулăм йăлтăр ялкăшрĕ — поднялся яркий столб пламени

йăлтăр

йăлтăр-йăлтăр — усил. от йăлтăр I. 1.
шыв çинче хĕвел шевли йăлтăр-йăлтăр вылять — на воде играют солнечные блики

йăлтăр

2.
яркий, блестящий, сверкающий

йăлтăр

ярко
йăлтăр кӳлĕ — сверкающая поверхность озера
йăлтăр пурçăн — блестящий шелк

йăлтăр

3.
веселый, радостный
сияющий

йăлтăр

весело, радостно
йăлтăр кулă — сияющая улыбка

йăлтăр

4.
совершенно, полностью, абсолютно
йăлтăр таса тӳпе — совершенно чистое небо

йăлтăр

II. глаг.

блестеть, сверкать, сиять
играть
курăк çинче сывлăм йăлтăрать — на траве сверкает роса
питре кулă йăлтăрать — на лице играет улыбка

йăлтăра

2.
то же, что йăлтăр II.

шупка

2.
бледный, светлый
бледно-, светло-
шупка кĕрен — нежно-розовый
шупка хĕрлĕ — бледно-розовый
йăлтăр шупка — светло-розовый
шупка кăвак — 1) бледно-синий 2) сиреневый
шупка сăнлă çын — бледнолицый человек

йăлтăр-ялтăр

1. подр. —
о прерывистом ярком сверкании
çиçĕм йăлтăр-ялтăр тăвать — ярко сверкает молния

Словарь чувашского языка

сăн-виттĕр

зеркало. См. куç-кĕски. Сĕт-к. Хĕвел çуттинче сăн-виттĕр йăлтăр-ялтăр тăвăть.

сĕрĕш

падать в сторону ветра (о хлебе в поле). Н. Тахталы. Шел. 157. Сĕлтĕленсе, сĕрĕшсе, йăлтăр-йăлтар курăнса, çырмасемпе пăр каять. Ib. 7З. Сивĕ пăр, купаланса, сĕрĕшсе, Сĕнче кукрисене пыра-пыра капланать.

çитсе тăр

подойти, подьехать. Кан. Эп те çитсе тăтăм. N. Хăйă çутти йăлтăр курăнчĕ. Çитсе тăтăмăр (подъехади). || Являться. N. Эпĕ унта кашни уйăхра тенĕ пекех çитсе тăтăм. Я являлся туда почти что каждый месяц. Я являлся туда (ездил, ходил туда) почти каждый месяц. || Быть довольным, достаточным. Юрк. Пĕр авка çак сăмахсемпе çитсе тăрам. N. Халь çитсе тăтăр-ха. Пока довольно (больше пока не пишу). || Подоспевать. N. Çитсе тăр.

тавраш

(-аш), окружье, окруженье. N. Пĕтĕм тута-сăмса тавраш (область рта и носа) питĕ ирĕлсе карĕ-ха — тӳрленмест. Собр. Уйăх таврашĕ карталансан (если месяц в кругу), йĕпе пулать, теççĕ. Б. Яныши. Çак кĕпер таврашне, çĕртме çинче утсене çитарма ялан курăк çитĕнтереттĕмĕрччĕ. О сохр. здор. Кровате (чит. кравата) тата алăк патне, чӳрече таврашне (около окон) лартма юрамасть. || Окружность. Ск. и пред. чув. 34. Карталанса йĕри-тавра тăнă ташă вырăнĕ, вунă чалăш таврашĕ. || (Приблизительное) время. Альш Миххайла праçникĕ таврашĕнче (около Михайлова дня) юр ӳкет, ӳкнĕ çул (в иной год). || Отношение. N. Наянлăхăмпа çыру яраймасăр тăратăп, тетĕн, вăл тавраша (в этом отношенни) эпĕ хам та çавах, анчах савнă çыннăмран çыру вăл-ку илсен, кирек хăçан та хирĕç часрах çырсă яма тăрăшатăп. || Относящееся до.. Изванк. Пирĕн ялта мур таврашне пĕлекен пĕр Микул карчăк анчах. || То, что относится к известному роду предметов. Юрк. Эрех таврашне пăхса тăма хăйсене уйрăм пысăк тӳресем тытса тăрат. Кама 7. Васса (пуçне пăркаласа). Е-е-е-х! ăс тавраш санăн. Хăнаран укçа ыйтаççĕ-и? Кам вĕрентрĕ сана. Тьфу, йытă пичĕ! N. Кунта япала таврашĕ питĕ хаклă. Баран. 44. Ялта лăпах пулнă, хăйă çути тавраш нимĕн те пулман. N. Выльăхăн ăс тавраш çук, вăл ăçта каяс килнĕ, çавăнта каять. Кан. Пуш урапанах: таврашсене çĕмĕрĕ (лошадь), тесе, калла турттарса килтĕм. ППТ. Çĕрен хуллин таврашин çӳп-çапне (сор от прутьев, обломки) прахтармаççĕ (не позволяют бросать). N. Пахăр-кĕмĕл тавраш(ĕ), çурт-хуралтă тавраш(ĕ). Менча Ч. Вĕсем акана тухаччен малтан ака таврашсене, суха таврашсене, сӳре таврашсене хатĕрлеççĕ. N. Çав вăра таврашĕ мар-и (это не вор-ли какой-нибудь) мĕн пĕшкĕнсе (нагнувшись) пырать вал пирĕн хыçран? Юрк. Начальник таврашĕ вăл тĕлтен сана аса та илме пĕлмест. О сохр. здор. Улпут таврашĕнче нихçан та сăпка кураймăр эсир. Юрк. Сирĕн вара ку çулта ĕне тавраш çук-и мĕн? Разве нынче у вас коров нет? Ib. Пирĕн чăвашăй йĕрĕх таврашĕнче пукане пек япала таврашĕ çук (никаких идолов не бывает). ППТ. Масар çинче кĕлĕ таврашĕ-мĕнĕ тумаççĕ (никаких молений не совершают). Сборн. по мед. Лаша-выльăх таврашĕнчен: ут-выльăха çамрăк чухне чипер пăхас пулать, тетпĕр. Халапсем. Эпĕ халап таврашне пĕртте пĕлместĕп. Я, вообще, совсем не знаю сказок. Баран. 29. Тăван хĕрĕ пек курса, ун валли тавраш хатĕрленĕ. Ib. 162. Пуринчен ытла лаша таврашне çӳререх параççĕ (калмыки). || Принадлежности, приспособления. О сохр. здор. Çавăнпа ача кипкисене, унăн çăтарне, тата ытти таврашĕсене те тасарах тытма тăрăшăр. СПВВ. Тавраш нуммай кирлĕ. Нужно много разных вещей, приспособлений, одежды и пр. (Так понимают в Сред. Юм.). ЧП. Атте салат пачĕ те, анне тавраш пачĕ те. Ходар. Сăрине (для „тайăн сăра“) тунă чухне таврашсене пит тирпейлĕ тыткалаççĕ (наблюдают за чистотой посуды и принадлежностей, которыми пользуются при варке пива). || Одежда (в некоторых выражениях). О сохр. здор. Хамăр тавраша ялан таса тытас пулать. Болезни. Тепĕр çĕрте хĕретнĕ-кăвакартнă таврашпа çӳреççĕ. Букв. Таврашна тасарах тытса усра. Будь опрятен. Янш.-Норв. Епле унăн (девушки) таврашĕсем чечен. Ib. Пасар таврашĕ те унăн питĕ нумай (у девушки, которую думают взять замуж). Орау. Хĕрарăм таврашĕ. Сред. Юм. Хĕрарăмăн кĕпе-йĕм (белье) нăмай пôлсан: тавраш нăмай, теççĕ. Алик. † Çын таврашпе килмен, хам таврашпа хам килтĕм, атийăк та апайăн. (Из песни туй арĕм). || Наряды. Собр. Хĕрĕ (невеста), пасар çитсен, пасара кайса, таврашсем илет. Бур. † Ай-хай, хамăр тантăшсем, кĕмĕллĕ иккен таврашсем. || Приданое (добро). N. Пĕр таврашĕшĕн илни анчах пулчĕ, хăй нимĕн тĕшне те тăмаçть (про жену). Чураль-к. † Ах кинçĕм, Пăраски, час тапранса часах тух; час тапранса тухмасан, хăвăн (= хăйĕн) таврашпе тухмаçть, тет, хăвăн таврашпе тухсассăн, час тапранса тухать, тет. (Свад. п.). || Добро, имущество. Иванова. Çак пушарта нумай тавраш, пĕр хĕр-ача çуннă. Истор. Ытти хаклă йышши таврашсем те нумай парса янă. Изамб. Т. Пуяннисем таврашне (япалине) кура хаклăрах тӳлеççĕ. || Сбруя. N. Урапасем ӳпне çавăрăнса каяççĕ, таварсем пылчăк çинче таптанаççĕ, лашисем ĕрĕхсе, таврашсене таткаласа çӳреççĕ. Ёрдово. Лаша таврашсем вăлсен питĕ япăх, таврашсене пĕртте юсамаççĕ. Лашине хытă кӳлсен: тавраш ванать, теççĕ. Чураль-к. † Ачи шухă, ан тийĕр, ати тавраш шуç тавраш; çав шуç тавраш пĕтмесĕр, пирĕн шухă пĕтес çук. Актай. † Шупашкар хуçи аттим пӳр, шуç таврашсăр тухас çук. Н. Байгул. † Йăлтăр-йăлтăр йĕс тавраш, çутатмасан килĕшмест. || Органы. N. Вал кăшт çех вырăнтан сикме пултарать, хăйĕн пур таврашĕсене те пĕтернĕ, вăл сывламасть те, унăн юн тымарĕсем те çук, çăварĕ те, хырăмĕ те, пыршисем те, хыçалти шăтăкĕсем те çук. || Материал. N. Машиная шухăшласа кăлараканни çавна тума хăй таврашĕпе те çĕр тенкĕ анчах илнĕ. Ал. цв. 20. Çулçăсем, туратсем, чечексем карнă, ылттăи-кĕмĕл ука таврашпа витнĕ хăй юратнă сакă çине ларать. || Род, фамилия. Орау. Çав Кăрнин усрав ывăлĕнчен Ситемен тавраше пуçланса кайнă. Альш. Мăрса йăхĕсем каяççĕ куçса Пӳркелне. Пӳркелĕнче халĕ те пур, Мăрса тавраш, теççĕ. КАЯ. Апрам таврашĕ (пирĕн йăх ячĕ). N. Кам таврашĕ эсĕ? Ты из какого рода (или: фамилии)? N. Тăраль (трал’) тавраш (-а_ш). Орау. Урлав таврашĕ питĕ ĕрчĕхлĕ ăру вăл. Орау. Вăсен таврашĕнче путлĕ этем пур-им? || Нечто подобное, такое. Дик. леб. 40. Вăл ун пек тавраша унччен нихăçан та курман. N. Нумайĕшĕ çĕнĕрен законсем кăларасшăн пулчĕç. Нумайĕшĕ вăл тавраша кĕтмен, вĕсемшĕн вăл ĕç сисмен çĕртен пулчĕ. СТИК. Пирĕн вăл тавраш мĕн çук? У нас ничего подобного нет. (Возражает, почти что обидевшись, на вопрос: сирĕн им-çам пур темерĕç-и, парăрччĕ, пулсан). || Культ. ЧС. Ку киремет таврашне ан тăвăр. Не совершайте этих идольских обрядов. || Альш. Хирти Кушкă таврашĕ, çĕнĕ Мертлĕ таврашĕ акат вăл анасене: çавсен çĕрĕ, тет вăл. || Обстоятельство (грамм. термин, неолог.). || В смысле послелога. N. Атăл таврашĕнче ун пек хула нуммай. В Поволжье таких городов много. Ib. Хула (ял) таврашĕнче (около города, деревни); çăварни таврашĕнче (около масляницы). N. Пукрав таврашне те таврăнайăп-ха эпĕ. Неизвестно, вернусь ли еще я к Покрову. N. Мункун таврашнелле те тавăрнайăпăр, тем. Неизвестно, воротимся ли мы к пасхе.

