Чувашско-русский словарь (1982)

амалантар

2.
давать окрепнуть, подрасти

ант

уст.
клятва
ант ту — давать клятву, клясться

антар

4.
давать молоко, доиться
ĕне сĕт лайăх антарать — корова хорошо доится

асăн

5.
зарекаться, давать зарок
туртма пăрахма асăнтăм — я дал зарок бросить курить

аудиенци

аудиенция (ĕçпе йышăнни)
аудиенци пар — давать аудиенцию

вĕçтер

7. перен.
давать простор, волю чему-л.
шухăша вĕçтер — размечтаться, унестись в мечтах далеко

йӳçтер

заквашивать, ставить кваситься, киснуть
давать бродить
йӳçтерсе çитер — дать хорошо перебродить

калчалан

1.
всходить, давать всходы
курăк чăшăлах калчаланнă — трава взошла шла густо

кантар

1.
давать отдых, передышку
лашасене кантар — дать лошадям отдых

карт

11. уст.
зарок, обет
клятва
карт ту — 1) делать зарубку, отметку, метку 2) давать зарок, зарекаться

кăлар

13.
выбрасывать, пускать, давать (листья, ростки, побеги и т. п.)
хунав кăлар — пустить побеги
тулă пучах кăларнă — пшеница выбросила колос

кăтарт

1.
показывать, указывать
кĕнеке кăтарт — показать книгу
çул кăтарт — указать дорогу
кăтартса пыр — 1) идти и показывать что-л. 2) руководить, давать указания
кăтартса тух — показать (все подряд)

кăтарт

7. с некоторыми сущ.
образует сочетания со знач. действия в соответствии со смыслом сущ.:
асап кăтарт — причинять мучения, мучить
хурлăх кăтарт — причинять мучения, мучить
инкек кăтарт — приносить беду
шар кăтарт — приносить беду
канăç ан кăтарт — не давать покоя
пархатар кăтарт — приносить пользу, оказывать услугу
усă кăтарт — приносить пользу, оказывать услугу
хур кăтарт — причинять зло, обижать
ырă кăтарт — делать добро

кăшкăрт

2.
давать гудок, гудеть
давать свисток, свистеть
пăравус кăшкăртать — паровоз гудит

кĕтевле

1.
взаймы, заимообразно, в долг
кĕтевле ил — брать в долг
кĕтевле пар — давать взаймы

кивçен

в долг, взаймы, заимообразно
кивçен вăрлăх — семенная ссуда
кивçен ил — брать взаймы, занимать
кивçен пар — давать в долг
кивçене кĕрсе пĕт — залезть в долги
кивçене парса пĕтер — заплатить долг, рассчитаться с долгом
Кивçен парсан — кĕтсе тăр. — погов. Отдал взаймы — жди (когда вернут).

кивçенле

II. глаг.
давать в долг, взаймы, одалживать
вăл мана çĕр тенкĕ кивçенлерĕ — он мне одолжил сто рублей

консультаци

консультация (специалист канашĕ)
врач консультацийĕ — врачебная консультация
консультаци ил — консультироваться, получать консультацию
консультаци пар — консультировать, давать консультацию

кун

2.
житье, существование
кун ан пар — не давать житья кому-л.
ун пек çынпа епле кун курас? — как жить с таким человеком?

кӳлештер

вызывать ревность, давать повод ревновать

кӳр

2. перен.
давать, придавать, доставлять, приносить
оказывать
вăй кӳр — придавать силу
хăват кӳр — придавать силу
витĕм кӳр — оказывать влияние
илем кӳр — наводить красоту
илем кӳрекен ӳсентăрансем — декоративные растения
май кӳр — дать возможность
пулăшу кӳр — оказывать помощь
савăнăç кӳр — доставлять радость
çĕнтерӳ кӳр — принести победу
çимĕç кӳр — плодоносить
çимĕç кӳрекен улмуççи — плодоносящая яблоня
телей кӳр — приносить счастье
тупăш кӳр — приносить прибыль
усă кӳр — приносить пользу

лăсă

хвойный
чăрăш лăсси — еловая хвоя
лăсă пĕрчи (йĕппи) — хвоинка
лăсă экстракчĕ — хвойный экстракт
выльăхсене лăсă çăнăхĕ пани усăллă — животным полезно давать хвойную муку

лĕкĕлентер

3.
покрывать накипью
оседать, давать осадок

наркозла

наркотизировать, давать наркоз
наркозласа операци ту — оперировать под наркозом

пайта

2.
выгода, прибыль, доход
барыш уст.
пысăк пайта илсе пурăн — получать большую прибыль
пайта кур — получать прибыль, иметь доход
пайта кӳр — приносить доход, давать прибыль

пар

III. глаг.

1.
давать, выдавать, отдавать, отпускать
вручать
кивçен укçа пар — дать взаймы денег
лашана сĕлĕ пар — задать лошади овса
чечек çыххи пар — преподнести букет цветов
çак кĕнекене пар-ха — дай-ка вот эту книгу
паян шалу параççĕ — сегодня выдают зарплату
лайăх вĕренекен студентсене стипенди параççĕ — успевающим студентам выплачивается стипендия
памаллипех пар — отдать насовсем
парса пĕтер — раздать (все)
парса тух — раздать, вручить (всем подряд)
парса яр —
1) отдать
эпĕ ăна юлашки укçана парса ятăм — я отдал ему последние деньги
2) передать, послать что-л. через кого-л.
кĕнекене йăмăкран парса яр — передай книгу через мою сестренку
Паракантан ил, çапакантан тар. — погов. Дают — бери, бьют — беги.

пар

2.
давать, подавать
снабжать, обеспечивать чем-л.
шыв пар — дать воду
çĕнĕ çуртсене газ панă — в новые дома подан газ
парса тăр — снабжать, поставлять
савăтсене чĕртавар парса тăр — поставлять на заводы сырье

пар

3.
давать, предоставлять возможность, позволять (делать что-л.)
разрешать
ирĕк пар — позволить
май пар — дать возможность
калама пар-ха — разреши-ка сказать!
ачасене ашкăнма ан пар — не давай детям шалить
пар-ха, хам вулам — дай-ка, я сам прочту
çил утма памасть — ветер не дает идти
тусăма кӳрентерме памастăп — я не позволю обижать моего друга!

пар

5.
давать, предоставлять
канăç пар — дать покой
кану пар — дать отпуск
çăмăллăх пар — предоставить льготы
ăна çĕнĕ хваттер панă — ему дали новую квартиру

пар

6.
давать, платить
çине пар — приплатить, дать в придачу
çак çĕлĕкшĕн миçе тенкĕ паратăн? — сколько (рублей) дашь за эту шапку?

пар

8.
давать, доставлять, приносить (как результ чего-л.)
усă пар — приносить пользу
шăварнă çĕрсем пысăк тухăç параççĕ — поливные земли дают высокий урожай

пар

9.
давать (при определении возраста)
ăна никам та утмăл çул памасть — никто не даст ему шестидесяти лет

пар

11.
задавать, давать (задание)
киле панă ĕç — задание нă дом
паян алгебрăпа йывăр задача пачĕç — сегодня по алгебре задали трудную задачу

пăсăрлантар

2. перен. разг.
пробирать, распекать, ругать, давать взбучку

пăскăрт

разг.
пробирать, распекать, ругать, давать взбучку
пăскăртса тăк — пробрать, взгреть кого-л.

пехилле

3.
благословлять, давать благословение

пĕтер

11.
донимать, не давать покоя, приставать
ача пĕтерет цирка каясшăн — мальчик донимает просьбами сводить его в цирк

пистер

II. разг.
бранить, ругать, пробирать, давать взбучку
вăл мана пистерчĕ кăна — он меня отругал как следует

санкциле

санкционировать, давать санкцию
укçа тӳлессине санкциле — санкционировать выплату денег

сататкă

разг.
задаток
сататкă пар — давать (как) задаток

сăрхăн

5.
протекать, пропускать влагу, давать течь
катка сăрхăнакан пулнă — кадка начала протекать
суран сăрхăнать — рана кровоточит

сăсăрлантар

1.
давать нагоняй

сĕте

2.
давать в придачу
пилĕк тенкĕ сĕте — дать пять рублей в придачу

сивĕт

1.
охлаждать, остужать
давать остыть, делать холодным
пӳрте сивĕтсе янă — весь дом выстудили
кашăкри яшкана вĕрсе сивĕт — остудить суп, дуя на ложку
мотора кăшт сивĕт — дать остыть мотору

сигнал

сигнальный
инкек сигналĕ — сигнал бедствия
сасă сигналĕ — звуковой сигнал
сигнал лампи — сигнальная лампочка
сигнал чанĕ — сигнальный колокол
сигнал пар — давать сигнал, сигналить

сигнализациле

сигнализировать, осуществлять сигнализацию, давать сигнал

силле

5. перен.
трепать
давать взбучку, трепку прост.
тытса силле — задать трепку

систер

2.
намекать, делать намек
давать понять, почувствовать
килĕшменни çинчен систер — дать понять о своем отказе

сун

4.
давать, даровать
тăван çĕршыв пире телейлĕ кунçул сунчĕ — родина дала нам счастье

сыскăрт

прост.
давать нагоняй, пробирать

такăнтар

1.
подставлять ножку, давать подножку
такăнтарса ӳкер — свалить подножкой

тап

1.
толкать, ударить ногой
пинать прост.
давать пинка разг.
тапса ил — пнуть
тапса кăлар — выбить ударом ноги (напр. дверь)
тапса çĕмĕр — разбить ударом ноги
тапса уç — открыть толчком ноги (напр. калитку)
тапса ывăт — отбросить ударом ноги
тапса яр —
1) отбить, отпасовать ногой
мечеке тапса яр — отпасовать мяч
2) оттолкнуть ногой
кимме çырантан тапса яр — оттолкнуть ногой лодку от берега
Сапас кутран тапмасть. — погов. Запас пинка не дает. (соотв. Запас кармана не трет.

тапăрла

пришпоривать (коня),
давать шпоры (коню)

тачкалат

1.
давать отсыреть, размокнуть

тачкалат

2.
откармливать
давать возможность растолстеть, располнеть

тăварлат

делать соленым, давать засолиться
ытлашши тăварлат — пересолить, передержать в рассоле

тăрантар

2.
кормить, давать есть
ачана сĕтпе тăрантар — кормить младенца молоком
пăрусене ĕмкĕчпе тăрантар — кормить телят через соску
выльăха талăкра виçĕ хут тăрантар — кормить животных три раза в сутки
тăрантармалли рацион — рацион кормления

тăтăш

часто
постоянно, систематически, регулярно
все время
пĕр тăтăш — то и дело
тăтăшах аса илтер — постоянно напоминать
чирлĕ çынна тăтăшах эмел парса тăр — регулярно давать лекарство больному

тие

2. перен.
перегружать, загружать сверх меры кого-л.,
давать много поручений кому-л.
йăлтах пĕр çын çине тие — взваливать все на одного человека

тиркештер

2.
давать повод для придирок, вызывать придирки

ту

11.
плодоносить
çимĕç ту — плодоносить, давать плоды
улмуççи кăçал панулми тумарĕ — в этом году яблоня не плодоносила

туйтар

2.
давать почувствовать, давать понять
вăл хăй кăмăлсăр пулнине туйтарчĕ — он дал понять, что недоволен

тупа

клятвенный
тупа сăмахĕ — клятвенное обещание
тупана пăс — нарушить клятву
тупа пăсакан — клятвопреступник
тупа пăсни — клятвопреступление
тупа ту — клясться, давать клятву

тустар

9. перен.
устраивать разнос, давать нагоняй, ругать
кахал пулнăшăн тустар — устроить разнос за лень

тух

9.
выходить, давать выход
получаться
пĕр пăт çăнăхран пăт çурă çăкăр тухать — из пуда муки выходит полтора пуда хлеба
гектартан вăтăр центнер тулă тухрĕ — с каждого гектара получили тридцать центнеров пшеницы
ку какайран виçĕ шницель тухать — из этого мяса выйдет три шницеля

уйăр

5.
разводиться, давать развод
вăл арăмне уйăрса янă — он развелся с женой

укçалантар

давать деньги
делать денежным разг.
çак ĕç пире укçалантарчĕ — благодаря этой работе мы заимели деньги

усламла

прибыльно, с прибылью, с барышом
усламла укçа пар — давать деньги в рост

хак

I.

1.
цена
икĕ хак — двойная цена
йӳнĕ хак — низкая цена
килĕшӳллĕ хак — сходная цена
лайăх хак — красная цена
пасар хакĕ — рыночная цена
çур хак — полцены
улшăнми хаксем — стабильные цены
ӳстернĕ хак — наценка
хаклă хак — высокая цена
хак йӳнелни — падение цен
хаксене йӳнетни — снижение цен
хак тат — 1) договориться о цене 2) устанавливать цену на что-л.
хак ту — устанавливать цену на что-л.
хак тӳле — платить, давать какую-л. цену
йӳнĕ хакпа ил — купить по дешевке
икĕ хак тӳле — платить вдвое дороже, платить двойную цену
çур хакпа сут — продать за полцены
хак ӳкер — снизить цену
хак йӳнет — снизить цену
хак чакар — снизить цену
хак хур — производить расценку, расценивать, оценивать
хака пар сут — продавать по дорогой цене
хакне ӳстер — повышать цену
хакне хăпарт — повышать цену
хакне хуш — набавлять цену
Çапăçура пулмасăр пурнăç хакне чухлаймăн. — погов. Не побывав в бою, не познаешь цену жизни.