тимĕр-тăмăр

металлы. Шел. 131. Асапланса, эп çĕртен тимĕр-тăмăр кăларап. Ib. Йăлтăр-ялтăр шăрçисем, тимĕр-тăмăр хурçисем! Этем йăх. еп. пуç. кай. 63. Тимĕр-тăмăрсем каярахпа анчах тупăннă, вĕсенчен чăн малтан пăхăр тупăннă, ун хыççăн анчах этем тимĕр тупнĕ, тет. || Металличеекие вещи, употребляемые в домашнем обиходе. Ст. Чек. Тимĕр-тăмăрсем илме карĕ-ха пасара, çурт валли.

тумтир

томтир (тум_ди_р, томд’ир’), одежда. Н. Cедяк. Çапла калаççĕ пирĕн енче тумтир çинчен: кивĕ пулсан та, шурă пултăр, теççĕ. N. Тумтир ăшĕ, подкладка. N. Ялти çамрăк вăйăра, çинчи тумтир хĕр çинче. Икково. Томтирру, томтирна, томтирăнтан. N. † Пакшанăн тумтирри симĕс-кăвак, ухатана каякан никам та çук. Пирĕн хĕрсем йăлтăр-ялтăр, хăтана килекен пĕртте çук.

тӳлек

(_тӳл’эк’), тихий, спокойный, смирный. Аттик. Тӳлек çăмăрна пар. (Моленье). Абаш. Тӳлек лаша, тихая лошадь. N. Тӳлек çанталăкра аслати авăтнă пек, топă сасси илтĕнет. N. Тӳлек çын. Собр. † Йăлтăр-йăлтăр пуçĕсем, тӳлекçеççĕ сассисем. N. Тĕлĕнмелле! Çак кайăк сассисем пĕртте сасă пек те туйăнмаççĕ, çанталăк çапах пĕр сасăсăр, тӳлек пек туйăнать. Альш. Темĕн сарлакăшĕ выртат сарăлса кăн-кăвак шыв, тӳлек шыв. N. Кронштадт халĕ лăпланса çитрĕ. Пристăнь çинче те пурăнăç тӳлек. Полтава 73. Çамрăк кăкри пит тӳлек, хуллен сывлать еррипе. Ib. Манăн тӳлек кăмăла юратмасăр йышăнан. „Любовь смиренная моя встречает хладную суровость“. Сĕт-к. Çанталăк ку туруçăн пит тӳлек тăрать (тихая погода). СПВВ. ИА. Çанталăк тӳлек чух шыв хумханмасть. СПВВ. МА. Тӳлек е лĕп çиç — çил çук чухнехине калаççĕ. N. Çанталăк пит тӳлек. Çӳлтен кайăк сассисем илтĕнеççĕ. Ib. Ырă сиплĕхлĕ, тӳлек çăмăр пултăр. N. Паян тӳлек çумăр çăвать те, хăш чухне йăс-йăс-йăс туни илтĕнет, çавăнтах тата тимĕр (крыша) çинче шанкăр-шанкăр туни илтĕнет (звон), тата шапăр-шапăр та тăвать (стук падающих капель без звона), йывăç çулçисем лăстăр-лăстăр туса лараççĕ. НЧ. Кимсем чарăнса тăракан тӳлек вырăн. N. Çак каланă сăмахсем ытла та тӳлек тухаççĕ. Пурне те калас пулсан, ялсенче ун пек кăна калаçмаççĕ. N. Кăçал пĕре çула кун пит тӳлек пулчĕ. Çу уйăхĕ. Хĕвел пĕçерет. Ск. и пред. чув. 39. Ăвăс çулçи майĕпе чĕтренкелет тӳлекре. || Смирно, тихо, спокойно. ПВЧ 95. Тем чол тӳлек çӳресен те, пиртен ыр ят тохас çок (мы не дождемся доброго имени). || Покой, тишина.

кӳлеш

(_кӳл'э_ш), ревновать. N. Ют арăмпа кӳлешекен арăм, хаяр чĕлхипе пурне те çитсе кастаракан усал арăм чĕре суранĕ вăл, хуйхă вăл. Янтик. Упăшки хăй маткине: кампа та пуса çӳрет, тесе шухăшласан, çапла çынсене каласан вара ăна: у маткине çавăнтан (Микуларан) кӳлешет, теççĕ. Ск. и пред. 86. Хĕртен арăм пулсассăн, ват упăшка кӳлешет. Тюрл. Лайăх маткана корсассăн, каччăсем она олталама шотлаççĕ; опăшки çавăншăн кӳлешет и хĕнет. Юрк. Упăшки пит кӳлешет. Альш. Арăмĕ упăшкинчен кӳлешет (= упăшкине: арăмсемпе çӳреттĕр, тет). Изамб. Т. Пĕр-пĕр арăмăн упăшки çамрăк пулсан, хăй ватă пулсан, ул упăшкинчен кӳлешет. Полтава 53. Эсĕ мана кӳлешĕн? N. Вăл арăмне пит кӳлеше пуçлать. ЧП. Кӳлешекен çынсем тек кӳлешчĕр, кил иксĕмĕр тăрар юнашар! Пазух. Йăлтăр-ялтăр йăлтăрка, урам варринче тупрăмăр, кӳлешекен хĕрсене çĕр мунчара тупрăмăр. N. Унăн арăмĕ упăшки çынсен арăмĕсемпе вылянăшăн кӳлешет (кĕвĕçĕт). Ст. Чек. Вăл арăмне çынпа кӳлешет (ревнует). Янтик. Çавсем пек ухмах тек тĕнчере те çук пуль! тек кӳлешсе çӳреççĕ пĕр-пĕринчен: упăшки маткинчен Иванпа кӳлешет. Сред. Юм. Арăмĕ ôпăшкине: çын хĕрарăмпе (так!) çӳрен! тесе, вăрçса çӳресен, ôпăшки арăмне: çын арçыннипе çӳрет, тесе, вăрçсан: кӳлешет, теççĕ. СПВВ. КЕ. Арăмĕпе упăшки кӳлешет, теççĕ (пĕр-пĕрин айăпне тупса вăрçни). Каша. † И, авланман ачасем! инке-арăмшăн кӳлешет! N. Çак арăма, унăн ачине те сывлăхсăртан, вăйсăрлăхран, кӳлешекентен, курайман çынтан, усал куç ӳкесрен сыхла. N. Усал çынсенчен ан кӳлеш, вĕсемпе хутшăнма та ан тăрăш.

кăчăрка

назв. ног с когтями в загадке (правоп. сомн.). Орбаш. Тăватă кăчăр(к)ка (ноги), икĕ йăлтăрк(к)а (глаза), пĕр шĕвĕр(к)ке (хвост). (Кушак). Абыз. Ик йăлтăр(к)ка, тăват кăчăр(к)ка, пĕр тратăн. (Кушак).