хакла

2.
оценивать, расценивать, давать оценку
хурава тăваттă паллăпа хакла — поставить за ответ четыре балла, оценить ответ на четверку
тивĕçлипе хакла — оценить по достоинству
çынна сăмахпа мар, ĕçпе хаклаççĕ — человека оценивают не по его словам, а по делам
романа паха хайлалăх вырăнне хурса хакларĕç — роман расценили как высокохудожественное произведение

хăвар

6. уст.
освобождать, давать освобождение
салтака каясран хăвар — освобождать от воинской службы

чакар

1.
убавлять, уменьшать, снижать
лампăна чакар — убавить, привернуть огонь в лампе
пусăма чакар — уменьшить давление
ĕне сĕт чакарчĕ — корова стала давать меньше молока
температурăна чакар — сбить температуру
температурăна чакаракан эмел — жаропонижающее лекарство
ӳт чакар — сбросить вес

чанклаттар

3. перен.
давать пощечину, оплеуху

чăрмантар

1.
тормозить, мешать, препятствовать, чинить препятствия
итлеме чăрмантар — не давать слушать
чăрмантарса çӳре — мешать, путаться под ногами
чăрмантарса тăр — не давать ходу
ку вăл ĕçе чăрмантарать — это тормозит работу

чечеклентер

2. перен.
свободно развивать
давать простор для расцвета, развития
халăх культурине чечеклентер — развивать культуру народа

чĕлхе

◊
вăрăм чĕлхе — болтун
йӳплĕ чĕлхе — сплетник (букв. раздвоенный язык)
пыллă чĕлхе — подхалим, льстец (букв. медовый язык)
пар чĕлхе — сосулька
пĕчĕк чĕлхе — анат. язычок
пушмак чĕлхи — язычок ботинка
чĕлхе вĕçĕнчех — вертится на языке (о слове)
чĕлхе çинчех — вертится на языке (о слове)
чĕлхи кĕçĕтет — у него язйк чешется (сказать что-л.)
чĕлхе çаврăнмасть — язык не поворачивается (сказать что-л.)
чĕлхе çыхланать — язык заплетается, язык коснеет
чĕлхĕм хăрса лартăр! — отсохни (у меня) язык! (клятвенное выражение)
чĕлхене вĕçертсе яр — давать волю языку, распускать язык
чĕлхене чар — придержать язык
чĕлхене çырт — прикусить язык, держать язык за зубами
чĕлхепе çу — льстить, подлизываться
чĕлхи çине çăпан тухасчĕ — типун ему на язык
чĕлхи çине шĕпĕн тухасчĕ — типун ему на язык
чĕлхи уçăлчĕ — у него развязался язык
чĕлхӳне çăтса ярăн — можно проглотить язык (о вкусной пище)
вăл чĕлхине кăларса чупать — он бежит, высунув язык

чирт

диал.

1.
давать щелчок, щелкать

чухлаттар

1.
давать понять, намекать
наводить на мысль, помогать разобраться

чӳкле

2. перен.
давать взятку

шăт

I.

1.
прорастать, всходить, давать ростки
калча тикĕс шăтса тухрĕ — посевы взошли дружно
вăрлăхăн шăтас пахалăхĕ — всхожесть семян
вăрăран шăтнă ӳсентăран — сеянец
Мĕн акнă, вăл шăтать. — посл. Что посеешь, то и вырастет.
Шĕшкĕ вырăнне шĕшкех шăтать. — посл. Под орешником и вырастет орешник.

шăхăрт

3.
гудеть, давать гудок
пăрахут шăхăртса ячĕ — пароход загудел

ывăт

4. перен.
намекать, делать намеки, давать понять
ывăтса калаç — говорить намеками, намекать

ӳкĕт

наставительный, нравоучительный
ӳкĕт сăмахĕ — нравоучение
ӳкĕт пар — давать наставления, вразумлять

çăк

II. уст.
порука, поручительство
çăка кĕр — поручаться, давать поруку

çимĕç

плодовый
вăрман çимĕçĕ — лесные плоды, дары леса
йывăç çимĕçĕсем — плоды и фрукты
цитрус çимĕçĕсем — плоды цитрусовых
çимĕç йывăççи — плодовое дерево
çимĕç ту — давать плоды, приносить урожай (о деревьях)
çимĕç паракан йывăç — плодоносящее дерево
Ырă йывăç усал çимĕç кӳни çук. — посл. Хорошее дерево не дает плохого плода.

çупкăçла

2. разг.
давать пощечину, бить по лицу

çухăр

3.
гудеть, давать гудок
пăрахут çухăрса илчĕ — пароход дал гудок, загудел

çухăрт

2.
гудеть, давать гудок
пăравус иккĕ çухăртрĕ — паровоз дал два гудка

ăнлантар

1.
объяснять, разъяснять, пояснять, растолковывать, давать объяснение
тĕрĕс мар ăнлантар — 1) ввести в заблуждение 2) извратить
саккунсене ăнлантарса пар — разъяснять законы
задачăна мĕнле шутламаллине ăнлантарса пар — объяснить, растолковать решение задăчи

ăнлантар

2.
толковать, трактовать, расшифровывать
давать понятие
каланин пĕлтерĕшне ăнлантар — растолковать, раскрыть смысл сказанного
сăнара ăнлантарса пар — трактовать образ

ăс

3.
совет
ăс пар — 1) давать совет 2) наставлять, поучать, вразумлять
ăс ыйт — просить совета, советоваться
ăсран катăк çын — умственно недоразвитый человек, кретин
ăсран тайлăк çын — умственно недоразвитый человек, кретин
ăсĕ кĕске — у него ум короток
ăс туп — умудриться, придумать способ (сделать что-л.)
ăса илейместĕп — в толк не возьму, ума не приложу
ăса кĕр — поумнеть, взяться за ум
ăса кĕрт вразумлять, образумливать

ăсран кай, ăсран тух —
1) сойти, спятить с ума, лишиться рассудка, помешаться
2) быть без ума от кого-чего-л.

ăсран кăлар, ăсран яр —
1) лишить рассудка, довести до сумасшествия
2) свести с ума, увлечь

ăсран тайăл — тронуться разг., спятить прост.

ĕмĕрт

1.
кормить грудью
ача ĕмĕрт — кормить ребенка грудью
кăкăр ĕмĕрт — давать грудь
чĕчĕ ĕмĕрт — 1) кормить грудью 2) кормить молоком (о животных)

ĕнселе

разг.
бить, давать подзатыльники

шантар

2.
ручаться
гарантировать, давать гарантию
шантарни — ручательство, гарантия

шăнт

6. мед.
давать наркоз
вырăнти наркозпа шăнтса операци ту — делать операцию под местным наркозом

хур

◊
айăпа хур — вменять в вину
ашшĕне хунă — он пошел в отца
вут хур — развести костер
кăвайт хур — развести костер
кăвас хур — ставить тесто
чуста хур — ставить тесто
пуç хур — сложить голову, погибнуть
саклат хур — отдавать в заклад
тĕпе хур — класть в основу, основываться
херес хур — креститься
шанчăк хур — возлагать надежды на кого-что-л.
ят хур — нарекать, давать имя

хунавлан

давать ростки, пускать побеги
покрываться молодой порослью

тĕк

5. перен. разг.
давать взятку

отчет

отчетный
командировка отчечĕ — отчет о командировке
çулталăкри отчет — годовой отчет
финанс отчечĕ — финансовый отчет
отчетпа суйлав пухăвĕ — отчетно-выборное собрание
отчет тапхăрĕ — отчетный период
отчет пар — давать отчет, отчитываться

сыпăн

4.
образовывать колена (о растениях)
давать побеги
идти в рост
ыраш сыпăран сыппа сыпăнса ӳсет — рожь растет, выпуская колено за коленом

реклама

рекламный
кино реклами — кинореклама
çутатакан реклама — световая реклама
хаçатăн реклама уйрăмĕ — рекламный раздел газеты
реклама пар — давать рекламу, рекламировать

Никольскийĕн чăвашла-вырăсла словарĕ

пар

давать
сулить
задать
пама пул — сулить
тарçуна памалла укçана катса памарăн-и? — не удерживал-ли платы у своего работника? памашкăн ыйтма та çук — у того, кто не дает, нечего и просить
хăй памана памасан та пырать — тому, кто сам не дает, можно и не дать
ĕç панă — задали работу
виçсе пар — отвесить
кайалла тавăрса пар — возвратить
качча пар — выдавать замуж
уйăрса пар — наделить
Петĕртен парса йанă — послал с Петром
суса пар — отсчитывать
парассăма парса пĕтертĕм — я оплатил свой долг
парăм — долг
парăма кĕр — в долг взять
парăмлă — должный; должник
парăн — подчиняться, повиноваться, сдаваться, уступать
çулталăк ытла парăнмасăр тăнă — не сдавались более года
тĕрлĕ йĕрĕхсене хисеплесе вĕсене парăнса пурăнаççĕ — почитают различных йĕрĕхов и весьма к ним привержены
ăна парăнтама çук — его не подчинить
парне – жертва; подарок

пĕл

I.
знать, уметь, удостоверяться
смыслить  
сознавать
пĕлекен — умелый; мастер
пĕлесси мĕнĕ, пĕрластăк муталашкалатăп çкĕ — какое умение! заниаюсь немножко
кăшт пĕл — мараковать
кам пĕлен (пĕлекен) çын вулать — кто умеет, тот читает
анчах вĕсем пĕли-пĕлмискерсем — а только они, плохо умея делать
унăн пĕлмеçĕ курăнат ĕнтĕ — видно сразу, что он не знает
пĕлни куртăр, пĕлменни пуртăр... — вероятно, некоторые вещи мы знаем, а некоторые нет
пĕлментен ан ыйт — не спрашивай у того, кто не знает
пĕлмесĕр — невдогад
епир пĕлменнине мĕн пĕлетĕн — что ты знаешь такого, чего мы не знаем...
ху пĕлменскерне пар — отдай (мне) такое, что ты не знаешь (еще)
пĕлменни — неумение; невежество
пĕлми пул — обеспамятеть; отмалчиваться
пĕлмĕш пул — стать незнайкой
пĕлсе тунă — смастерил
пĕлме çук — неисповедимый, непознаваемы; непостижимый
пĕлме çук — неразбериха
пĕлсе çит — дознать, дознавать
малтан пĕлсе тăрать — знает наперед
пĕлсе çитмен — неопытный, недоум
пĕлĕш — знакомый
пĕлĕçĕ — ворожей; волхв
пĕлтер — давать знать, извещать, уведомлять; удостоверять; объявить
пĕлтермĕш — любопытный, навязчивый

сулхăнлат

тенить
давать тень

ĕне

корова
пирĕн ĕне пур — у нас есть корова
ĕне вити — коровий хлев
ĕне мăйраки — коровий рог
унăн ĕне мăйраки — рог его коровы
ĕне пăруласан, ĕне ырри тăваççĕ — когда отелится корова, то совершают моление
ĕне ырри — коровье молочливо
ĕне сĕт пами пулсан — если корова перестанет давать молоко
ĕне ашĕ — говядина

Словарь чувашского языка

суртар

(-дар), понуд. ф. сур, давать плевать. О сохр. здор. Вăл чирпе чирленĕ çынна ахаль çĕре суртарас пулмасть, пĕр-пĕр япала çине суртарса, кайран çунтарса ярас пулать. Туперккульос 20. Сывмар çынна нихçан та пули-пулми çĕре суртарас пулмасть. || Наговорить. N. Пиншак çине сортарса пар (наговори).

çул пар

давать дорогу, сворачивать. ЧП.

çăмла

снимать шерсть с линяющего животного (лапр. с коровы). || Бить, давать трепку. Икково. Пĕре çăмласа илтĕм. Я ему задал рвачку. Орау. Ма ăна, кунтăк пуçне (голована), çăмласа ямарăн (не задал трепку, волосянку).