тĕслĕ

различный. N. Куркасене сăрлама вуник тĕслĕ сăр кирлĕ. Ильмово. Пур-пур тĕслĕ шăрçам пурте пур, ылттăн тĕсли анчах çук. Юрк. Кӳр укçăна! Эпĕ сана çӳреннине те, кăваккине те илсе парăп. Епле тĕсли кирлĕ, ун пеккине шыраса тупса илсе парăп. || Похожий цветом (видом) на... ЧП. Мăк тĕслĕ. Богдашк. Йăлтăр тĕслĕ шăрçана çипе тирни мĕн илем. О сохр. здор. Хăш чухне çан-çурăма пĕтĕмпе пăхăр тĕслĕ вĕтĕ шатра тухать (сыпь). Якейк. Мара тĕслĕ хĕр кирлĕ. Регули 1259. Манăн тĕслĕ ку япала. Образцы. 79. † Хуçа тĕслĕ аттене хăта туса лартрăмăр. Пике тĕслĕ аннене тăхлачă туса лартрăмăр. || Тим. Тĕслĕ шăрçасем пурте пур (целы), ахах шăрçам анчах çук. N. Халĕ конта пор тĕслинченех хаçет волаççĕ. || N. Тĕттĕм пуличчен ачасем темиçе тĕслĕ те вылярĕç. СТИК. Çитмĕл çичĕ тĕслĕ. || Лад. ГФФ. † Кăçал пирн çинчен ят тохни, отмăл тĕслĕ кăларчĕç, çитмĕл çĕре çитерчĕç. Много нынче про нас судачили – на шестьдесят ладов выдумали, на семидесяти местах расславили.

тĕтĕмлĕ

дымный. Альш. Йăлтăр-йăлтăр турĕ те, тухрĕ пĕтĕрĕнсе тĕтĕмлĕ-çулăмлă хутăшлă анкартинчен.

чавса

локоть. Альш. Чавсине çĕклеймес. Не может поднять руку, потому что болит локоть. Ib. Чавсине тавăрнă. Засучил руки. Т. Григорьева. Чавса инçе те мар, çыртма çук. Шурăм-п. Чавса тăрăшшĕ çĕççине (с локоть). Юрк. Ыран каç кĕтрĕм, килмерĕн, чавса çинче ларса çĕр каçрăм. N. Чавсана çавăрса çыртасчĕ, çитмест вара. ТХКА. Хăйĕн кĕрĕк тӳммисем татăлса пĕтнĕ, кĕрĕкĕн сылтăм чавси çурăлнă. || Сред. Юм. Ôна пит нăмай лартрăм тессине чавса таран лартрăм (тăхăнтартăм) теççĕ. Начерт. 193. Чавсапа, на отмах. || Принадлежность ткацкого станка. Юрк. Чавса, хивсе выртаканни. И. Седяк. Тăратма, чавса = хивсе хуракан икĕ юпа. Янгорч. Чавса е тăратма (пир вырăнĕ). || Шел. 56. Тем чул чӳлмек чавсисем, тилкеписем, пушисем, тухья-хушпу тăхăннă йăлтăр-ялтăр пуçĕсем. || Ст. Чек. Ку йывăç чавса куккăр.

чалăр

разбегаться (о глазах). N. Юр çутинчен куç чалăрса каять. Орау. Ӳсĕр пулмалла, куçĕ-пуçĕ чалăрнă пек курăнчĕ. Чертаг. Шыльăкра пăхса тăрса куç-пуç чалăрса карĕ. Чăв. юм. 1924, 58. Ама çурийĕн, ылттăна курсан, куçĕ-пуçĕ чалăрса кайрĕ. Альш. Лавккана пытăм та, темĕн чухлĕ япала çине пăхнипе куç чалăрса кайрĕ (глаза разбежались). Сред. Юм. Хусанта кĕтĕмĕр пĕр макаçăна, ман куç-пуç чалăрчĕ кайрĕ, никĕшне пăхма та пĕлместĕп, пур çĕрте те йăлтăр-ялтăр çиç курăнать.

чап

подр. звуку при поцелуе. КС. Тутипе чап тутарса илчĕ (при поцелуе, чăп – слабее). СТИК. Чап чуп тăват. Целует громко. || СТИК. Шăпчăк: чап чап ши... тутарса юрлат. || Т. II. Загадки. Пӳрт умĕнче те чап чап, кĕлет умĕнче те чап чап. (Тумла тумлани). Якейк. Чап-чап чапчушка, чапчушка та чаплă мар, çак ял хĕрĕ те чаплах мар. М. Тув. Чап-чап чапчушка, сулатникĕ çитмĕл пус; çакă ялăн хĕрĕсем вуникĕшĕ çитмĕл пус. Собр. Чап-чап, турă парсан йăлтăр-йăлтăр пуçана. (Сĕтел). || Подр. пришлепыванию. Череп. || Урмай. Хай анчăк çури хуллен йăпшăнса пычĕ, тет те, чап сиксе ларчĕ, тет, ачи çине, ним тусан та ямарĕ, тет.