çĕр

(с’э̆_р, с’ӧ̆_р), земля. Юрк. Тетене салтака хырсассăн (когда забрили в солдаты), эпĕ çĕрпе таппа-тан юлтăм, нимĕн тума та пĕлместĕп. Актай. Каçар пĕвĕм, чĕрĕ çĕр аннем (мать земли), пирĕн чуна кайма инçе, çĕклеме йывăр. Юрк. Çĕр витĕр тухнă этемсем, выльăх(сем?). Сред. Юм. Пĕрмай çăмăр çăвах тăрсан, çĕр хăпарать (почва разрыхляется), теççĕ. N. Çĕр сăхать. N. Çак çĕр çинче хам ятлă ята ямастăп (не дам себя в обиду. Шишкин. † Орай шăлма тăнă та, çĕртен сӳле(л)ле ӳкрĕ те вилчĕ (жена моя. Шутка). Ала 14. Унăн тураттисем çĕртенех (до земли) пулнă тет. Ib. 62. † Пирĕн тăванăн çурт хулăм, çĕрне тая лара-çке. (Свад. п.). N. Çĕр айĕнчен тухакан вырăнта (хуралра) тăратпăр (в туннеле). N. Унта каяччен, çĕр айне кайсан луччĕ пулĕччĕ ман шукăшпа. Орау. Çавăншăн халăх ылханса: Макар ывăлĕсем çĕрех пулччăр! тесе, ылханнă, тет. Сунт. Пăрахсах кайрăм-ши сана, мĕн пĕчĕкрен сан çинче суха-пуçпе чакаланса ӳснĕ хура çĕрĕм? Орау. Çынни сăмахĕпе çĕр айнех антарса ярать (т. е. от его слов готов провалиться сквозь землю). ЧП. Çĕрĕсем çурăлчĕç, йăп тухрĕ. Истор. Вилнĕ çынсене пуçтарса, кĕл-туса çĕре чикнĕ. О сохр. здор. Çĕре чавса тунă пӳрт (землянка; далее о том же: „çĕре авăтса тунă пӳрт“). N. Ун (урхамахăн) пуçĕ пĕлĕте тивмест, ури çĕре тивмест. К.-Кушки. Йывăç мĕлки çĕр çине (на землю) ӳкнĕ. Ib. Сысна çĕр çинче выртат. Ib. Çĕр çине лар (на землю). Ib. Çĕре лар (на пол). Расск. 1З. Хуйхăра-хуйхăрах ачам патне çĕр айне кĕрсе выртăп ĕнтĕ! тесе, пĕрмай йĕнĕ вăл. Янтик. Çынна ылханнă чухне çапла калаççĕ: ешлĕ çĕре хураттăр, тикĕс çĕре тĕметтĕр (пусть образует холмик; пожелание смерти). КС. Амаль пулсан (если бы была возможность), çантах çĕре анса кайăттăм (провалился бы сквозь землю. Гов. сильно застыдившийся или опозоренный) Собр. Чи малтан, юр кайса пĕтсессĕн, çĕре е алăпа, е патакпа çапсан, турă çиленет, теççĕ. (Поверье). АПП. † Эпĕр макратпăр, кӳл тăватпăр, тăшманĕсем кĕпе çăваççĕ; кĕписем шурă кĕпе мĕн, çав кĕпепе çĕре кĕтĕр-и? Чăв. й. пур. 2З°. Çынна кӳрентерни çĕре ӳкмест. (Изречение). N. Ашшĕ-амăшне, ырă тăванĕсене хисеплеменшĕн çĕр çăттăр! (Гов. мать о дурном сыне и его жене). Янтик. † Çĕр çĕклейми пӳртсен çивиттине симĕс-кăвак-палан виттертĕм. Ib. Çĕр çôмĕнчен шуса çӳрет. (Пĕчик лôтра çынна калаççĕ). Тогач. Карчăка çавăнтах çĕр çăтса антарса ячĕ (проглотила земля), тит. Йӳç. такăнт. 40. Ах, турă, Кĕркури, çĕр çăттăрах çана! Орау. Çĕр çăтнă, турран кĕлешшĕ (брань). N. И, çĕр çăтасскер! Магн. М. 190. Çичĕ çĕр ними. Ib. Çĕр çăтни. Хурамал. Çĕр çăтманă пуçна! (Брань; заметьте конечное „ă“). Изамб. Т. Çĕр çăтманă (брань). N. Приккашчĕкĕ мишер, питĕ йĕрĕскер хăй, çынсем сисеймен вăхăтсенче, сехетĕн стрелкине кăшт анчах тĕртет, çур сехет сут тăвассине „çĕр çăтат“ те.. Н. Карм. Çĕр кулли пулман, или: çĕр кулли пултăр! (Ругань). Ib. Çĕр çăттăр! || Земля как вещество, почва. N. Çĕр каллех типсе карĕ. N. Çĕре каллех типĕтсе ячĕ (стало совсем сухо). N. Çĕр айне пусар? Ачач 8З. Пуçĕпе шăмарса анчах тăрать ав, урипе çĕр чавса сирпĕтет. Ib. Тôрра асăнса çĕр çыртре (божился). N. Ĕненместĕп, çĕр çыртам! (Также: чирĕк хĕресне пăхап!). СТИК. Çапăп та, çĕр çырттарăп! (Говорит, угрожая сильным ударом). Çапăп та, çĕр çыртăн! (То же самое). Календ. 1906. Тинĕс шывĕ пĕрмай çĕре çиет (размывает). N. Ман ура айĕнчи çĕр кăтăлса кайрĕ те (обрушилась), эпĕ шыва кая патăм (упал). || Земля как планета, tellus. СТИК. Çĕр тăватă кĕтеслĕ, таçта инçе кайсан, вăл çыран пек анса каят, тет. Çĕрĕн хĕррине халиччен никам та çитсе курман, тет; унта сĕм-тĕттĕм, хăрушă çыран таçта çити çĕрĕн тĕпне анса каят, тет. Çĕре темиçе пуçлă çĕлен тĕревлесе тытса тăрат, тет. Сред. Юм. Çĕр вăкăр çинче тăрат (теççĕ. Поверье). Т. VI, З. Çĕре ӳксе пăсăлнă йĕркене кĕл-тулалли. Н. Изамб. † Ĕнтĕ çĕр çаврăнат, çĕр çаврăнать, ман пуçăмри çаврака çĕлĕк пек. (Песня нов. происх.?). Сред. Юм. Ах тôр, ôн чĕлхине тӳсесси! Пĕр вăрçма пуçласан, çĕр çинче каламанни хăвармас пôль. N. Çĕр çинче каламан юмах хăвармарĕ (всячески изругала). || Суша. N. Валала çĕр çинелле утнă (пошла на берег, на сушу, будучи изрыгнута рыбою). Б. Яныши. Вăл (лисица) çинче шăтак тупрĕ, тет те, пулăсене пĕрерĕн-пĕрерĕн çĕрелле пăрахма тапратрĕ, тет. || Участок земли, владение. Т. VI. Ют çĕртен çĕр илсен, телей каять те, тырă пулмас, теççĕ. Бгтр. Пĕр татăк çĕр. N. Орина çĕр валеççĕр. Ытла усал çĕрех кĕмен. N. Саншĕн çĕр панче хам исе çӳрерĕм (при дележе?). Истор. Вăл та, ашшĕ пекех, хăй çĕрне ӳстересшĕн тăрăшнă. Ск. и пред. чув. 50. Кам вăрман çĕрне парать таптама ахалех сире, çĕрĕк çăпата? N. Аçу пурана çĕр валеçмесăр сутасшăн мар: çĕр ахалех каят, тет. Изамб. Т. Анчах усен вырăнне тутарсем çĕрне анчах хăварнă (нимĕн те хăварман). Кан. Хресченсен çĕр те питĕ сахал пулнă, çавăнпа начар пурăнăçпа пурăннă. ТХКА 67. Пилĕк ялăн çĕр пĕрле пулнă пирĕн ĕлĕк. Альш. Çĕлен Ивана калат: çап мана малтан, тет. Иван калат: ху çĕрĕнте малтан ху çап, тет. || Местность. Бгтр. † Шупашкар çĕрне каяс тесе, крымски çĕлĕк илсе тăхăнтăм. Çĕрпӳ çĕрне каяс тесе, сарă кĕрĕк çĕлетсе тăхăнтăм. Юрк. † Патшанăн аслă кӳлĕ (озеро) тăвăр пулĕ, пире çырнă çĕрсем тăвăр пулмĕ. || Место. Пухтел. Кунта ĕнтĕ савăт-сапа çума та, шывсем тыткалама та çĕр çук. Чаду-к. Кусем: майри пĕр çĕреле, кайрĕ, тет, а ывăлĕсем тепĕр çĕреле саланса пĕтрĕç, тет. N. Унта сана ик çĕрелле ĕçлеме май пулать-и, çук-и? N. † Ай-уй, савнă тусăм, хура куçăм, пĕр çĕре пуласси инçе мар. Яргуньк. Икĕш (оба) ик çĕрелле вăрман çĕмĕрсе анчах тарчĕç, тет. Эпир çур. çĕршыв 2З. Анчах халĕ, улахсене пит нумай çĕрте çĕтсе, анасем тунă. N. Эпĕр (я с ним) пĕр çĕртерехрех (почти в одном месте) пурăнатпăр, хошши 25 чалăш анчах. N. Пирĕн ĕнтĕ çитмен çĕрĕмĕр юлмарĕ (мы везде побывали). Çутт. 153. Тикĕчĕ, хăвах пĕлен, урапа сĕрнĕ çĕре каять (уходит на подмазывание телеги). Никит. † Сырăнас çĕре сырăнимарăм (не пришлось повязать сорбан), кайнă çĕре кайимарăм. Сунар. Вăл хăйĕн вутти патне (к дровам) çитнĕ çĕре сĕм-тĕттĕм пулнă. Когда он подьехал к своим дровам, то уже было совсем темно. Кан. Виçĕ ялăн повесткисене пĕр çĕре манса хăварнă. N. Эпир килекен çĕрте. N. Пурин валли те яшка пĕр çĕре пĕçереççĕ. N. Вăл вĕсене нумайччен вăрман тăрăх çавăрса çӳренĕ, вара кайран ĕмĕрне çын пырса кĕмен çĕре илсе пынă. Орау. Кĕпе чӳхеме кайнă çĕртен таçта çухалнă, тет. Пошла полоскать белье и куда-то пропала. N. Киле тавăрăннă чухне вĕсем хирпе тӳрем çĕртен (по ровному месту) иртсе пынă. Альш. † Тапнă çĕртен (где топнете) тар тухтăр, сикнĕ çĕртен сим тухтăр, вылянă çĕртен вăй тухтăр. (Хĕр йĕрри). Ib. Сурăх шăммисене епле те пулсан çын пыман çĕререх (где реже ходит народ) кайса тăкма тăрăш. (Ача ячĕ хуни). БАБ. Хай кунăн çак тукатмăша пытарнă çĕререхрен (близко к могиле) иртсе каймала, тет. Кан. Пур çĕртепе пĕрех шыв тăрать. Почти везде стоит вода. Урож. год. Нумай çĕре çитиччен, кунта лашине кӳртсе (= кӳртрĕмĕр); лаши кунĕ, хăй çӳрен. БАБ. Ку, тесе калат, тет, хăй: çиллентернĕ çĕр пурччĕ, эпĕ ăна хам вилмен пулсан та, туш (тоже) пĕтернĕ пулăттăм. Альш. † Уйрăм-уйрăм çуралса, пĕрле ӳссе, уйăрлмăттăм тенĕ çĕрсем пур. Кĕвĕсем. Хурăн-варта хура та чĕкеçсем пур. Ĕнтĕ çак тăвансемех, ай, килсессĕн, ĕмĕр манмăп тенĕ те çĕрсем пур. Ст. Ганьк. † Калас, калас сăмах пур, кăмăлу юлас çĕрсем пур (боюсь как-бы не обидеть?). Регули 186. Выртнă çĕрте волатăп. Ib. 188. Эп чĕннĕ çĕре килчĕ. Ib. 190. Вăл ĕçленĕ çĕртен килчĕ. Ib. 191. Соха тунă çĕртен (соха туса) килтĕм. Ib. 192. Кăнчала арланă çĕрле выртат. Ib. 195. Вăл пол тытнă çĕртен килчĕ. Ib. 252. Эп эс пĕлмен çĕре кайрăм. Я пошел в незнакомое для тебя место. Ib. 253. Пĕлмен çĕрте илтĕм. Я купил в неизвестном для меня месте. Ib. 294. Вăл пире пол çок çĕре (вырăна) исе кайрĕ. Ib. Ку томтир ĕçленĕ çĕрте лайăх. Ib. 57. Пол тытмалли çĕрте (там, где ловят рыбу) кимĕ тăрать. Ал. цв. 6. Çапла чипер аван пынă çĕртенех, сасартăк вăл хăй умĕнче вут çути йăлтăртатнине курах каять. Ib. Пĕр çулхине чут-чут сысна вилсе каяс çĕртен çĕпре шыв ĕçтертĕмĕр те, чĕрĕлнĕччĕ. ЧС. Анне те хуйхăрнă çĕртен кулса ячĕ. И мама, хотя и была печальна, улыбнулась. N. Кам хăйне, хăй нимĕн те мар çĕртенех (не имея никакого основания), такам вырăнне хурать, вăл хăйне хăй улталать. ЧП. Пĕр юрламан çĕртен юрлатăп-çке. Я не пела, а теперь пою. Регули 274. Парас мар çĕртен патăм. Я не хотел давать, но дал. ЧС. Çав лашана эпĕ пит юрататтăм, мĕшĕн тесен вăл мана пур çĕртен те (во всех отношениях) аванччĕ. Чăв. й. пур. Вăсем çиленнĕ çынна та, хăй умĕнче пит аван, унпала йăпăлтатса калаçаççĕ. Нимĕнпе те çитес çук вăсен кăмăлне, хăй çук çĕрте вара (в его отсутствии) çавăн пек çынна çултен илсе çĕре чикеççĕ (всячески поносят) çĕре. N. Çитнĕ çĕрте пĕр, везде, куда нипопадешь. || В качестве послелогов. Регули 189. Вăл киле килнĕ çĕре апат пĕçерес. К его приходу (домой) надо сварить обед (пищу). Ib. 185. Çăвăрнă çĕрте поплет. Говорит во сне. Ib. 168. Вăл сăмах попленĕ çĕре вăл килчĕ. Ib. 668. Вăл хĕвĕл аннă çĕрелле кайрĕ. Он пошёл по направлению к западу Кан. Вĕсем сăмах панă çĕрте эпĕ те пултăм. Кан. Пилĕк тенки тумланнă çĕре каять (идет на одежду). Тăхăр тенки тăраннă çĕре каять (идет на питание). Якейк. Çăрккаç Мишка эпĕр апат çинă çĕре (когда мы обедали) пыч те, атисам куçĕнчех эп ĕнер олахра ачасампа вылляни (баловала, шалила) çинчен каласа пачĕ. Çантах çĕре анса кайăтăмч, анмала полсан. Юрк. Пĕре çапла, ку чей ĕçме ларсан, кăшт хай хуçи ун патне, чей ĕçме ларнă çĕре, пырса кĕрет. N. Каç пулса килнĕ çĕререх (к вечеру) пăртак чартăмăр (кровь). N. Килне таврăнсан, татах хываççĕ, унтан ĕçсе çиеççĕ. Вĕсем киле таврăннă çĕре (ко времени их возвращения) каç пулат. Вара çавăлтенех тепĕр çĕр пуçланса каят. N. Сӳресе пĕтернĕ çĕре каç пула пуçларĕ. К концу бороньбы стало вечереть. || Употребл. в чувашизмах. О сохр. здор. Вĕсем (пчела) мĕнле ĕçленине курсан, юратас мар çĕртен юратмалла вăсене (невольно полюбишь). Ачач 11. Икĕ çулхи хĕр ачине ыталаса, çывăрас килмен çĕртенех çывăрнă пек выртать. Бур. Пĕр юрламас çĕртен юрларăм çак тăвансем кăмăлĕшĕн. N. Урмак-маки ӳкем тенĕ çĕртен тепĕр йывăçран ярса тытрĕ, теть (чуть не упал, но..). Сунт. Ĕç çук çĕртенех ĕç туса çӳреççĕ. ГТТ. Лешĕ вилес çĕртен вырăс çемйине кĕнĕ. Изамб. Т. Ывăлĕ пилĕк-ултă çавăрăннă çĕре старик акса пĕтерчĕ. Б. Яныши. Унта çитсе, вурăн хатĕрлесе, апат çинĕ çĕре тĕттĕм пулчĕ. N. Çак уйăх пĕтнĕ çĕре (к концу этого месяца), вăл тавăрнмĕ-ши? N. Кĕлĕрен тухнă çĕре (к концу службы) аран-аран пырса çитрĕмĕр. Регули 122. Вăл килес çĕре еп килте полăп. К его приходу я буду дома. Бес. чув. 6. Киле таварăннă çĕре (к его возвращению) унăн ашшĕ вилсе кайнă. || Тема, theme. ГТТ. Çырмаллисем пайтах çĕрсем пур та. || Результат, конец. N. Тата эпир хамăр ĕçе çĕрне çитерейместĕпĕр. Четыре пути. Пуринчен ытла ĕçре вăя шеллес пулмасть, пурне те çĕрне çитерес пулать.