шарт

подр. треску. Шел. 126. Харăк-харăксем шарт-шарт! ванаççĕ, кĕленче пекех пăр саланаççĕ. С треском ломается сушняк и, как стекло, рассыпается в прах. Çутт. 17. Шарт-шарт! туса вут çунĕ, арăм кулаç пĕçерĕ. Будет с сильным треском гореть огонь, и жена будет печь белый хлеб. || Подр. удару хвостом, кнутом, прутом. Сунт. Хӳрисемпе шарт-шарт тукаларĕ те, тапратрĕ курăк çиме. Лошадь похлестала хвостом и принялась есть траву. Сенг. Унтан мана: ан ӳк, терĕ те, лашана пушăпа шарт! тутарчĕ. А.-п. й. 111. Юрланă май хăй кĕсрине пушшипе шарт! çапать. Ib. 113. Шарт! тутарать Кĕркури кĕсрине тепĕр хут. Шорк. Пĕчик кĕске пушăпа шарт та шарт çапать. Çутт. 71. Тилкепе вĕçĕпе кĕсрене шарт! тутарчĕ. Эльбарус. Ак сире çавăншăн, терĕ те, шĕшкĕ холли хуçса илчĕ те. Хĕре шарт анчах тутарса çапрĕ. Альш. Шарт тутарат та ашшĕне тыттарат, тет. Теприне амăшне тыттарат, тет. || Подр. удару грома. Малт. шк. вĕр. фиç. 113. Пĕр вĕçĕмсĕр шарт та шарт çапса, йĕри-тавра саланса кайса, хăлтăртаттарса тăрса, пĕтĕм сывлăша хумхатса ярать те, унтан каллах вăхăтлăха лăпланать. || Подр. внезапному испугу. Якейк. Мăнаçи (гром) çаппăр те, шартах сикрĕм. Б. Хирлепы. Йытти: хăр-хам! тере, тет, çынни шартах сикрĕ, тет. Сред. Юм. Эсĕ пит тарук çохăрса ятăн та, эпĕ шартах сикрĕм. Орау. Темскер эпĕ хăраса шартах сикекен пултăм (напр., при стуке внезапном и пр). ТХКА. 20. Пыйтă сăмахне илтсен, шăрка шартах сикрĕ. Чем люди живы. Симун шартах сикнĕ. Юрк. Карчăк хăраса шартах сикет. Истор. Адашев Крыма çитсе вăрçа пуçласан, тутарсем, пĕтетпĕр тесе, шартах сикнĕ. Разск. Пурин хутаççинчен те кĕмĕлсем сике-сике тухнине курсан, Яккăв шартах сикнĕ. Орау. Лаша сывмарланчĕ те, шартах сикрĕмĕр лаша вилесрен. Сред. Юм. Шарт сиктер. Сунт. Шартах сикет ун чĕри, хăйне темĕн пулнă пек, у него так и ёкнуло сердце, как будто с ним случилось что-то необыкновенное. N. Шартах сиксе вăран. N. Çывăрна çĕртен шарт сиксе вăран. Ачач. 14. Сасартăк шарт-шарт сиксе вăрана-вăрана каять. || Подр. неожиданному удивлению. Юрк. Пăхасăн, аллине кĕлĕ кĕнеки вырăнне хай шӳтсем кĕнеки çакланнине курсан, хăй те шарт тĕлĕнет. Ib. Вĕсем те вара шарт! тĕлĕнчĕçĕ. Ку кĕнекене ăçтан илтĕн, шартах хамăр чĕлхепе çырнă, теççĕ. Ib. Хайхисем, ку çак сăмаха тĕрĕс каласа парасса кĕтменскерсем, кулас вырăнне шарт тĕлĕнеççĕ. БАБ. Пирĕн ялти çынсем, çав тĕрлĕ асап курнине курсан, шарт тĕлĕнсе кайрĕçĕ, тет. N. Унтан пурте шарт тĕлĕнетчĕçĕ. || Подр. резкому удару в ладоши, удару ладонью по бедру, крыльями. С. Устье. Кайран çав охотник кулянса икĕ аллине шарт çапса тăрса пăхса юлчĕ, тет. N. Тĕлĕнсе аллисене шарт! çапаççĕ. Пазух. 91. Ай-хай-ах та, кинçем, ай, Наçтук пур, парниех те сарни çитмесен, çӳпçи тавра виççĕ çаврăнать, икĕ пĕççисене шарт çапать. Букв. 1886. Аттесем пĕççисене шарт çапрĕç. Ст. Айб. Кăвак-кăвак кăвакарчăн, шулап тăрăх кускалать, шулап хĕрне çитсессĕн, икĕ-çунатне шарт çапать. Пазух. 91. Кăвикех те кăвик кăвакарчăн шулапах та тăрăх кускалать. Шулапах та вĕçне, ай, çитсессĕн, икĕ çунаттине шарт çапать. N. Кулик-кулик кăвакарчăн, шуçлăх тăрăх кускалать, шуçлăх тĕлне çитсессĕн ик çонатне шарт çапать. N. Пĕççине шарт та шарт çапрĕ. Сред. Юм. Çавăн чол полатна, старав çынна лаша тапса вĕлернĕ тенине илтрĕм те тĕлĕнсе вĕççĕ шарт çапа тăран вит. Цив. Пĕчĕккисене хĕвеле сăхманпа чăркаса лартнă, хăйсен аллисене шарт-шарт çупаççĕ. Янш.-Норв. Шарт-шарт çупмашкĕн Чĕмпĕр алси пирте çук. Абыз. Çынсем манран юр ыйтаççĕ, манăн та юрă арчара, арча ушши арăмра! Арăм кайнă улаха, шарт çупать те сĕм ярать, йăлтăр-р-р курнан пир тăвать! Собр. Шарт! çупать те сĕм ярать (арăм), çиппи пулать ут хĕлĕх пек. || Подр. пощечине. Орау. Шарт тутарам (пощечина). Ib. Питĕнчен шарт! тутарчĕ (рукою или книгой). Шорк. Çав çын, ниме юрăхсăрскер, урама тухсассăн кама кирлĕ ăна шарт та шарт çопатчĕ. || А.-п. й. 30. Шарт! шарт! тутарса çапаççĕ (качакасем), кашни çапмассерен мăйракисенчен хĕлхем сирпĕнет. || Подр. щелканию зубами. Ачач. 69. Шăлсем шарт-шарт-шарт шартлатаççĕ (зуб на зуб не попадает). Баран. 41. Шăлне шарт-шарт шаккать (волк). || Подр. ломанию кости, дерева. Сред. Юм. Ори шартах турĕ, теççĕ, (Так говорят, когда преламывается кость голени). Ib. Пысăк патакпа та çапмарăм: ори шартах хуçăлнă. N. Шарт — перелом нетолстой вещи. Якейк. Торта шарт хуçăлса карĕ. Изамб. Т. Патак шарт! туса хуçăлат. || Ск. и пред. чув. 108. Ванать, шăтать чул тăпри, шарт та шартах çурăлса. N. Шартах (сломал так, что предмет раскололся вдоль — чĕрпекленсе). || Подр. удару волн. Шорк. Хом çыран çомне шарт пырса çапăнать. || Подр. закрыванию. Утăм. Алăка шарт! хупрĕ. Капк. Сасартăк капкăнăм шарт! туса хупăнчĕ. || Буин. Эпĕ тараккан çине пусрăм та, вăл шарт турĕ. N. Пĕр хĕрарăм кĕпесем çапать, шарт-шарт-шарт тутарать. Кан. Чăнах та урт мусăк каласа пырать: шарт! шарт! тăвать. Сала З65. Упăте тилле тытат та хӳринчен, юпа çумне шарт тутарса, çĕклесе çапать. || N. Шарт! — звук пистона. || Подр. чирканью спичкой о стену. || Абыз. Шарт-шарт çиппи, сентел çиппи шартлатать. Рак. Урлă шарт, пирлĕ шарт, каспичне (так!) тимĕр шарт. (Загадка. Чӳрече хушахи). || Очень, весьма, совсем, сильно. Альш. Хĕрсем сире мĕн пулнă, шăлăрсене шарт çыртнă. Пазух. 10. Леш айккине юр çунă та, леш айккине юр çунă, и юр çунă, ку аяккине мĕн пулнă. Хĕрсем сире мĕн пулнă та, хĕрсем сире мĕн пулнă, и мĕн пулнă, шăлăрсене шарт çыртнă. Янтик. Б. Кĕçĕр хĕрсене мĕн пулнă, шăлĕсене шарт çыртнă. Синьял. Тантăш, сире мĕн пулнă, шăлусене шарт çыртнă. Альш. Патшасем, сире мĕн пулнă, шăлăрсене шарт çыртнă. N. Шарт вилмелли çĕрте мар. (Из письма с фронта). СТИК. Шарт тухаймасăр пĕтет вара. Ну уж не может скоро выйти. Алших. Шăнкăр уяр, шарт сивĕ, Хусан хули янăрат. N. Ялта ырă çын нуммай тесе, шарт тăванăра юта ан кăларăр. || Как раз. Демидов. Пăхаççĕ, тет, чăнахах уха вĕçĕ çерçие шарт куç шăрçинченех ленкнĕ, тет.

шевле

зарница, отдаленная молния, когда виден ее свет и блеск, а грома не слышно. И. С. Степ. Шевле вылят, зарница. Тюрл. Шевле вылять (= типĕ çиçĕм). Хурамал. Шевле вылять — даже зимою бывает, также и летом, вроде молнии. Сред. Юм. Шевле вылять, тесе, çĕрле йăлтăр-йăлтăр курăнса кайнине калаççĕ. ЧП. Çӳлтеех шевлесем выляççĕ. Собр. Çӳлте шевле вылять, аннеçĕм, кĕрекисем тулли çын вылять. СПВВ. Х. Шевле çӳлте вылять-çке, шерпечĕ çĕре тумлать-çке. Самар. Инчетрен килет çăмăр çуса, хушшисенче шевле выляса. N. Йĕпе шевле çиçет. N. Çеçен хирте шевле вылять. Бур. Çӳлте кăвакарчăн вылят, аялта шевле вылят, пĕр маттур хĕр пăхса тăрат, икĕ куçĕ пĕр вылят. || Луч (солнца). Шел. 162. Хĕвел шевли. Ст. Чек. Хĕвеллĕ кун, куç-кĕски çинчен мачча çине ӳкнĕ хĕвел çутти вылянине курсан, шевле вылят, теççĕ. N. Хĕвел шевли çинче тусансем куранаççĕ (луч солнца, проникший, напр., в шалаш и пр.). N. Хĕвелĕн пĕчĕкçĕ шевли пакша хӳри пек вĕлтĕртетнине курчĕç. Тайба-Т. Шурă Атăл хĕрринче шевле вылят, ăмарт-кайăк ларнă хăвана. Шел. 75. Ватти-вĕтти-мĕнĕпех шевле пекех выляççĕ. Ib. 12З. Хăш енелле пăхсан та, пĕр май шевле выляççĕ, ăçта пăхнă, вăл тĕлте кĕнекесем вулаççĕ. Сам. 55. Тарăн улăх тĕпĕпе çутă шевле шăвăнать. || Призрак. Ст. Чек. Эп шевле куртăм. Я видел призрак (привидение).

шел

шаль. Сала 95°. Сирĕн пӳрт çумĕнчен йĕр кайнă, шел явлăкла матур хĕр кайнă. С. Дув. Укăлчаран тухрăм, утă çултăм, симĕс шел явлăк пĕркентĕм. Альш. Хрансус явлăксем çыхсассăн, шел явлăксем тесе ыйтаççĕ-и? Сред. Юм. Шел тôтар, шаль. N. Хусантан илнĕ шел тутăр, тăватă кĕтесси те пичетлĕ; ах аттеçĕм, аннеçĕм, эп каясси хисеплĕ. (Хĕр йĕри). Ау 227. Макçăм выртать пахчара, хăяккăр выртнă шел пĕркенсе. Ib. 290. Макçăм выртать пахчара, хăяккăн выртать, шел пĕркеннĕ. N. Улма йывăç туратне çакса яма шелĕм çук. (Солд. п). Шел. 54. Хăмăт çиппи, шел çиппи, йăлтăр-ялтăр шăрçисем...

йăлтăр шупка

светлорозовый. Сам. 58. Йăлтăр шупка шурăмпуç тӳпенелле шăвăнать.

шăмпăр-шампăр

подр. звуку, производимому ногами, когда лезешь в воду. ЧС. Хамăр (а сами мы) шыва шапа пек шăмпăр-шампăр тутарса сиксе карăмăр. Альш. Майра шăмпăр-шампăр тăват та, çавăнтах (в воде) вилнĕ. Шел. П. ЗЗ. Унта тата урăх та питĕ нумай улăхра: йăлтăр-ялтăр кӳллисем, шăмпăр-шампăр пуллисем. См. МКП. 76—77.

ну

но, вот, ну и. Тораево. Ну ку тилле ста курам, унта çиям, тесе каларĕ, тет (медведь). ЧС. Ну тата çиçĕм йăлтăр-йалтăр, хĕреслĕ-хĕреслĕ явкаланса çиçет. Б. Олг. Ну ман пичи макăрат (принялся плакать). Орау. Выляççĕ, выляççĕ те, вара ну ятлаçма тытăнаççĕ. Якейк. Ну апат! пĕре сыпсах тутине пĕлтĕм! N. Ну пурăнăç! N. Тем чул çырасшăнччĕ тĕпĕ-йĕрĕпе, ну çырма юрамас. Сятра. Окçа тӳлесе, тет. Хоçи те: лапах но! тет (в др. местах — лапах, тет хоçи). || Междометие побуждения. Регули. Ну, тата мĕн пĕлетĕн? М. Васильев № 3, 45. Чăваш: но мĕн, кала! тет. Чем люди живы. Ну, мĕн тăвас? Орау. Ну, атя, эй! (кричат на лошадь). Ст. Чек. Но! понукают лошадь. || Вот еще. Регули 529. Ну тата поплетĕн эс. || Ст. Чек. Ну, юрĕ! (грозят). Якейк. Но, вăл килтĕр типĕр (положим, что он приедет), вăл килсен те ним те тăвас çок. Ib. Но, вăл конта типĕр. Ib. Но, вăл пĕлет типĕр. Ib. Но, вăл килнĕ типĕр. Ib. Но, халь су полăр!

кай

(каj), итти, пойти; уйти; ехать; бежать; катиться; подвигаться вперед. К.-Кушки. Ăçта каятăн (ăçта каян)? Куда идешь? IЬ. Ăçта кайрăн? Куда ты ходил? (Откуда ты идешь?). СТИК. Ăçта кайнă-ши ку? Куда это он ходил? IЬ. Ăçта кайнă иккен ку! Куда, чай, он ходил! Бур. † Хĕл-хĕл кайăк хĕл кайăк, хĕл хĕллесе кайсари, ылттăн-кĕмĕл çăмарти йăвине тăрса юлсари. (Сарана). Шурăм-п. № 18. Чăнах та тыр вырма каясшăннисем (желающие итти жать) нумай тупăнчĕç. Сред. Юм. Каятсăн, кай. Если хочешь итти, то иди. Янтик. † Тăваллах та каяр каймаллипе (т. е. быстрее), Кай(ă)ксар хăвине çитмелле. Сред. Юм. Кайсарĕ, кайсарăн, кайсарăр, кайсарĕç. (Различные формы от слова «кай», оставшиеся невыясненными). Янтик. Тем шырать ун патĕнче, кая тăрать ун патне (то и дело к нему бегает). N. Сторовă! Ан кай-ха (постой, остановись), лар çуна çине, калаçăпăр кăштах, терĕ. N. Эпĕр хамăр та çавнашкал — кĕр кайсах, çур килĕпĕр. || О неодушевленных предметах. Альш. Малалла вара тутар ялĕсем каяççĕ унта, Пăвана çитиччен. А потом все идут татарские деревни, вплоть до Буинска. Альш. † Пурт çумĕпе йĕр кайнă, епле маттур хĕр кайнă? || Итти по швам, распускаться (о шве), рваться. К.-Кушки. Сăкманăн çĕвви кайнă. Ст. Чек. Пасар таварĕ, пĕр çĕтĕлме тытăнин, лăй-лай каят вара (рвется). || Убираться, уходить. Ау 67. Кай, кай (араgite), юрру та аван мар иккен, кирлĕ мар! Сред. Юм. Эп кăвак кĕпе илес теп-ха. — Кай, çав кăвак кĕпене, тĕс каяканскере, çын илмĕ. («Кай» здесь показывает не отстранение от себя, а несогласие). || Выражает недоверие. N. Епле сывă çӳретчĕ, вилчĕ. — Кам? Крушша. — Кай! Вăл та вилни? || Притти в движение. Изамб. Т. Чул çĕклекеннипе (регулятор) армана хытă кайсан пусараççĕ. || Длиться. N. Çĕре, уйăрса илсе, сутма ирĕк парсан, нумаях каймĕ (такой порядок продержится недолго), каллех пĕтăм çĕре пуянсем ярса илĕç. || Сторониться. Цив. Кукша: кайăр унтан (сторонись!), тесе, вилес пек кăçкăрса пырат, тет. || Быть потрачену, быть употребляему. Çĕнтерчĕ З6. Емелĕ те ытларах кайрĕ пулас. || Остаться в памяти, в сердце. Самар. † Атьăр, аппа, выляма сивĕ çăл пуçне; сирĕнпелен пĕрле вылясан, каять ĕмĕр тăрăшшĕне. || Прославиться (на далекое расстояние). Юрк. † Çакă эпир выляни-кулни, каяймĕ-ши çичĕ ял урлă? || Иметь сбыт. Н. Яхушк. Ман тавар каймасть-çке-ха (не продается). М. Яуш. Япаласам кайса пĕтсессĕн (если бы распродались), çĕр сум парăтăмччĕ те.. || Проникать. О сохр. здор. Хушăсем тăррине авантарах тума тăрăшас пулать, унсăрăн çăмăр каять унта. || Войти в моду. Альш. Ку чухне хĕрлĕ-çутă кайнă ĕнтĕ кирек кама та. Теперь вошло в моду ярко-красное (о платье). || Быть в обращении. ССО. Вăл кайман укçа мар, каякан укçа, тенĕ. || Сыпаться (об искрах). Ск. и пред. 84. Ун çилĕлĕ куçĕнчен йăлтăр-ялтăр вут кайрĕ. || Умереть. Сред. Юм. Кайнă: 1) ушел; 2) помер (гов. в насмешку). || Полететь. Имен. Иван каларĕ: ман ухă питĕ хытă сасăпа карĕ, тет. || Обратиться. Альш. † Савнăях та тăванăмсене эп чуп-турăм: сурчăкăмсем кайрĕçĕ пыл пулса. IЬ. Ĕлĕк вăл Каша тутарĕсем тĕне кĕнĕ пулни, тет иккен те, унтан тата, пĕр вăтăр-хĕрĕх çул çапла çĕнĕ йĕркепе пурăнсан-пурăнсан, каялла тутара каяççĕ, тет. || Сходить (о снеге. пыли и т. п.). Юрк. † Хусан çулĕ, хура çул, хура тусан тăраят, пирĕн пит çумне çыпăçат, ĕмĕр питрен каяс çук, куçран куççӳлли типес çук, алăран тутăр каяс çук. Торх. Рамра юр кайсах пырать. На улице всё тает. || Линять. Пшкрт. Ку каякан йышши некак. Эта (материя), кажется, линяет. || Вскрываться (о реке, весной). Толст. Вазузă çуркунне ир тулса, ир каять. N. Ун чухне-ха çуркунне, шыв кайни те пĕр-икĕ кун анчах. || Гоняться. Толст. Эпир вĕсен хыççăн каяймăпăр. || Упасть пропасть, провалиться. N. † Çĕррĕм кайрĕ Сĕвене, тутăхмасăр ан илĕр. Мое кольцо упало в Свиягу; пока оно не заржавеет, не доставайте. Лашм. † Аслă шывсем тăрăх эп çӳрерĕм, сар туяçăм карĕ авăра (попала в омут). || Проходить (о болезни). О сохр. здор. Вăл чир (чесотка) час каять (при лечении). Трахома çакланасси вăл часах, каясса анчах час каймасть. || Гореть (о пожаре). Трхбл. Ял каять. Деревня горит. Ib. Ăшша кайнă çынсем, погорельцы. Якейк. Кĕçĕр хĕвеланăçăнче пĕр ял карĕ (был пожар). Сюгал-Яуш. Пĕтĕмпеле пилĕк кил карĕ ун чухне. Всего сгорело тогда пять дворов. || Разгораться. N. Кайрĕ. (Огонь в самоваре) начал разгораться. Альш. Каллах вăйлă кайнă. Каллах çӳле кайнă. (Лампа) опять разгорелась. || Выходить замуж. ЧП. Лупашкари вĕт турпас сикет, сикет — тухаймасть: леш кассенĕн хĕрĕсем каять, каять — каяймасть. Альш. Качча кайиччен (до выхода замуж) иккĕ-виççĕ каяяççĕ-и вара (едва ли побывают) хĕрсем хĕр-сăрие. Зап. ВНО. Каякан хĕртен шăпăр пытаннă. (Послов.). Сĕт-к. Каймалли хĕр, девушка, которая должна скоро выйти замуж. || Пропадать, исчезать. N . Унăн тутăхни кайса пĕтмен. С него не сошла ржавчина. О сохр. здор. Лайăх юн тĕсĕ кайичченех пĕçерес пулать (мясо). Н. Карм. † Ашăм çуннисем, ай, каймарĕ (жажда не утомилась). Изванк. Тата кĕлте кӳнĕ вăхăтра: тыррăн перекет кайтăр, тесе (чтобы пропало изобилие), капан çине кĕмĕл укçа пырса чикеççĕ. || Выстрелить (о ружье). N. Пăшал каймарĕ. Ружье дало осечку. || Раздаваться (о звуке). Чув. пр. о пог. 88. Чан сасси уçă (ясно) кайсан, уяр пулать, тет. || Употребляется в некоторых чувашизмах. Изамб. Т. † Хăй ятне хăй яракан кайрĕ ĕмĕр тăрăшне (т. е. ославился на век). Ст. Айб. † Хĕрсем пĕве кайнă чух (во время роста) сивĕ куçпа ан пăхĕр. N. Мишуткан яшки ун кăмăлне майнă. || В качестве вспомог, гл. Çĕнтерчĕ 35. Çапăнса кайса, сăвлăшсăр пулса хăрлатса выртать. Альш. † Приюм алăк — кĕленче ăлак, ан хуп хытă — çĕмрĕлет. Çĕмĕрĕлме кай, çунсах кайтăр, манăн çамрак пуç çухалат. Якейк. Паян библиотекăра ларарах карăм (засиделся). См. Оп. иссл. чуваш. синт. II, 46, 64 — 67.

ялтăр

см. йăлтăр-ялтăр.