ташлама чĕлĕ

ломоть, следующий за горбушкой. Охотников. Когда мы усаживались за стол, отец резал нам хлеб, оставляя себе горбушку. Первый кусок за горбушкой, так называемый „ташлама чĕлĕ“ („плясовой ломоть“), доставался мне, второй брату и пр. Когда же я пробовал просить себе горбушку, то мне всегда отвечали, что нельзя мне давать горбушку, иначе у моей жены будет большой нос; так и не давали мне горбушки. Когда я спрашивал, почему мне дают „ташлама чĕлĕ“, то отвечали: „когда вырастешь, хорошо будешь плясать“.

тыттар

понуд. ф. от гл. тыт. Хир-б. Стариккине аçам тăхăнтараççĕ, хул-хушшине мăнă çĕлĕк тыттараççĕ. Çĕнĕ-Кипек. Кăшманла выляс пулсан, пĕр мăнă, вăйлă ачана суйласа илеççĕ те, пĕр-пĕр юпаран тыттарса тăратаççĕ (заставляют держаться за столб). Регули 732. Эп она тыттарам (тытма калам). Ib. 697. Тыттаракан маррине кăтартрăм (тыттарманнине). Ib. 733. Вăл хăва тыттарчĕ (сам дался в руки), эсĕр çавăнта она тытрăр. || Давать в руки, вручать. Изамб. Т. Хам та илĕп, ан тыттар (не давай в руки, не угощай), нумай пулмас-ха çини (я недавно ел). N. Пушă черккине калле тыттарат. N. Чей таврашне тыттарман. В. С. Разум. КЧП. Мана, атте-анне куриччен, аллă тенкĕ алла тыттарчĕ. || Всучить (негодный товар и пр.). Юрк. Сана вара, улталаса, шăтăк сăмавар тыттарса ячĕç пулĕ: шывĕ урайне юхса туха пуçларĕ-çке! тет. || Прикрепить при помощи крючка и пр. Чертаг. N. Çуйăн вăлти юпине çыран хĕррине тăрăнтарса лартаççĕ, унтан тата шывăн икĕ енчен вăл юпана кантăрасемпе тыттараççĕ. Изамб. Т. Çав шăлсенчен (за эти копылья) хурама (вязки) анса тупансене (полозья) тыттараççĕ. || Скреплять (чем). N. Урапана тимĕр тыттарнă. N. Чӳречисем пĕчĕк, маччине тыттарман (не сплочены). || Пришить. ЧП. Хура шĕлепке хĕррине хура пархат тыттартăм. || Обивать. N. Арчана тимĕрпеле тыттарнă. || Отделывать (чем). Ачач 79. Кăвак йĕмĕсен çĕввисене хĕрлĕ йышши йĕрпеле тыттарнă. N. Çияла кĕмĕл тыттар. || Заставить (нанять и пр.) городить. N. Анкарти карти хамах тыттарчĕç. N. Эсĕр: анкарти тыттаратпăр, тенĕччĕ. || Огородить. Микушк. Çакă Микӳшкелĕн укăлчине тыттарар-и тăмра хĕлĕхпе? Кан. Сут пулакан çурта йĕри-тавра пралук картасемпе тыттарса пĕтернĕ. N. Сăрт хĕррине хӳме тыттарнă. || Дать взятку. N. Ĕçӳ тухтăр тесессĕн, ик-виç кĕмĕл тыттарас пулать. Çавăн пек пулнă ĕлĕк. || Обманывать. N. Тыттарать, обманывает. Кан. Вăл хуман пулсан та, сана: хунă, тесе, тыттарат. Пшкрт. Вăл мана тыттарчă (-чы̆; или: вăл мана чăсрă). || Щипать (о морозе). Якейк. Ай-ай, паян холхая тыттарать (холод, мороз заставляет хвататься за уши). || Точить. N. Пурта (çавана) кайса тыттарас-ха.

тӳпеле

накладывать до верху, выше краев сосуда. Менча Ч. Çынна парах тăмалла пултăрччĕ (пусть будет возможность постоянно давать хлеба людям), тӳпелесе парса тӳпелесе илме парăсăнччĕ. (Моленье). Сред. Юм. Эсĕ шăлами çиç толтарнă-çке, лайăх тӳпелесе толтар. N. Пăтавккана тӳпелесех пачĕ. КС. Çав çынтан илес пулĕ-ха, вăл ялан тӳпелесе парать (дает с верхом). || Бить. Слеп. Пуçран тӳпелес полать-ха она. Хурамал. Çапăçсан кайран хăшĕ çĕнет; ну, тӳпелерĕм хăйне те, тет. Ст. Чек. Тӳпелесе янă = хĕнесе янă. Сред. Юм. Пĕр хĕрлĕ алтана пĕр шор алтан пит тӳпелерĕ.

хисеп пар

давать отчет, рассчитываться. Баран. 25. Юрк. Ӳлĕмрен ку тата хисеп мĕн парсан, хуçи вăл татах ата илтĕм тесе кăтартман-ши? тесе вула пуçлать.

хур

хор, класть, ставить, положить, поставить, строить. Ст. Чек. Кĕнекене минтер айне хутăм. Я положил книгу под подушку. А.-п. й. 4. Асаттепе иккĕн çĕклесе хума тăратпăр — хураймастпăр. Ib. П. Ваçлей нушана епле лектернине, ăçта хунине, епле çавăнтан вара пурнăçĕ малалла кайнине хунĕне тĕпĕ-йĕрĕпе каласа пачĕ. Василий рассказал тестю обо всем подробно: как он поймал нужду, куда положил, и как с того времени жизнь у него пошла хорошая. Ib. 71. Илсе хурас ăна кӳме çине, тет вăл ямшăкне. Ib. 71. Вилнĕ кашкăра кӳме çине илсе хураççĕ те малалла вĕçтереççĕ. Ib. 54. Йăви хăвăртрах сивĕнтĕр тесе, чӳрече çине пырса хучĕ. Ib. 94. Шурă халат тăхăнса, тухтăр пекех тумланса, сарă чăматан йăтса, тĕрлĕ кĕленче хурса, ĕне хӳрине чиксе, хуллен утать хулана. Ib. 77. Каçхине Ваçлей лаша кӳлчĕ те, нушана тытса хупнă арчана урапа çине хурса, вăрмана тухса кайрĕ. Вечером Василий заложил телегу, поставил сундук, взял железную лопату и отправился в лес для похорон нужды. Ib. 68. Çăнăхпа пĕрле вăл Пӳрнескене те илсе кĕчĕ, тет те, çăнăхне аламасăрах кăвас хурса лартрĕ, тет. КВИ. Анчах шăлнĕ укçине хăйĕн айне хурса ларнă. ГФФ. † Кăвак сăхман илемсĕр сак çинче хорса каснăран. Серый кафтан некрасив потому, что его кроили на лавке. Регули 854. Ман тырă (тыр) питĕ нумай, ташта хома вырăн топас. Н. Седяк. Вăя пуçланă чух шăпа тытса çăпатасене хурала хураççĕ (кладут под охрану). N. Кĕлте çыхнă чухне çурлана хулпуççи çине хураççĕ. ЧП. Атьăр тутăр кумар-и, варрине хура хурар-и? Янтик. Есир япалусене çакăнта хурайрăр. Ib. Килсен кала вĕсене, япалисене çакăнта хурайччăр. Ib. Эс, Хветĕр, çурлуна çакăнта хурайăр, никам та илес çук ăна. N. Урăх çĕрелле кайса хуман-и? Не положила-ли куда-нибудь в другое место? А.-п. й. 66. Пĕр карчăк кăмака умĕнчи кашта çине типĕтме вутă хунă, тет. Ib. 106. Çавăнта сарайне кайса хур, теççĕ хуçисем. Якейк. Тепĕр рет хорса каяс. Надо начать класть новый ряд (напр. кннг). N. Тăхлаччи пиçнĕ хура пĕр-пĕр савăтпа сĕтел çине пырса хурать. N. Эсĕ лашăна юпа çумне хур, ху тăрăх сак çине лар. N. † Айăм, айăм темесен ая минтер хумĕçĕ. НР. † Çырма орлă каçă хотăм. Мостки устроил через речку. Султангул. † Эсĕ леш енче, тăван та, эп ку енче, кил иксĕмĕр хурар та ай каçмине. Хуратсăн хур каçмине ай çӳçерен, пусмассерен вăль-вăль та ай авăнтăр. Н. Карм. Каçмăрсене хурсан çирĕкрен хурăр, каçмассерен каçмăр авăнтăр. || Прикладывать, приложить. N. Вăл хăлхине ĕçчена çумне хунă та итлет. Он приложил ухо к стене и слушает. О земл. Кĕнеке тăрăх мĕн пĕлнине ĕçе хума тăрăшаççĕ. N. Çитмĕл çула çитрĕм, çын çине алă хурса курман. || Ударить. Альш. Çакă çĕлен Ивана пырса хучĕ, тет (ударил). || Класть больного в больницу. Кан. Кусене эпĕ хамăр Пеловолшск пульнитсине хутăм. Сборн. по мед. Дифтеритпа чирленĕ çынна часрах больницăна хумалла, е ун патне доктора чĕнсе килмелле. || Привернуть (оглобли). Торп-к. Старик вăрмантан килсе торта хочĕ, тет (привернул). N. Кĕркури турта касса тухса хурать те, урапи çине хăпарса ларса, татах малтанхи юррах юрлать. || Пришить. N. Кĕрĕк çине хур. Пришить к шубе (о воротнике). ТХКА. 71. Çăварнире лаша ĕрĕхсе çурна кĕрĕкĕн çаннине çĕнĕ тир татăкĕпе анне пит лайăх сапланăччĕ, йăллисене çĕнĕрен хунăччĕ. || Заплатать. N. Йĕм çине тăхăрвун пилĕк саплак хунă пулнă. || Натягивать (о струнах). Якейк. Кĕслея çĕнĕ хĕлĕхсем хочĕç (натянули). || Набираться. Урож. год. Нӳрĕпе хăват хурса çитĕнеççĕ хумханса (травы). N. Самана лăпкă тăрсан, эпĕ хăват хурăттăм. || Ставить (самовар). Янтик. Кĕпер пенчи сăрлă юпа ут кăкарни пирĕн у ( = вăл), сăмавар хурса сахăр катни шур явлăкли пирĕн у. || Поставить (охрану). N. Халĕ (1906 ç.) вырăнĕ-вырăнĕпе хурал хунă, е салтаксем тăраççĕ, е казаксем çӳреççĕ. || Ставить в банк (в игре в карты). Орау. Малтан пĕрер тенкĕ хурса вылярĕç. Унтан икшер тенкĕ хура пуçларĕç. || Закладывать, заложить. Альш. 15 тенкĕ парса ятăм та, тăлăпне хăварчĕ хурса. Юрк. Хупаха хур. Заложить в кабаке (вещь). Ib. Хупаха хурса эрех ĕçеççĕ. || Начислять. N. Ун чухне банк укçана пит пысăк процента хурса пама пуçланă. || Творить (ставить) тесто, замесить. Юрк. Кăвас хур. N. Кӳптĕрме хур. Сред. Юм. Колаç хорса лартрăм. (Колаç пĕçерме чоста хорса лартсан çапла калаççĕ). Хурамал. Сăрана хатĕрлесен тепĕр кун ирхине икерчĕ хураççĕ те, каç икерчине пĕçереççĕ. || Назначать на место, на должность. Пухтел. N. Сана каллех ĕлĕкхи вырăна хурĕç. Альш. Унта вĕсем хăйсен хутлăхне пĕр хĕрне касначчея хураççĕ. Истор. Аслă княçа иккĕшинчен пĕрне хурасшăн пулнă. N. Пирĕн ялта шкул уçнă, унта çав Волкăва хăйне тиректăра хунă. Чăв. й. пур. 26. Сана куланай пухма хуратпăр. Ib. 26°. Сана куланай пухма хурасшăн, тенĕ. || Определить, установить. N. Вĕсем пĕтĕм халăх çырăва вĕрентĕр тесе çĕнĕ йĕрке хунă. Орау. Атăсене икĕ мăшăрне те кайса парас: хăшне тӳрлетет, вара пĕр мăшăрне хăй илсе тӳрлетнĕшĕн укçа хури (хурĕ-и)? N. Вут тупăнмарĕ, ыттине ĕçе хунă. || Решать. N. Йышăнмасан укçа пама пăрахăç тума хунă. || Накинуть. П. Патт. 13. Темĕскерле çын кĕрĕкне хулпуççи çине хурса тухрĕ. || Прикрытый. И. Тукт. Кайсан-кайсан, Ульянасене пĕр чăптапа витсе хунă лав тĕл пулчĕ. || Приказать, велеть. N. Çаврăнма хуратна, анма хуратна юланут çинчен? (Такмак). || Подать в суд. Чăв. й. пур. 210. Эпĕ каçармастăп, манăн ача вилет, эпĕ сута хуратăп, тенĕ. СПВВ. Сута хучĕç. || Чув. пр. о пог. 278. Хĕлле юр сакăн-сакăн пусма пек картлашкаллă пит нумай хурсан, çулла тырă-пулă пит лайăх пулать. Если зимою очень много насядет снегу ступеньками, как у лесенки, летом хлеб будет очень хороший. || Уродиться, родиться в кого. Юрк. Такам шуйттана эсĕ хунă! Ib. Митукăн амăшĕ те шарт тĕлĕнет: „Ачу масарĕ ку Митук, кама шуйттана хучĕ-ши? Пирĕн йăхра никам та ун пекки çукчĕ-çке“. N. Вăл амăшне те, пиччĕшне те хуман, пит çемçе çын пулнă. Регули 923. Пĕтĕмпех хама хунă. ÇМ. вăт. || Значит, надо полагать (?). Рукоп. календ. 1908. Шикланаççĕ хур.|| Почитать, ставить во что. N. Илтмĕтĕм сирĕн сăмахăра, чунăм чухлĕ хуратăп кăмăлăра. ÇМ. Этем чунне — выльăх чунĕ вырăнне ан хурăр. N. Эсĕ ман сумаха сумах вырне хумарăн. N. Пирĕн ватăсене чыса хураççĕ. Дик. леб. Çакна хăнăрсене чысламалли тĕслĕрен ĕçме-çиме вырăнне хурса выльăр. N. Кăмăл хурса, хĕрхенсе ман айăпа каçарсам. || Составить, сложить. N. Микула геройсене мухтаса юрламалли çĕнĕ юрă хучĕ. || Сравнивать. N. Петĕр çын чĕрине çăлкуçĕ майлă хурат.|| Зачесть. N. Эсир мана ку ĕçшĕн айăпа ан хурăр, тенĕ. N. Мана винавата хуран. N. Çавна та ĕнтĕ айăпа хуратна? || Давать (имя). Яжутк. Пирĕн ялта пĕтĕмпех (все) Шăнкрин ятлă, ахаль пуп çавнашкал хунă. || Девать. Хĕн-хур. Ачасене ăçта хурас! Вĕсене те пăрахас-и-мĕн? Толст. Çиллĕме ăçта хурам-ши? Юрк. Ай-хай, арăмçăм, сарă арăм, çта хурĕç-ши манăн чунăма? Чем люди живы. Кала эсĕ, укçăна ăçта хутăн? тет Матрӳне. Альш. Килĕнче хăйĕн пурлăхне ниçта хура пĕлмен. Ib. Сирĕн пек лайăх çынсем умĕнче ырă сăмахăма ăçта хурам-ши? Ал. цв. Каялла çаврăнса пăхать те, ниçта алă хума та вырăн çук. || Наливать. N. Сăра хур, наливать. || Пить. КС. Сăра ĕçтернĕ чухне: хур, хур, тесе сĕнеççĕ. || Оценивать. N. Хамăрне 50 тенке хутăмăр. Орау. Сурăха пĕр тенкĕ хучĕç. Оценили овцу в рубль. || N. Эсир канаш тăватăр пулсан, эпир ăна пĕтерĕпĕр; эсир пĕр-пĕр сăмах хурсан, вăл сирĕн пулмасăр юлĕ. N. Хампала иксĕмĕр хушăмăра эпĕ сăмах хуратăп. || Быть принятым. П.-Пинер. Пасара кайсан çын вали кулаç илме хуман. N. Уяра хирĕç юпăнчă илме хунă. N. Ывăла шаннă — хуран çеккĕлинчен тытма хунă тет, хĕре шаннă — алăк хăлăпĕнчен тытма хунă тет. || Потратить. Календ. 1907. Çĕре тухăçлăрах тăвас тесен, ăна ĕçлеме вай нумайтарах хурас пулат. || Пожертвовать. N. Вĕсем халăха ирĕке кăларасшăн хăйсен пуçĕсене хучĕç. || Развести (огонь). НР. † Уй варрине вут хуртăм. Среди поля я огонь развела. А.-п. й. 21. Такасем, пĕр-пĕринпе тĕкĕшессине шанса, шăнасран çапă пуçтарса вут хунă. || В чувашизмах. ЧС. Вăл (лошадь) е хирте е картăшĕнче ирĕк çӳренĕ чухне, ун патне тытас тесе ют çын ан пыра хур (и не думай подходить), хăна пĕр систермесĕр шартлаттарса тапса яратчĕ. N. Эпир çав ӳсĕр пекех пулас мар, хамăр ăса çухатсах хурас мар. Халапсем 27. Тархасшăн ан кая хур (не уходи), эсĕ пире тĕрмере çĕртсе пĕтеретĕн. Юрк. Ан кая хур. Не вздумай пойти! Чем люди живы. Çимун Михала ĕçне пырса пăхнă та, шартах сикнĕ: Михала улпут таварĕнчен вилнĕ çын пушмакки çĕленĕ хунă. Конст. чав. Инке каллех: ан ухмахланса çӳре хур эсĕ, ачам, апла, терĕ. См. Магн. М. 263. || В качестве вспомогательного глагола. Оп. ис. ч. II. Виçтерсе хур, эп пырăп. Вели взвесить, я приду (и возьму). Ib. Вăл çаран çине кĕре ан хур — пĕтрĕн вара. Не вздумай пойти на эти луга — погибнешь. ГФФ. † Мана савнă сар ача шотласа хонă ылтăн пек. Мой размиленький красавчик — ровно считанное золото. Оп. ис. ч. II. Лашине витине хупса хурат. Ставит дошадь в конюшню. Ib. Çил тухиччен акса хурас. Надо (заранее) отсеяться, пока нет ветра. Ib. Тĕтĕрсе пĕтерсен, шăналăка карчĕ те хучĕ. Окурив, она задернула полог. А.-п. й. 53. Кашкăр йăпăр-япăр тĕпсакайне анса кайрĕ. Йытти сакай алăкне шăнкăрт хупса хучĕ те, пас кăларса вĕрме тытăнчĕ. Когда волк забрался туда, собака захлопнула крышку, а потом принялась лаять. Ib. 90. Мĕн пур йăвăç купинче мачча кашти курăнмасть. Тупса хурсан кашталăх, тытăнăп тин ĕçлеме. Ib. 91. Çав вăхăтра Сахарĕ çыхать хурать улпута. Ib. 82. Хайхисем килĕшрĕç те, сумккăпа кив капансене улăштарса та хучĕç. Альш. Унтан (она) кукша качакине илет те, хăй качакине çыхса хурат, тет. N. Çапла вара илемлĕ чĕлхене пăсса хураççĕ. Чăв. й. пур. 33°. Ивана хăне ĕçтерсе ӳсĕртнĕ те, пылне вăрттăн илсе хурса сута-сута янă. N. Ухмах çынна ан хирĕçтере хур, вăл тем те туса хума пултарать. Янш.-Норв. Çапла вĕсем вара çураçса хураççĕ те, туй тума япаласем хатĕрлесе хураççĕ. Регули 958. Ĕнер туса хорас мĕн сирĕн. N. Сухи пуçпе сӳрине сухаласа пĕтернĕ ана çинчен тепĕр ана çине кайса хучĕ. Халапсем 15. Хай упанăн икĕ хăлхинчен ярса тытса часах урапине кӳлсе те хурать. N. Агаша йĕре-йĕре Корней пичĕ çине таса тумтир витсе хунă. N. Палач вĕрене хăвăрт туртса илнĕ те юпа çумне çыхса хунă. N. Çитсен (по прибытии) мĕн тăвассине вăл малтанах вĕрентсе хунă. Истор. Ывăлĕсене вăл хăй сывă чухнех пĕрер хула парса хунă. Шăна чир. сар. 19. Шăнасене пистерттерет, нумайĕшĕ тата вырăнтах шăнасене вĕлерсе хурать. N. Пĕр кулак çапла каларĕ, тет: „Пире пĕтĕмпех пĕтерсе хурасшăн“, терĕ, тет. N. Ӳсечен (?) çăнăх исе хурайтăн-а? N. Авал пĕр пысăк пуçлăхран ыйтнă, тет: „ Эсĕ тĕрмене лартакан çынсем хушшинче пит лайăх çынсем те пур-тăр-çке? — тесе. Пуçлăх пăртак шухăшларĕ, тет те, каласа хучĕ, тет. N. Тепĕр çын тата. „Чăн пирĕн çарансем питĕ начар, анчах вăл выльăх çӳренĕрен мар, çулсем çапла килчĕç“, тесе хучĕ. N. „Çапла вăл, Микулай, çапла; Ваçлей пурне те пĕлет вăл“, тесе хучĕ Ерхип. Кн. для чт. 65. Хăйне ниçта кайса хума пĕлмен. N. Каç пулсан пулла кайăпăр тесе ăман чакалтаса хутăмăр. Имен. Ашшĕ ăна хирĕç илме тохать. Алăк оçса хочĕ. Хора-Çирма. Эсир уншăн ятласах хумăр, тесе шутларăм. Думаю (думал), что вы меня не будете за это слишком бранить. (Из письма). Орау. Йăтăнса анса пусса хурĕ (придавит). N. Алтса хур (вырыть). ЧС. Çапла тетен (у брата) сулахай алли типе пуçласан хай этем: „Акă ку керемет çеремĕ хай Михелене мĕн туса хунă, тетчĕ (т. е. что сделал ему киреметь за распахивание киреметевой земли). N. Иле хăйне ырăлăх тунăшăн Якку çапла туса хунă. КВИ. Пиччĕш хăйĕн шăлнĕне чиксе хучĕ укçашăн. N. Хула хапхине хупса хунă. N. Вĕсене епле пĕтерсе хунине (как истребили) илтсеттĕмĕр эпир. N. Чӳрече çумне хĕрлĕ вĕрен çыхса хур.