ясар

(jазар), распутство, блуд; распутный, блудливый (в половом отношении); страстный, похотливый. Йӳç. такăнт. 24. Кăçта сан ачусем, е? Кăçта кайнă вĕсем? Ясара кайни-мĕн? Чăв. к. † Ял (надо ял-ял?) хĕре ясарта, пирĕн ял хĕрĕ вăйăра. Девки другой деревни в разврате, а девушки нашей деревни в хороводе. Шорк. Ясар, говорят про человека слабого в одном известном отношении. N. Ясар каччă, развратный парень. Атмал-к. † Çак(ă) ялăн пасарлăх, пасарлăх мар, ясарлăх, ясар пуçĕ (главные развратницы) хĕрсем пур. N. † Ясар хĕре ял савать, ял савать те, чун савмасть. Развратных девушек любит деревня, но их не принимает (не любит) сердце. Альш. Ясара чупат, развратничает (о мужчинах и женщинах). Алик. † Пĕчĕк ура сыракан тĕпсĕр ясар пулатĕ. Кто обувает маленькие (изящные) лапти, та бывает невозможной развратницей. Шурăм-п. № 6. Ай матка, хам матка! Мĕшĕн ӳсĕр пултăн эс, мĕшĕн ясар пултăн эс? Ай жена, моя жена! Зачем ты стала пьяной, зачем ты стала развратной? Ала 29°. † Пирĕн те атти ясар мар, пирĕн те апи (scr. аппи) ясар мар; эпир камран пулнă-ши? — аптрамала-памала! Кр. Чет. † Ялти хĕр пек ясар мар, килти хĕр пек капăр (scr. капар) мар. Пазух. Чăкăра вăйă вылять-çке, ясар хĕрсем хӳтшăнмасть. Орау. † Ялта ясар пĕтмесĕр, мулча ăшши ан пĕттĕр. Пока не выведутся в деревне распутные девки, пусть остается пар (жар) в бане. Айдар. † Пирĕн (имя жениха) калатчĕ: ясар хĕре курсассăн, курас килмест, тет-чĕ. Синьял. † Яш чух ясар кам пулмасть, Иван пекки кам пулать? — сапур сӳтсе кĕрекен, çилам тытса ...акан. Хора-к. † Тавай пăхас, хĕр пăхас, ора шăхăр (чипер) сырнине, çамка хĕрри кăтрине, тоти хĕрри çӳхине, ялта çокне ясарне, çав та полать перн арăм. Кĕвĕсем. Чăн-чăн ясар хĕр иккен, питне писев сĕрнĕ иккен. Оказывается она (девушка) кокетница, накрасила себе щеки. || О глазах. Ч.П. Йăлтăр-йăлтăр ясар куç. Альш. Вăл калаçнинченех паллă, ясар çын пулмалла вăл, унăн куçĕмех ясар куç, куçĕнчен те палăрать. || Ст. Чек. Ясар, блудодей. || О животных. Ясар — блядливый (качака). || В. Олг. † Çак пӳрт хыççĕн отма çол, отма çол мар, ясар çол, ясар пуçĕ Орина! Могонин. Çапла хĕр мĕлле курвăпа, ясарпа ача тăвать, ачи те вара кӳрвăпа ясара шыраса çӳрет. Ч.П. Пирĕн ялта ясар çук. В. Олг. † Çакă ялăн хĕрĕсем перĕн яла пырашшăн торра така парнă, тет; така шӳрпи пиçиччен ясар косма (блудить) кайнă, тет; ясар чопса киличчен, шӳрпи типсе ларнă, тет.

миçĕт

(_миз’э̆т, _миз’э̆т’), мечеть. Тюрл., Сред. Юм. Шел. 16. Патша хĕрĕсĕм, хăраса, миçĕт тăрне тарчĕçĕ. Юрк. Турă пире ку хыпара хăйĕн пирĕштийĕ урлă каласа партарнăшăн атьăр, миçĕте кайса, тав туса турра пуççапар! ЧП. Йăлтăр-йăлтăр курнакан, миçĕт тăрри мар-ши çав?

юсалăх

нарядность. См. юсавлăх. К.-Кушки. † Симĕс те кăвак ярапа юсалăха (для нарядности), тиеççĕ. Трхбл. † Йăлтăр-йăлтăр йăлтăрка: юсалăха, тиеççĕ. || Подати, налоги. Собр. 138°. Пилĕк паййи хыçалта вырттăр, пĕр пайне ĕçме-çиме пар, тепĕр пайне патшан юсалăхне тӳлеме пар, турă. (Моленье). || Юрк. «Юсалăх — для починки».

йăлкăш

ярко гореть, блестеть. Сказки и пред. чув. 34. Пурçăн тутăр, сарă тутăр, пуçĕ çинче йăлкăшать. Урож. год. Шетмĕ шывĕ хĕрринче хăмăш вăрăм çитĕнет, çил вĕрнипе хумханать; хĕвел йăлтăр пăхнă чух, хитреленсе, йăлкăшать. N. Йăлкăшакан кăвар. Полтава 6О. Тулли уйăх пĕлт çинчен ним шухăшсăр йăлкăшать. IЬ. 34. Йăлкăшакан ылттăнсем тыткалама кирлĕ пуль (нужны на расходы). IЬ. 7. Хитре куçсем йăлкăшса, çăлтăрсем пек курнаççĕ (у нее). IЬ. 34. Унăн вичкĕн хурăçĕ (булат) çут тӳкĕр (sic!) пек йăлкăшать (как стекло). Шел. 8. Халĕ Атăл çийĕнче йăл-ял вылять хĕвелĕ, таçта пин-пин çухрăмра йăлкăшакан хĕлхемĕ! Сир. 97. Шыв хĕрринче ялкăшса (в рукописи: йăлкăшса) ларакан лилиа чечекĕ пек, çулахи кун ешерсе ларакан ливан турачĕ пек пулнă вăл. В. Олг. Йăлкăшша йор çуат (светло). Пшкрт. вос', _тӓ_т, и_нџӓ_трӓ _тӓ_мэ̆_н jы̆лђышса вырдат. || Улыбаться. Чем люди живы. Йăлкăшса кулса янă (улыбнулся). СПВВ. ВВ. Йăлкăшат ― сасăпа кулман çынна калаççĕ. КС. А-ай, йăлкăшма çăвар! мĕнне курса йăлкăшан?

йăлтăр

(jы̆лды̆р), подр. яркому блеску. См. МКП. 11,57. Полтава. Вăйна сулса янипе пуртă йăлтăр курăнчĕ. Турх. Йăлтăр-йăлтăр çуркунне çитрĕ. Ст. Чек. † Йăлтăр-йăлтăр вут çути: мунча тăррине вут хыпнă. Ах йинкеçĕм, ах Маттюк! сăмса тăррине пăх хытнă! Тюрл. Хĕвел çинче йăлтăр-йăлтăр (или: йăлтăр-ялтăр) корăнса выртать. Ст. Чек. Эпĕ чукунккăпа пынă чух, йывăçсем хӳшшинче йăлтăр-йăлтăр туса çунакан вут çутисем юлчĕç. Чăв. юм. 1919, 24. Шап-шурă юр йăлтăр-йăлтăр, курăнать. Сала 83. † Йăлтăр тĕслĕ шăрçана çипе тирни мĕн илем. Кам. 1927, № 237. Куç йăлтăр-р-р... курса кайре. Глаз сразу стал ясно видеть предметы. Ч.П. Йăлтăр-йăлтăр (блестящие) хура куç. В. Буян. † Кăмакара кушак пур, йăлтăр-йăлтăр куçĕ пур. Юрк. † Йăлтăр-йăлтăр ясар куç алăкăн-тĕпелĕн пусмасăр (вар. пăхмасăр. Ч.П.) пултарĕсене (младшим деверьям) юраман. С. Йăлтăр — подр. 1) колебанию света, 2) колебанию пластинки. Вирьял. † Хусан çулĕ хура çул, икĕ айккипе сăрлă юпа; йăлтăр хĕвел пăхрĕ те, юпа тăрăх сăрĕ юхрĕ. Якейк. † Йăлтăр корнан (блестящих, красивых) хĕрсеме йăлтах утса ятăмăр (вар. парса ятăмăр ― совсем отдали). || Подр. быстрому умелькновению. Сред. Юм. Кĕçĕн ачи: чипер пôрнăр; терĕ, тет те, йăлтăр! турĕ, тет те, çавăнтах куçран çĕтрĕ (исчез), тет. (Сказка).

йăлтăр-ялтăр

подр. неодинаковым и не отрывистым сверканиям. См. МКП. 11. Çутталла 31. Кĕпи çанни (рукав) вĕçĕ, текех сăмсине кĕпе çаннине шăлнăран, сăран пек хытса кайнă, йăлтăр-ялтăр туса тăраччĕ. И. Афанасьев. Йăлтăр-ялтăр çиçĕм çиçе пуçларĕ. Сред. Юм. Вăл смаварне пит сĕрсе тасатнă (начистил), пĕтĕмпе йăлтăр-ялтăр-çиç курăнса тăрать. Ib. Йăлтăр-ялтăр, тесе, çутă япаласĕм кас-кас куçа курнса кайсан, калаççĕ. П.П.Т. Çапла пĕтĕм çерем, ялăн пĕр хĕрри, кăнтăрла енче, йăлтăр-ялтăр, хĕп-хĕрлĕ те çап-çутă (от ярких костюмов). Сказки и пред. чув. 38. Çумăр пулсан, йăлтăр-ялтăр çиçĕм, кĕмсĕртеттерсе аслати авăтать. Сенчук. 512°. Çĕнĕ пӳртĕн маччисем, йăлтăр-ялтăр сухăрисем (блестит смола). Ч.С. Пĕрре çиçĕм йăлтăр-ялтăр çиçрĕ те, пĕтĕм куçа кĕрсе кайрĕ (ослепила глаз). Череп. Йăлтăр-ялтăр курăнат. Альш. «Сиçĕм йăлтăр-ялтăр çиçет ― зигзаги, а йăлтăрт-йăлтăрт çиçет — отрывисто видно»). Çиньял. Йăлтăр-ялтăр йăс (=йĕс) тавраш çутатмасан çуталмаçть. Сёт-к. Хвел çуттинче сăн виттĕр (сквозь зеркало) йăлтăр-ялтăр твать. ЧП. Йăлтăр-ялтăр юр çăвать. Ст. Чек. Шуйттан йăлтăр-ялтăр туса хăпарса карĕ, тет.