кутăн

котăн (-ды̆н), задом, задом наперед, шиворот на выворот. Орау. Пĕренесене кутăн турттараççĕ: тăррине çуна çине хураççĕ, кучĕ çĕтĕрнсе пырать. Шарбаш. Иопа таврашне котăн ан лартăр: лайăх мар. (Поверье). N. Ачи кутăн тухнă. N. Çĕклесе тухаççĕ кутăн (покойника): урисене малтан, пуçне кайран. Шурăм-п. Пăрахса (жертвенные кушанья) тавăрăннă чухне кутăн утса килтĕмĕр. Изамб. Т. Камăн çăпати кутăн ӳкет, ул вилессине пĕлтерет. (Гаданье). Альш. Кусем çав хĕре йăтнă маййăнах ктăн тытса, кĕрӳшĕ, пĕтĕм туй халăхĕ, çав каччи ашшĕ-амăшĕ умне пырса тăраççĕ — пуççапаççĕ. Изамб. Т. Пурăнăç пĕр кутăн кая пуçласан, ялан сиен куратăн. К.-Кушки. Кутăн çуралнă (вперед ногами; говорят и упрямому). КС. Урапине кутăн çавăрса лартнă (повернул задом). Ib. Кутăн утса çӳрет. Ходит на руках. Вил-йăли. Пуçĕ панчи вĕçне каялла тавăрса, ун ăшне пĕр кĕпепе пĕр йем минтер пек çĕлеççĕ, çĕлеме те кутăн çĕлеççĕ. Образцы. Астăвăр-ха, Чакă, ай, ачисем, çăпатине кутăн сырман-и? N. Чăвашсем, юмăç хушнă тăрăх, тăшманĕсене усал тăвасшăн вĕсен ячĕпе турă умне кутăн (вверх ногами) çурта лартаççĕ. ЧС. Юмăç карчăк пĕр кĕпене кутăн çаннисенчен урисене тăхăнса ячĕ. К.-Кушки. Эп пӳртрен кутăн тухрăм. Я вышел из избы задом. N. Мур шăрши!... Ăсĕ пур!... Хытнă çăкăр татăкне кутăн сĕтĕрет шăтăк патнелле! (к норе). N. Котăн отать. Идет задом. N. Котăн тăрать. Стоит нижним концом вверх. Чхĕйп. Кутăн ĕçе карăм (по обьяснению КС ходил по необыкновенному делу, т. е. хоронить покойника, так как на похоронах, все делается шиворот-навыворот; напр., умершего одевают наопако и даже самые песни поются тогда иначе). См. тинсĕр-ханкăр. || Назад, обратно. N. Кутăн шыра. Разыщи (пропавшее на почте письмо). Тăв. 38. Вĕсенчен те вĕренӳ пулсан, тĕнче тепĕр май çаврăнĕ, хĕвел те кутăн тухĕ. Вĕлле хурчĕ 20. Çаплах та ирĕксĕр уйăрăлсан, амăшне тытса юлса, хурчĕсене кутăн вĕллене ярас пулать. Ib. Уя ĕçлеме кайнă хуртсем кутăн таврăнаççĕ те, çĕнĕ вĕлленĕ кĕрсе кăяççĕ. Бигильд. Çапа пĕлмен ал-ура хăйнех кутăн лекнĕ, тет. (Послов.). М. Васильев. Наччальник тавраш пырсан та, котăн тараç. Шурăм-п. № 23. Вăрă леш тĕнчере вăрланине кутăн хуçине памалла. ЧС. Пирĕн ялта пасар пулат; пасара выльăх-мĕн сутма илсе килсен, е аш-мĕн, е çу-мĕн илсе килсен, пасара кӳртмесĕр, кутăн хăваласа янă (прогоняли), тет. N. Çак сăмаха вола котăн (читай назад, в обратном порядке; напр., çара — араç и т. п.). ЧП. Урама кутăн (задом на улицу) пӳрт лартрăм, вуникĕ кусуй кастартăм. Альш. † Елшел урам — аслă урам, урама кутăн пӳрчĕсем (окнами во двор). К.-Кушки. Кутăн пырап. Иду задом (т. е. противно обычному ходу). Чув. пр. о пог. 17. Хĕвел кутăн (каялла) пăхсан, çăмăр пулать. Если солнце, заслоненное облаками, освещает отраженным светом к востоку, то быть дождю. Календ. 1904. Хĕвел кутăн (каялла) пăхсан, çумăр е çил пулать. Сред. Юм. 'Котăн хĕвел'. Пĕлĕтлĕ кон хĕвел, пĕлĕт айĕнчен корнмасăр, пĕлĕт çине ӳксе çав пĕлĕт çинчен çутă корăннине калаççĕ (отражение света солнца с облаков в облачный день. (Срв. Бгтр. Хĕвел, пĕлт айĕнчен тохса, анса ларнă чох пăхсан, çомăр полать). || Вверх ногами. Орау. Мачча çумăнче шăнасам пак кутăн утса çӳреççĕ. (Сказка). N. Вĕрен тăрăх икĕ чалăш хăпарса, кутăн анатпăр. Тораево. Улпутсам çитрĕç, тет те, Сохрон кутăн çакăнса тăрат, тет. Орау. Шăтăкпа вĕрен тăрăх ансан-ансан, тепĕр патшалăх пур, тет. Унта çынсем, эпир мачча çумăнче çакăнса тăнă пек, кутăн çакăнса утса çӳреççĕ, тет. Шăтăкран çĕре ансан, пĕтĕмпех тĕлĕнсе кайнă, тет, ку: ку аялта тăрать, тет, лешсем мачча çуммĕнче (так!) çыпçăнса, утса çӳреççĕ, тет; çӳçĕсем аялалла усăнса çӳреççĕ, тет. (Сказка). Çĕнтерчĕ 30. Эпир япаласене пытарнине эсĕ кама та пулин пĕлтерсен, сана кутăн çакатăп (повешу)! Кан. Хамăр япăх ĕçленине курса, кутăн выртса услама çапаççĕ. Якейк. Эп шăва (= шыва) кĕнĕ чох яланах пĕве пуçĕнчен (с плотины) котăн сикетĕп (головою вниз). N. Кутăн тăрăнчĕ. Ткнулась вниз головой? См. кача. Г. А. Отрыв. Шĕвĕр тĕплĕ тимĕр витрене кутăн лартнă евĕрлĕ пуç çинче ларса пынă (çĕлĕк). || Неудачно. Paas. Ĕç кутăн пычĕ (шло). || Упрямый; упрямец. Якейк. Кутăн, человек злого, придирчивого характера. Ib. Эп онашкал котăн çын нихçан та корман. Ib. Котăн çын, тесе, ялпӳçсене калаççĕ (деревенских кулаков). Юрк. Арăмĕ хăй пеккиех наян япала пулат, кутăнскер; хуняамăшĕ ĕçе хушсан, питех итлемес. Кан. Эрехшĕн, кутăн, виçĕ кун хушши çакăнса тăма хатĕр. Кильд. Арçынĕ (муж) кутăнтарах, ял çинче çӳрекен çын пулнă вăл («кутăн» противоположно «лăпкă», «кунĕ»). П. И. Орл. Кутăн йысна шурă кĕпе тăхăннă, янахи айĕ маччана тивет. (Кăмака). Изамб. Т. Йытă та: тух, тесен, тухат, эсĕ йытăран та кутăн. Сет-к. Котăн — драчун, забияка. Череп. Кутăн, упрямый, кляузник. Собр. Кутăна кутăн пуçлăхĕ, наяна наян пуçлăхĕ кутран вуникĕ вĕçлĕ нухайккипе çаптарат, теççĕ. (Послов.). N. Котăн çын, любящий тягаться, сутяга, дерзкий, придирчивый; кому нельзя давать в долг. || Упрямство. Ала 30°. † Манăн упăшка пуласси кăтьăр кăтра çеç пулчĕ, кăтрисерен кутăн пур. || Притворство. См. кутăна пер.

кӳптер

понуд. ф. от гл. кӳп. Скотолеч. 8. Хырăма кӳптерекен апата çисе, вар ыратсан. || Давать жрать или глохтить, «напарывать». N. Манăн хăна пеккисем пурччĕ-ха, çавсене кайса кӳптермелле. У меня есть кое-какие гостишки; надо пойти их напороть (т. е. накормить, напоить). Синерь. Арăм хытă сасăпа кăçкăрса пăрахрĕ, тет: кӳптернĕ! (дала жрать, собакам). Йӳç. такăнт. 12. Такамăн нумай-çке сана кӳптерме!... Орау. Шатуна (этого одра) кӳптерни те ахалех (не стоит), виç тăрăх вутта (три плахи дров) та туртаймасть! (Гов. о лошади). N. Митук вăрттăн-вăрттăн çаратса, йӳнĕ хакпа çуксенчен çĕр тара илсе, кантуртисене кӳптерсе пуйнă.

кӳрте-кӳрте вырттар

давать ночлег. N. Хăй патне иртен-çӳренсене кӳрте-кӳрте вырттарнă. Пускал к себе на ночлег проезжих (прохожих).

тĕкĕнтер

понуд. ф. от гл. тĕкĕн, давать касаться, дотрагиваться, подпирать. Орау. Такăш тĕкĕнтерсе хунă ĕнтĕ ку савана (чуть положил, так что может свалиться), пĕрин пуçĕ çине ӳксен пуçне шăтарать вĕт. Ib. Сенрине икĕ çтена хушшине аран-аран тĕкĕнтерсе хунă, кĕç-вĕç ӳкес пек тăрать.

хĕссе-пĕссе

экономно, расчетливо. Городище. Хĕссе-пĕссе пурăнкаласан, ку тырăпа çĕнне çитĕпĕр. Сред. Юм. Япалана хĕссе-пĕссе тыткалашас, ô: мĕн пôр, ăна çиес, тет тулькĕ. Ib. Кô япалана хĕссе-пĕссерех тыткалас пăлать. НИП. Пит хĕссĕ-пĕссе парас мар (не очень скудно надо давать).

шурат

шорат, белить, сделать белым. Баран. 105. Хире çĕнĕ юр ӳксе шуратсан... N. Аннен кăмаки шур кăмаки, сыпне порпа шоратнă, килес килет, кас (= каяс) килмест. ТХКА 29. Кĕпе таврашне çăвать, кĕпесене лайăх шуратать. Янгильд. Пирсене йор пĕтиччен часрах шоратса хораç, теççĕ. Вута-б. Пирсене тĕртсе пĕтерсессĕн, кĕл çине хурса шуратаççĕ. Кан. Улмуççисене акшар шывĕпе шуратмалла. || Чистить (картофель), лупить (яйца), сдирать кору (с дерева). О сохр здор. 55. Тата çĕрулмине нихçан та хуппине шуратса пĕçерес пулмасть. N. Хулăнтарах шуратап хуппине, срезаю шелуху потолще (у картофеля). Хош-Çырми. Пĕр çарăкне кăларса шоратрăм. Выкопал я одну репу и облупил ее. N. Çав сехетрех çил явашлансан, прийомне чакарас пулать, астумасан — шултра, хуппине шуратса анчах кăларма пуçлать (на ветряной мельнице). Б. Бур. Шурă-шурă çăмарта, чут-чут шуратмасĕр çиеттĕм. N. Çуркунне пулсан, ялсенчи çынсем, хăйсен сачĕсенчи йывăçĕсен хуппине юр айĕнче темĕскер кăшласа шуратнине курсан, час-часах тĕлĕнеççĕ. Пуринчен ытла çамрйк йывăçсене (улмуççисене) кăшласа пăсаççĕ. || Заставлять бледнеть. НР. Çыв сăмаххи, ай, ыр тумасть, хĕрлĕ сăна шоратать. От людских пересудов добра не будет, от них бледнеет румяное лицо. В. Тим. Вунĕ пӳрне вĕçне вĕре-вĕре хĕп-хĕрлĕ чĕреме эп шуратрăм. ГФФ. Ялти йăвăр ячĕшĕн хĕрлĕ сăна шоратрăм. Из-за людских пересудов побледнело мое румяное лицо. Хош-Çырми. Нăр пек хĕрлĕ сăнăма шоратрĕ. Заставило побледнеть мое румяное лицо. N. Карта хĕрнчи шор ути, потек çисе шоратрĕ; пирĕн атте хĕрĕне çынсем çисе шоратрĕç. Пазух. 55. Кăчуне самани те, ай, йывăрри шуратать-çке хĕрлĕ те, ай, чĕрене. || Переносно — засеять. Кан. Вара Уйкяс халăхĕ суртланă вăрлăхпа анисене шуратса хăварчĕ. ТХКА. 128. Хура çĕре шуратма вăрлăх валли çакă çул çити-çитми тетпĕр-ха. || N. Шурăмпуç шуралса килни чух хĕр пуçне шуратса каятпăр. || Губить. Ау 178. Йыснаçăмах Якур пур, сар хĕр пуçне шуратать. || Давать подарок. Якейк. Пирĕн ăратни олтă кил, олтă килте отмăл çын, отмăл çынна шоратсан (парне, кĕпе парсассăн), пирĕн çынах полăттăнч.

пар

дать, давать, подавать, отдавать. Турун. Хуçа вара: çĕр тĕнкĕ парап пĕр çăмартине, тенĕ. Регули 509. Эс окçа та паман-ç халь мана. Ib. 450. Ман хамăн номай полинччĕ, (номай полсан) парăттăмччĕ. Ib. 676. Эс пани çĕмĕрлнĕ. Ib. 662. Эс панă окçа конта. Ib. 663. Эс панă окçана эп çохатрăм. Ib. 664. Атти мана панă лаша лайăх манăн. Ib. 312. Вăл мана окçа панă полсан, эп каяттăмччĕ. Ib. 1082. Çак утшăн çĕр сом парать вăл. Ib. 671. Мана паракан çын çавă. Ib. 320. Вăл мана окçа он чох парсаччĕ, эп кайсаттăмччĕ. Ib. 293. Окçа пор хошăра кисен, парăп сана. Ib. 1458. Эп итрĕм онтран, вăл мана пачĕ; при (= пĕри) килте, тепри вăрманта. Ачач 99. Мĕн юрать? парам акă сана пĕрре. N. Ним те парса кăларманшăн... N. Халĕ эсĕ кама парса ыр кăтартатăн. КС. Памаллах пар, совсем отдать. ЧС. Вара пур ачасене те икшер çăмарта парса тухат (раздает). Хурамал. Çырлаха пулин пар, турă. Кан. Сахал пачĕç, терĕ çуннă çынсенчен пĕри. Юрк. Эй, чунăм, эсĕ мана çурри чуна çурса париччен, пĕтĕм мулна парасăнччĕ, тет. ТММ. Аллупа пар та, урупа ут. Орау. Парсам, ан тилмĕрт çынна! Отдай, не томи человека! (Говорит жена мужу о другом человеке). Ib. Каймасп — парам эп сана, кахала. Ib. Пуç ыратать — парам эп сана. Сред. Юм. † Кайса кôрас теейсе, малтан хыпар патăмăр (известили). N. † Хура çĕр айне кĕмĕттĕм, хура çăрха парса юлăттăм. СТИК. Сассăна ан пар (не подавай голоса), анти шыраса çӳретĕр-ха, эпĕ ӳсĕрсен тин сиксе тух. (Говорят, когда ради шутки или всерьез спрячут кого-нибудь при приходе постороннего лица). Никит. Салтакран ним парса та йолмасть (не отстает), тет. Синерь. Икĕ ывăлне икĕ çĕре кĕтю пăхма панă (отдал в пастухи). N. Хăйĕн аслă ывăлне вĕренме çын патне панă (отдал на ученье). Ала 8°. Эсĕ пирĕн çуккине ăçтан парса çитерĕн. ||Сдавать. Ирч-к. Атăл параççĕ. Сдают Волгу. || Орау. Паян географипе экзамĕн патăм. || Выдавать замуж. Якейк. Арăм илес тесен те, парас çĕртен парас çок (не выдадут). || Принести в жертву. ЙФН. † Корак-касси хĕрĕсем, пирĕн пата пырасшăн, турра така панă, тет. (Туй юрри; насмешка). НАК. Тата киремете пама ял пуçне пĕрер вăкăр е така хатĕрлесе хураççĕ. || Бить, ударять. Кан. Шалта рояль клавишсем çине чышкăсемпе параççĕ, тулта вăрçаççĕ. Янбулат. Опăшки тăчĕ те, ачана ричакпа парать те парать, хытă хĕртрĕ ачана. Йӳç. такăнт. 17. Атте тухса кайнă чухне, лашана пĕр-иккĕ пачĕ те, кайăк пек тухса вĕçрĕç. N. Лайăх тăракан çыннах пычĕ те, хăлха чиккинчен пĕрре пачĕ (ударил по уху). || Copiam sui facere, marem ad se admittere. || Доносить, ябедничать, клеветать. N. Вара ун çннчен элек парса, ăна тимĕрлесе тĕрмене хуптарнă. || Употребляется в качестве вспомогательного глагола. Толст. Ыран кил-ха, уйăрса парĕç (отроятся), эпĕ вара сана амине кăтартăп (матку пчелиную). Юрк. Сăрисене ĕçсе параканнисем, куркисем тĕпне укçа ярса, тепĕр хут сăра тултарса кĕрӳшне ĕçтереççĕ. Ib. Никăш пĕлсе каласа параканни çок. Орау. Апат çисан кайса пама пулать ăна. Ib. Чăмласах памалла-им тата? 1) Неужели ты не понимаешь? 2) Ешь, раз тебе дали. Эльбарус. Пĕр çын чопса пыра парать. Имен. Виç çол иртсен Елена Петр ятлă ача çоратса панă, а Фекла Нйколай ятлă ача çоратнă. N. Теçеткийĕ 40 тенкĕ тăрать те, сире катса паратпăр ĕнтĕ (сбавим); илĕр, илĕр! тесе кăçкăраççĕ. Чăв. ист. 31. Чăваш чĕлхи укăрпа финсенчен пуçланса кайнине ниепле те кăтартса пама пулас çук, тет. О земл. Тарăн çемçе сире (в слое) тырă тымарĕсем сарăларах параççĕ. N. Кĕлтĕне капан çине ывăтарах пар. Менча Ч. Утемĕш вăл хăй çынсене пит нуммай асаплантарнăран, хăй те: асапланарах патăр-ха, тесе часах тӳрлетмен, тет. Орау. Çиярах парăр (ешьте больше), çиярах парăр, каçсăр урăх апат мĕн пулас çук. Юрк. Вĕсем çавна курарах парасчĕ. Абыз. † Тухать и та тухмаçть-и, часрах туха парсассăн та, хĕреслĕ тенкĕ парас, тит. (Свад. п.). БАБ. Хыçалалла çаврăнса пăхатăп та, хам патăмрах пĕр темĕскерле, пăхма çук хăрушă, уна пекскер тăра парат. N. Вăл çапла лашине хăварса чупса пынине пĕр çын пăхса тăра панă (как раз видел), тет. Т. VII. Малти (человек) пĕр усăнса тăракан çаппа тытрĕ, тет те, кайри (человека) çине яра пачĕ (как пустит, в лесу), тет. ЧС. Эпĕ ăна куртăм та, хама калла килсе хĕнесрен хăраса, киле тара патăм. N. † Ташлăр, тантăшсем, симĕс шăрçа ярăмĕ пек; силленеех парăр-ха, сарă шăрçа ярăмĕ пек; саркаланса парăр-ха (= развернитесь-ка во всю, чтобы показать свое искусство в пляске. Хĕр йĕрри). Кан. Лач-касси ялне кăçал çула Яншихăв леçниччĕстви 81 ĕне Тăрмăш таччине ямалла туса пачĕ. ТХКА 38. Хамăр ĕçлемесен, пире çын ĕçлесе парас çук. N. Лучше эсĕ авланса ямалла та и пурăна памалла. N. Пристăнь çинчен пакаш йăтса та параççĕ, шыв та йăтса параççĕ, вутă та татса çурса параççĕ. Баран. 98. Çав хушăран эпĕ ăйха кая панă. ВС. Разум. КЧП. Эсир сĕтел хушшинче ĕçлерех паратăр çав. ТХКА 27. Асту, ӳке паран. N. Вĕсем каялла çавăрăннă та, тара панă. СТИК. Чупа панă (чупса çитнине чарăннине кăтартмаст; чупрăм карăм, чупрăм килтĕм, чупрăм çитрĕм — обозначает законченность действия). Альш. Лешсем урайне шурă кĕçе сарса хураççĕ, тет. Качаки варалать парать, тет, кеçине.

пар-ил

давать и брать, одолжать и одолжаться, ссужать. Сред. Юм. Парас-илес çôк манăн санпалан. Ни я тебе не должен, ни ты мне не должен. Ib. Никама та парас-илес çôк ман халь. N. Иксĕмĕрĕн пирĕн парас-илес ним те çук.

асăн

(азы̆н), reminisci, recordari, вспоминать, поминать, упоминать. Якейк. Эп виçĕм çол ĕçтернине кĕрӳ халь те асăнать. Ib. Мана онта кам асăнакан полĕ? Кто, поди, меня там вспоминает? (или вспомнит). N. † Кайăк хур каят картипе хăмăш кӳлне ясăнса. Ах, тетеçĕм (тетеçĕм)! эсир каятăр ушкăнпа, атте килне асăнса, эпĕ юлатăп пĕчченçи çичĕ-ют килне асăнса! Дикие гуси летят вереницей, памятуя об озере с камышом. Ах братец (братец)! Вы отправляетесь гурьбой, намятуя об отцовском доме, а я остаюсь одна в чужом доме, памятуя, что я теперь уже в чужом доме, чужая! Сред. Юм. Асăннипе самай пõлтăр. Пõр япалана каçта туса пĕтерен, кăшĕ тăта асăннипе самай пõлччăр. (Об иной вещи хорошо, если и поговоришь только). Череп. Асăннипе иртĕ. Пройдет упоминанием (т. е. дальше разговоров дело не пойдет). Янш.-Норв. Анне кăмăлĕ çемçе кăмăл: асăнсан та йĕрет, асăнмасан та йĕрет. У мамы мягкое сердце: она плачет и тогда, когда вспомнит, и тогда, когда не вспоминает (бессознательно). (Хĕр йĕрри, из плача невесты). Ст. Чек. Асăннă — ака кӳлнĕ, тет. Как вздумал, так и за плуг. (Послов.; говорится неодобрительно о том, кто вздумает о чем-нибудь и сейчас же захочет выполнать свое намерение, не соображаясь с обетоятельствами). N. Сана асăннипе ал тытатăп. Жму твою руку, вспоминая тебя. || Memoriam alicuius cum caritate usurpare, поминать добром. Ст. Чек. Пирĕн ял-йышсем халĕ те сана асăнаççĕ. Наши деревенские до сих пор вспоминают о тебе. || При перемене интонацои та же фраза может иметь и дурное значение («поминают лихом»)]. Ст. Чек. Эп сана манмăп, асăнăп мана кăпла телейлĕ тунăшăн. Ib. Икерчĕ пĕçерсен, пирĕн анне калаччĕ: асăнса килекен çисе кайтăр, курайман хапхумĕнчен (= хапха умĕнчен) çаврăнса кайтăр. Когда мать пекла блины, она (всегда) приговаривала: «Поминающий добром пусть приходит и поест (этих блинов), а ненавидящий пусть повернет от ворот назад и уйдет. Ст. Айб. † Ай-хай савнă тусăм, хура куçăм! асăнать-ши пире курасшăн? Милый черноглазый друг! есть ли у него (нее) желание, стремится ли он (она) повидаться с нами? || Iniquo animo recordari. Также поминать лихом. Т.-И.-Шем. Умăнта пултăр, сĕт кӳле пултăр; эпир асăнатпăр, эсир ан асăнăр. Да будет это (т. е. поминальные яства) перед тобою молочным озером; мы вас поминаем, а вы нас не поминайте лихом. (Из поминального обряда «автан сăри»). Байгл. Эпир сана асăнатпăр, эсĕ пире ан асăн. Мы тебя поминаем, а ты нас не поминай лихом. (Из «нумилкке юрри», поминальной песни). Fontes I, 12. Ибрахим кĕрсенех, Тĕнче-çăвар тăрса ларчĕ, тет те: тархашшăн ан вĕлер, Ибрагим! ӳлмĕрен эпĕ сана асăнмăп, эсĕ мана ан асăн, терĕ, тет. Как только Ибрагим вошел в избу, Всемирное Хайло встало, село и говорит: «Ради бога не убивай меня, Ибрагим! С этих пор ни я не буду поминать тебя лихом, ни ты меня не поминай!» || Nomine appeilare alqm. De sponsa dicitur, quae prodiens inchortem omnes, quos ipsa diligit, nominatim appeilare solet, flebilibus modis de sorte sua querens. Также говорится о невесте, когда она выходит на двор и причитает, упоминая имена любимых ею лиц и угощая их пивом. Эй при этом дают и деньги в ковш. Череп. Сред. Юм. Качча каякан хĕр асăнма, тõхнă. Невеста вышла на двор «поминать». Ib. Качча каякан хĕр мана асăнчĕ. Невеста «помянула» в причитании мое имя (и дала мне пива). N. Хĕрĕ те кама хирĕç пулать, кураканне-пĕр асăнса йĕрет. || Deos nominatim appellare (de iis dicitur, qui rei divinae operantur). Также благоговейно произносить имена божеств во время жертвоприношений и молений. N. Алă çусан калать: «турра асăнар!» тет. Вымыв руки, он говорит: «Помолимся богу»! («помянем бога»). Сиктер. Хура халăх асăнать çичĕ тĕслĕ тыррипе, ачи-пăчипе, чӳ-ӳк (т. е. чӳк, producta voce, протяжно) — çырлах! Честный (трудовой) народ поминает имя твое (т. е. божие) и вместе с своими детьми приносит тебе жертву семью родами хлеба. Ib. Хăй вара çĕлĕкне хул-хушшине хĕстерет те, çапла каласа кĕле тума «тытăнать: «пӳлехçĕ, çырлах (scr. пӳлĕхçĕ-çырлах), пуснă шурă вăкăрăмпа (scr. вăкрăмпа) чӳ-ӳк... (h. е. чӳк, producta voce, протяжно) çырлах. Килĕшпе, ачам-пăчампа, выльăхăм-чĕрлĕхĕмпе пӳлĕхçĕ, чӳ-ӳк, çырлах», тесе ӳксе пуççапать. Ун хыççăн пурте: «ырă чӳк-кĕлĕ пӳлĕхçĕ хапăл ил», тесе, ӳксе пуççапаççĕ. Асăнса ларса, çиеççĕ те, киле пуçтарăнса таврăнаççĕ. А сам кладет шапку свою под мышку и так молится: «Определитель, помилуй! С зарезанным белым быком, приняв жертву, помилуй. Со всем своим домом и с домочадцами, со всей скотной, молим тебя о помиловании». Товоря это, молящийся кладет земной поклон, а за ним и остальные поклоняются, говоря: «Определитель, прими святую жертву!» Потом, благоговейно, памятуя о божествах и произнося их имена, садятся и едят, а затем, собравшись, возвращаются домой. Чхĕйп. Вара пурне те асăнса (scr. ассăнса) пĕтерсен, юмăçне ĕçтерсе, укçа парса, усатса, лашана килне еçнĕ (и q. леçнĕ, scr. йĕçне). Вара ун хыççăн кил-хуçи, ăçта асăннă (scr. ассăнă), унта нухратсам пăрахса çӳренĕ. Потом, помянув всех, накормили жреца (юмăç) и проводили его домой на подводе. Затем после него хозяин дома, по тем местам, где обитают духи, упоминавшиеся в молитве, побросал нухраты. || Parentare, поминать покойников. Нюш-к. Авалхи çынсем ӳкçисе (= укçисене) хунă чухне: е çынна вĕлерсе, е лаша-мĕн пусса асăнса çиекен-çиç илтĕр çак укçана, тесе, хунă пулать вара. Старинные люди, когда зарывали свои деньги (клады), то заговаривали так: «Пусть доищется этих денег только тот, кто убьет человека или принесет с молитвой в жертву лошадь, вспоминая положившего (т. е. произнося: «умăнта пултăр») и имея ввиду сказанное им заклятие». Шихазаны. Анне каларĕ: Пĕрре кĕрсĕра каç (накануне осенних поминок) хамăр пăяхамсем патне ваттисене асăнма кайса килтĕмĕр.... Мать моя сказала: «Однажды, накануне осенних поминок, мы съездили к деверю (точнее: «в дом старшего брата моего мужа») на поминки. || Alqd faciendi consilium inire. Также вознамериться сделать что-либо. Такмак 2. Асăннă кун тухаймарăмăр, тухнă кун çитеймерĕмĕр. В тот день, когда мы хотели выехать, нам выехать не удалось; в тот день, когда мы выехали, нам доехать непришлось. || Polliceri, promittere. Также обещать что-либо. N. Çураçнă чух асăннă япаласене, пыла леççе параççĕ. Они привозят им мед и (вообще) те вещи, которые были обещаны при сватовстве. N. Кунта лаша илсе килеççĕ, çураçнă чухне асăннине. Тут приводят лошадь, обещанную при сватовстве. Требн. 81, ₁₄. Вĕсене ху пама асăннине илме тивĕçлĕ тунă. || Vovere. Говорится о религиозном или суеверном обещании или обете. Ч. С. Вара аттесем: Митрие чĕрт, чĕртсен, чӳк тăвăпар, тесе асăна пуçларĕçĕ. Тогда мой родители стали давать обещание принести жертву, если он исцелит Дмитрия. Ib. Пĕр асăннăскер (у др. асăннăскере) тăвас пулĕ; пĕр асăнсан, тумасан, юракан мар. Раз дан обет (принести жертву), то, я думаю, надо его исполнить; иначе нельзя. Макка 224. Унпала та черĕлмесен, юмăç мĕн калать, çавна тума тытăнать. Напр., юмăç хушăть вĕсене если вăсем хăйсен киремечĕсене туса, т. е. чӳклесе, пĕтернĕ пулсан, пирĕн святой çĕрсене асăнма хушать. Çапла асăнса хурсан, вăхăт çитет кайма. Çав святой ячĕпе така пусать и т. д. Если больному не поможет и это, то он прибегает за советом к йомзе. Напр., если они уже принесли жертвы всем своим киреметям, то йомзя советует ему дать обет посетить наши святые места. После такого обета наступает время его выполнения. Он закалывает в жертву этому (sic!) святому барана и т. п. КС. Кил-ăш-чиккинче (к’ил’ы̆шч’ик’к’ин’џ̌э) пĕр-пĕр çын чирлесен, укçа асăнса хураççĕ. Если в семействе кто-нибудь захворает, то кладут на определенное место деньги, давая при этом обет купить на них свечку тому или другому божеству. Сред. Юм. Асăнса хõнă õкçа. Кĕлле аяккалла (Ишеке, Хõсан хыçне) каяппăр, тесе, асăнса õкçа илсе хõраççĕ, çавна çапла калаççĕ. Деньгами, отложенными с обещанием, называются деньги, которые откладывают куда-либо, давая обет сходить на дальнее богомолье, напр. в Ишаки или на Пустынь. СТИК. Асăнса пĕрене çурăкне укçа хутăм (с определенной религиозной целью, с назначением, с ожиданием чего-то). Ст. Чек. Пытарнă укçана епле шыраса алтса тупмалла? — Йăтă, така, кăвакал, ĕне, кулачă. — «Кам та кам, мана, асăнса, така (е урăх япала, мĕн каланă хăй) çимесĕр ан тупайтăр» (т. е. пусть только тот отыщет зарытый мною клад, кто съест назначенную мною вещь, помянув меня). N. Ăста асăннă, çавăнта нухратсам пăрахса çӳренĕ. Ходили и бросали нухратки там, где они дали обет (принести пожертвование). Изамб. Т. 28°. Масар çине шыв сапас, тесе, асăнсанах çумăр хăпарать. Не успел он высказать обещания полить водою кладбище (во время засухи), а уж собирается дождь. Ст. Чек. Микула кĕллине кайма асăнтăм та, куçăмсем тӳрленчĕç. Я дал обет сходить к Николаю (в Промзино), и глаза у меня поправились.

астивтер

(ас_ти_вдэ_р, аст’и_вд’э_р), praebere ad gustandum, давать или позволять кому пробовать, отведывать. Нюш-к. Менча. Чӳк яшкине вĕсем пурне те ас тивтереççĕ, килен-каяна та çитереççĕ. Они дают отведать жертвенной похлебки всем, а также кормят и странников. (Из опис. обряда «така-чӳкĕ»).

аталан

(адалан), firmari, confirmari, corroborari, convalescere, grandescere, окрепнуть, стать тверже, встать на ноги (о ребенке). Календ. 1904. Паллă, çур-кунне çумăр час пулмасан, ун пек çĕр часах, шăтнă тырă ыррăн аталанса çитичченех, типсе каять. Конечно, если весною долго не будет дождя, то такая земля быстро высыхает, — еще раньше, чем достаточно окрепнут всходы хлебных растений. Сир. 160. Вĕсен пăрушĕсем аталанаççĕ те, хирте ӳсеççĕ. Орау. Ун ачисем, аталанса, ĕçе çыпçăна пуçларĕç; малашне вăл аптрамаçть ĕнтĕ. У него дети подросли и стали приниматься за работу; теперь ему уже будет легче. Изамб. Т. Пĕчĕк ача аталанат. Ребенок крепнет, становится тверже. КС. Пирĕн ача пăртак аталанма хăтланать. Наш ребенок понемногу начинает (пытается) вставать, ходить ножками. О сохр. зд. 56. Çавăнпа чирлĕ çынсенĕн вĕсене çиесрен сыхланас пулать, чĕчĕ ачисене пĕртте пама кирлĕ мар; аталанарах панисене те пăртаккăн анчах пама кирлĕ. Поэтому больным нужно избегать есть их, а грудным детям вовсе не нужно давать; детям постарше тоже следует давать их только понемногу. || О речке. Тюрл. Çырма çорса аталанса кайнă. Овраг размыло (весною) еще больше. Янтик. Ку çырма çак пĕр-ик-виç çул хушшинче пит аталанса карĕ. Этот овраг в течение этих двух-трех лет очень расширился и удлинился. В Череп. в этом смысле употр. алталан: çунапа (урапапа) çӳресе, çул алталаннă «на дороге сделались от езды рытвины». || Переносно. КС. Анчах, уйăрăлса тухнă пулсан та, аталанма пуçларĕ-ха! Только что выделился (из семьи), а уж, смотри, начал вставать на ноги! т. е. обзавелся тем, что нужно в хозяйстве, наладил дозяйство, принакопил деньжонок и пр. Изванк.? Пирĕн патри çынсем пĕр-пĕрне, кăт аталанма хăтлансанах, курайми пулаççĕ. Е вăл çынăн лаши аван пулать-и, е ĕни аван сĕт парать-и та, çапла авантарах пурнаканнине кураймасăр, тăшманĕсем епле-те-пулсан вăл çынна сăтăр тăваççĕ. Как только кто-нибудь из наших сельчан начнет поправляться делами, другие начинают его ненавидеть. Напр., у него может быть хорошая лошадь или корова, дающая много молока; такого человека, живущего более или менее зажиточно, враги его ненавидят и вредят ему.

ахаль

(аhал’) temere, sine causa, frustra, incassum; sine usu, sine utilitate; otiose; nullo consilio; gratuito; sine mercede; simpliciter, sine apparatu, sine doctrina, sine rei ullius adiutorio; без причины, без основания; попусту; так себе; без употребления, без пользы; без дела; без особого намерения; даром, бесплатно; просто, без особых приспособлений, без предварительного приготовления или изучения и т. п. По-русски во всех этих случаях можно перевести наречием так. Ст. Чек. Ват çынсам ахал, каламан. Старые люди сказали (это) не без основания. Шурăм-п. № 26. Вĕсем калани ахал, пулакан мар. Их слова обыкновенно сбываются. Ч.С. Атте вара: ку ахал, мар, пĕр-пĕр çурта аçа çапрĕ пуль, тесе, урама пăхма тухрĕ. Тогда отец сказал: «Это (т. е. столь сильный громовой удар) не без причины; вероятно, в какой-нибудь дом ударила молния», и вышел на улицу посмотреть. Альш. Ашшĕ кĕтет-кĕтет те: ку ахал мартăр, тесе, шыв хĕрне чупса анат, тет. Прождав некоторое время, отец побежал на берег, предполагая, что это (т. е. невозвращение дочери) неспроста (не без важной причины). Янтик. Ăна вут тивертнĕшĕн ахалех (ямăçĕ) тумăçĕ. Ему (этот) поджог даром не пройдет. Якейк. Конăн ани ахальах чăсăлсă выртать. Его загон (полоса земли) лежит попусту (не засеян). Собр. Ахалĕн амăшĕ вилнĕ, теççĕ. (По обьясн. И. С. Степанова, соотв. русской посл.: «подаришь уехал в Париж, остался один купишь»). Юрк. Кĕнекисене ахаль (scr. ахал) илмелле пулмасан, эп укçа та тӳлĕп. Если нельзя получить книги даром, то я могу и заплатить. Аттик. Пирĕн парнене ахал, ан ту. Амин. Не сделай нашего приношения тщетным, т. е. прими жертву. (Из моленья). Н. Шинкус. Куккасем: киле килнĕскере тасаттарас, тесе, тем парасса çитнĕ. Тасатсам-а, сана ахал, тумăпăрах! тие пуçларĕç. Дядя и его семейные, желая, чтобы цыган, раз он пришел в дом, изгнал порчу, готовы были дать ему за это некесть что. — «Пожалуйста, выведи у нас порчу», говорили они ему: «мы во всяком случае не оставим тебя без вознаграждения.» Н. Карм. Кусем пырсан, шыв парса, питне çутарнă, пурçăн алшăлли панă. Салтак каланă: мана хамăн мунтир те юрĕ, ку ахалех хуралат, тенĕ. Когда они пришли, отдали ему умыться и дали шелковое полотенце. Солдат сказал: «Зачем попусту пачкать полотенце? — мне ладно утереться и мундиром». Эсĕ мĕшĕн кушака сентĕре çине лартрăн? — Ахаль. Зачем ты посадил кошку на полати? — Так себе. Бгтр. Мĕн патне (у др. мĕн тума) килтĕн? — Ахалех. — Ахаль пулсан, алăк патĕнче алтăр пурччĕ — илсе кай та кӳрсе пар. (Çапла ачасене, çын патне пырсан, калаççĕ). «Зачем пришел?» — «Просто так.» — «А если просто так, то за дверью у нас был алтăр (большой ковш), унеси его и принеси назад.» (Так говорят детям, если они придут без дела в люди, т. е. в чужой дом). СПВВ. ОН. Ахалех = кăлăх. Кильд. Çавах та вăсен ача-пăча пулман, ахалех ватăлса кайнă. И все-таки детей у них не было, и они так и состарились. Ст. Чек. Ахаль ларасран ялан кăнчала авăрлат. Чтобы не сидеть без дела, постоянно прядет. Регули. 207. Ахаль лариччен кăнчала арлать. Чем сидеть так, прядет. N. Ахаль лариччен кĕрĕк аркине те полин йăвала, теççĕ. Чем сидеть без дела, лучше мни полу шубы. Якейк. Атя ман пата, ахалех кăмака çинче пĕççе тăратса выртан! — Ахалеххине ахалех те (или: ахальне ахалех те), сан пата çавах пымасп. Идём ко мне, (все равно) так на печи валяешься (вздернувши ноги)! — Так-то так, а все-таки я к тебе не пойду. Н. Кунаш. (Цив.) † Çиессĕм килет, ĕçессĕм килет, кăмакари хуплу еннеллех чунăм туртать çке!.. Эп çиесшĕн каламастăп, ахаль калатăп. Мне хочется есть и пить... И как мне хочется курника, которых стоит в печке!.. Я говорю это не затем, чтобы поесть, а просто так (без особого намерения). Альш. Те йыхрава каять, те ахаль таçта каять. Неизвестно, едет ли он звать в гости, или едет куда-то хак (без этого намерения). Регули. 1293. Эп она ахаль патăм. Я дал ему даром. Менча. Тухатмăш ывăлĕ, ӳксе пуççапса, çĕр тенкĕ пама пусан, шеллесе, ахалех тӳрлетнĕ, тет. Утемĕш, ахаль, пулсан, пин тенкĕ парсан та, тӳрлетес