йăлтăрка

(jы̆лды̆рга), блестка. Образцы 3. Йăлтăр, йăлтăр йăлтăрка урам варринче тупрăмăр; кӳлешекен хĕрсене çĕр мунчара тупрăмăр. Юрк. † Çурăм-пуçĕпе çунă шурă йăлтăрка, хĕртсе хĕвел пăхсан та, ирĕлес çук. Бугульм. † Шур юр çине çунă шур йăлтăрка, хĕртсе хĕвел пăхсан та, ирĕлес çук. Ч.П. Йăлтăр-ялтăр йăлтăрка лапка витĕр курăнать. || Блеск. Якейк. Порçăн тоттăр йăлтăрки (блеск) пуçа çихсан (= çыхсан) килĕшет. || Длинные стеклянные трубкообразные бусы. Чураш. Начерт. 210. Йăлтăрка, хрусталь. Янш.-Норв. Йăлтăрка — длинная граненая бусина из стекла янтарного цвета. СПВВ. Йăлтăрка ― шăрçа. Тюрл. Название бус: йăлтăрка шăрша (шы̆ржа), бусина, светлая как лед; хĕрлĕ шăрша; шор шăрша etc. Блестящий. С. Тим. † Сирĕн те куçăр пит йăлтăрка. Форс. Сала 260. † Арăмсенĕн йăлтăрки, ар чармасан, кам чарас? Сред. Юм. Йăлтăрка хĕр, «симпатичная девица».

йăлтăрр

усиленная ф. от йăлтăр. Тюрл.(?) Йăлтăрр, (jŏлдŏрр!) анать çăлтăр. Слепой. Йăлтăрр пăхать (хĕрелсе; о солнце).

йăтăр

неизв. сл. А. П. Прокоп. † Йăтăр тĕслĕ шăрçа çук, шăрса çук. Описка, вм. йăлтăр?

йĕлтĕр

описка вм. йăлтăр. Буйгул. † Хусан урамĕ аслă урам, икĕ айккине сăрлă юпа; хĕртсе хĕвел пăхсассăн, сăрĕ йĕлтăр юхса анать. (Возможно, что в этой описке сказалась какая-то особенность и произношении гласной).

витĕр

(_ви_дэ̆_р), сквозь, насквось; через. Употребл. и как наречие. Вишн. 72. Çăмăр шывĕ, юр шывĕ çĕре аннă чухне, пĕр-пĕр витĕр каларман çĕр сийĕне(= сине), е чуллă çĕре, е çара тăмлă çĕре çитсен, чарăнать. Сред. Юм. Пĕр пилĕк çухрăма яхăн чухне çôмăр килсе пусрĕ те, иртсе каймарĕ, так çăмăр витĕрех килтĕмĕр. Янтик. † И, утар-и, утар-и, тутăр витĕр пăхар-и? Макка 53. Вăл вăрманта вăрă-хурахсем питĕ нумай пулнă, теччĕç. Витĕр тухнă тух, çыннисене вĕлерсе, лашисене вăрласа кайнă. Юрк. † Пирĕн савнă туссем мĕшĕн салху-ши? те çын витĕр сăмах илтнĕрен? Янтик. † Çакă Тимеш (Янтиковский) хĕрĕсем витĕр курнан шăрçа пек. Альш. Витĕр касса кĕрет çил. Пронизывает насквозь ветер. СПВВ. Çын ăшне кĕрсе витĕр тухасе пек калаçнă. Он говорил так, как будто. Сред. Юм. Пит вастра мар-и ô? витĕр тохса каять вит ô (ловкий человек). Ст. Ганък. † Ула лаша, сарă лаша, пасар урамĕ витĕр (через весь базар) курăнать. Б. Нигыши. Ун хыçĕнчн кăркка аçи сикнĕ-тухнă та, кашкăра витрех (= витĕрех) хăваласа кайнă. N. † Шăпăр-шăпăр çăмăр çăвать, чӳрече витĕр витерет. N. Пире çăмăр витĕрех йĕпетрĕ (насквозь промочил). Юрк. † Сарă çарăксенĕн хупписене сарайсем (навес) витĕр ывăтрăм. Стюх. † Чĕршĕ (?) кĕлет алăкне витĕр çурса касăпăр. Сред. Юм. Чôхăн пôрнать, тессине: ôнта витĕрех кôрнать-çке вара, теççĕ. С.-Устье. Касамачĕ витĕр кĕме сакăр алăк пулнă, тет. Урмай. Тепĕртак пурăнсан, (кăмака çине акнă пăрçа) пӳрт тăрринчи улăмне те шăтарса тухрĕ, тет, те, çӳлелле витрех (= витĕрех) çитĕнсе карĕ, тет (высоко, в высь). Яргунък. Йăван ули тенĕскер, Палламанăн хуçи сенкĕ йăтса пынине курсан: чăнах чиксе пăрахмах килет ку, тесе, тӳрех капан тăрринчен çĕре сикнĕ те, киле витĕрех (не останавливаясь) тарнă. Торп-к. Ывăлĕсем çĕнĕ çĕре витрех (витĕрех) тарнă, тет. Тип-Сир. Вăрманалла витрех (витĕрех) кайнă. Удалились далеко в глубь леса (в погоне за зайцем). Т. М. Матв. Вырнă чухне пĕрер выраканпа унăн каçалăкĕ хушшинчен тухсан: алă витĕр тухрĕ, теççĕ. Алă витĕр тухсан, каçалăк выракан аллине çурлапа касать, тет; çавăнпа алă витĕр тухма хушмаççĕ. Стюх. † Кантур тӳри витĕр (чрез посредство...) çыру килет, пирĕн куç-çульсене çав тăкать. || Совсем, определенно, окончательно. Норус. † Йăлтăр курнан хĕрсеме (= хĕрсене) витрех (витĕрех) парса ятăмăр. (Туй юрри). || Ясно. О сохр. здор. 91. Тăра-киле вара куç час ывăнакан пулса, таса, витĕр курми пулать. СТИК. Витĕр таса куçлă, с чистыми, ясными глазами. Ib. Унăн куçĕ витĕр курать (видят отчетливо). Собр. Куç-пуç витĕр мар çын турра курнă, тет. (Послов.). Сред. Юм. Витĕр курăнать. 1) Очень чист, прозрачен; 2) живет бедно. Арçури. Куçĕ витĕр мар пирки, пыран лаша курмасăр, йыт вилĕмпе вилнĕ, тет. Хыпар № 16, 1906. Тĕрĕс сăмахĕсене те вăр-вар çавăрса, витĕр татса (определенно) калаймаççĕ. Трахома. Вара вăл куç умĕнчи япаласене, пӳртсене, урампа иртсе пыракан çынна та витĕр курми пулать. Ч. С. Витĕртерех пĕлесшĕн, чтобы знать точнее, наверно. С. Коçăм пит витĕрех мар та (не зорки), ойăримарăм (не различил). || О сохр. здор. 53. Тутлă тулă чустинчен тунă апатсем витĕр пĕçернĕ пулсан (пропечены), часах çĕреççĕ (перевариваются). || Бойкий, дошлый. Хыпар № 42, 1906. Витĕртерех чиновниксем. Ib. № 7, 1906. Витерех мар хресçенсем те стражниксем кирлĕ мар; вĕсемшĕн ытлашши укçа пĕтермелле мар, теççĕ. Ib. № 36, 1906. Тата витĕртерех пулмĕ-ши? || Очень. СПВВ. Витĕр чипер. Ч. П. Хăшĕ витĕр чипер, вăл пире. || Очень громко. Альш. † Вăйă иртсе пынă чух витĕр çурса калăпăр. || На далекое расстояние. Коракыш. Хăй пысăк та мар, сасси таçта витрех (= витĕрех) илтĕнет. (Парапан). || Подробно, точно. Ч. С. Çимĕк хăçан çитнине, çимĕкре мĕн тунине (что делают) чăвашсем ачи-пăчи-мĕннипе витĕр пĕлсе тăраççĕ.

вут

вот (вут, вот), огонь. Альш. Вутпа ан выля: шăракан пулат, тет, теççĕ. Ib. Вут хыпнă пек васкаса (как будто на пожар). Ib. Вут çине сурсан, тути çине кĕсен тухат, тет, теççĕ. Ала 90. Çакă икĕ тăлăха вара вута прахса ĕнтнĕ пек хĕрте пуçланă (жарили как в огне, т. е. жестоко били). Орау. Яшки пĕçерет, вут çинче пиçнĕ пулмалла! (Шутка). Ст. Шаймурз. Вут çине сурсан, тути-çăварне кĕсен тухат, тет. Шел. 23. Хуласене, ялсене вутпа персе пĕтерçĕç. Орау. Авăн ăшне вут чĕртĕпĕр. Разведем в овине огонь. (Из мол. «чӳклеме пăтти»). Сиктер. Вара хуçи, карташ варрине пĕчикçеççĕ вут вырăнĕ туса, вут чĕртет. N. † Пирĕн инке чун пекех, çумне выртсан, вут пекех. Сĕт-к. † Çил-ту çинче çил-армань, çилсĕр-мĕнсĕр авăрать; пирн ăшчикре вот çонать, çолăм тохни корăнмаст. N. † Шăпăр-шăпăр çăмăр çăвать, чӳрече витер витерет; манăн ăшра вут çунать, çулăм тухмас, çын курмас. Янтик. † Манăн ăшра вутсем çунаççĕ, çулăм тухни курăнмасть. Хыпар № 18, 1907. Хветĕр тете калашне, хăвăршăн вут, çыншăн мар. Алик. † Ай акисам, акисам! пире хавас ан тăвăр, пирĕн пуç çинчи вут çунать. (Солд. п. ). Янорс. Пушарĕ, халăх пӳртĕнтчен тухнăскер, килкарти алăкне ватман пулсан, хуçисем пурнакан пӳртне вут илетчĕ (охватил бы огонь). Образцы 68. Саманасем йывăр, хуйхăм каймаст, вут пекех чĕлхе сăмах калаймасть. Ала 14°. Эпĕ акă мĕн туса пурăнатăп: манăн ĕçĕм çавă-çавă патша çĕрĕнче вутсăр усратăп, тет (не даю им огня, а они от того страдают). Полтава 51. Вут пек чунна вырăнсăр хĕм пек вĕри шухăшпа хĕрхенмесĕр хумхатан. Çутталла 117. Çĕр çинче çил, вут хăватлă, теççĕ. Кан. 1927, № 234. Çĕре пытарас вырăнне вутта пăрахса çунтарни. О заступл. 14. Вăл çĕлен пек авкаланса вутра çуннă. Тимер. Темĕн чухлĕ улпут çурчĕ вута каять (т. е. сгорает). Ала 26. Иван аллинчи çурта тата ахалех, вутсăр-мĕнсĕрех, çутăлчĕ, тет. Якейк. Кăмакара вот пăтрат-ха. Помешай-ка в печке. Ст. Чек. Вут шăхăрсан, хăна килет. Г. Т. Тимоф. Пурте килĕсенче вуттисене сӳнтереççĕ, тет. || Искра. Кр. Чет. † Пирн та (так!) лаши таканлă, посмассеренех вот тохать; çутти йолать çол çине. Изамб. Т. Куçăран (-куçран) вут тухăрĕ (искры). Юрк. Кам арки çине вут ӳкет, ун арки çунат. Кого постигает нужда, тот и страдает. (Послов.). Ч. С. Куçсенчен пĕтĕмпе вут тухса вайрĕ. Из глаз посыпались искры. Сказки и пред. чув. 84. Ун çилĕлĕ куçĕнчен йăлтăр-ялтăр вут кайрĕ. Тим-к. Лутра вырăс кантăк касать. (Вут ӳксе шăтарни). N. Кăмакаран вутă (= вут) сиксе ӳксен, усал çын килет, теççĕ. Если из печки выскочит искра, то, говорят, придет дурной человек. Изамб. Т. Вут сиккипе карĕ (помчался вскачь). || Пожар. Ч. С. Эпĕ те вара вут кутне витре йăтса чупрăм (на пожар). Ib. Вут чĕлхи пĕлекси çын, знающий наговор против пожара. Ст. Айб. Мана шыраса тупрĕç те, вут сӳнтерекен пичĕке ăшне (в пожарную бочку) карĕс-чикрĕç. (Мунчара пулнă вăсем). N. Инçетре вот тохнă (зарево). Сюгал-Яуш. Çав вута чĕлхесĕр (немой) ача кăларнă, çăмарта пĕçерме тапратса. Изамб. Т. Камран вут пуçланнă? С кого начался пожар? Ч. С. Вут кам çуртĕнчен тухнă? У кого начался пожар? Т. М. Матв. Вут куçне шыв! (Вут тухсан, калаççĕ). Ib. Вут тухсан: вут çурта ан хыптăр, тесе, кăмакана хутса яраççĕ. (Поверье). Альш. † Пăванăн хулине вутсем хыпнă, епле пырса кĕрĕ-ши çамрăк пуç? (Солд. п. ). Вомбу-к. Вот сӳнсен, шу нумай. (Послов. ). Юрк. Вучĕ малтан кам çуртĕнчен мĕншĕн тухнипе пĕлсен, ваттисем: вăйран вăкăр тухат, тесе, ахаль каламан иккен тесе, шарт тĕлĕнеççĕ. N. Кӳрше темĕскер пулчĕ: урам тăрăх вут çапнă пек вĕçтерчĕ (помчался прямо и стремительно). Орау. Ачасем Хир-пуçĕнче вут кăларнă (сделали пожар). Ст. Чек. Кĕлетрен вут тухрĕ, теççĕ, кĕлетрен пусан; хыçалтан тухрĕ теççĕ, хыçалтан тухсан. Хурамал. Тĕлĕккре (так!) вут курсан, уяр пулать, тет. Если во сне увидишь пожар, то, говорят, к ясной погоде. || Живой огонь. Чăвашсем 36. Тата çĕр витĕр калараççĕ. Çыран хĕррине, меллĕрех çĕре, çĕре витĕрех алтса тухаççĕ те, ун витĕр тухмалла тăваççĕ; унтан вара ялти вута пурийĕн те шыва сапса сӳнтереççĕ те, çав витĕр тухмалла шăтăк патне йываç алсе пырса, икĕ йывăççа пĕр çĕре сăтăрса, вут кăлараççĕ, ăна вара çав витĕр тухмалли шăтăк çине хураççĕ... Вара этемсем харпар хăй патне çав çĕнĕрен кăларнă вута илсе каяççĕ. || Божество. Хурамал. Вута хĕлле чӳклеççĕ. Ăна та çаплах нимĕр пĕçереççĕ, пашалу пĕçереççĕ. Ăна кăмакумне (= кăмака умне) лартса чӳклеççĕ. Вут пĕрер япалана сиян (= сиен) ан тутăр, ан çунтартăр, тесе, тăваççĕ. N. Тата пĕчĕкçĕ чӳк, вутшăн чӳклекен чӳк ак çапла. Род. п. этого сл. в разных диалектах — вутăни вуттăн, дат. и вин. вутаи вутта. Об огне. см. также у Н. В. Никольского, в «Кратком курсе по этн. чув.», 117 сл.

Русско-чувашский словарь (1971)

красный

прил. 1. хĕрлĕ, хĕрлемес; красная краска сентел; красный от волнения хумханнипе хĕрелсе кайнă; 2. в знач. сущ. красные мн. хĕрлисем; 3. уст. поэт. илемлĕ, хитре, ытарма çук; красные девицы сарă хĕрсем; 4. поэт. çутă, йăлтăр; красное солнышко çут хĕвел; ◇ красная доска хĕрлĕ хăма; красный перец хĕрлĕ пăрăç; красная верба хĕрлĕ çӳçе; красное дерево хĕрлĕ йывăç; красный лес хыр-чăрăш вăрманĕ; красное вино хĕрлĕ эрех; красная икра хĕрлĕ вăлча; красная строка çĕнĕ йĕрке; для красного словца сăмах илемĕшĕн; красный уголок хĕрлĕ кĕтес; красная цена чи лайăх хак; красный петух хĕрлĕ автан, вут-кăвар; долг платежом красен посл. çăкăр-тăвар хире-хирĕç; на миру и смерть красна посл., халăх çинче вилме те лайăх.

лучезарный

прил. поэт. çап-çутă, йăлтăр; лучезарное солнце йăлтăр хĕвел; лучезарные мечты çап-çутă ĕмĕтсем.

остроглазый

прил. разг. 1. (зоркий) витĕр куçлă; 2. (с бойким взглядом) çивĕч куçлă, йăлтăр-ялтăр куçлă.

проблеск

м. 1. йăлтăркка, йăлтăртатса илни, йăлтăр (е çутă) курăнса кайни, ялт курăнни; 2. обычно мн. проблески перен. çиçсе илни; проблески надежды шанчăк çиçсе илни.

яркий

прил. 1. (о свете) çап-çутă, йăлтăр, йăлтăркка çутă, йăмăх çутă; яркое солнце çутă хĕвел; 2. (о цвете) çутă, таса, йăлтăркка; яркие цветы йăлтăркка чечексем; 3. перен. (выдающийся) пултаруллă, паллă; яркий талант пултаруллă талант; 4. перен. (выразительный) уçăмлă.

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

çăлтăр

«звезда»; хӳреллĕ çăлтăр «комета»; др. тюрк., узб., кумык, юлдуз, уйг. йолдуз, жултуз, азерб. улдуз, туркм., тур., тат. йылдыз, тат. йолдыз, башк. йондоз, кирг, жылдыз, казах., к. калп. жулдыз, ног. юлдыз, ойр. дьылдыз, карач., балкар, джулдуз, тув. сылдыс, якут. сулус, хак. чылтыс «звезда»; уйг. куйруклук жултуз, азерб. гуйруглу улдуз, тур. куйруклу йылдыз «комета». Образовано от глагола: МК, др. уйг. йал, ойр. дьал «пламенеть», «гореть», «сиять»; КБ йула «светильник», «факел»; чув. йалкăш, «пылать», «ярко гореть»; чув. йăлтăр — подражание яркому блеску, сиянию, сверканию; в подражательных словах чув. й не изменилось в çялдыра «пламенеть»; башк., тат., чув. ялтыра «сиять», «блестеть».

См. также: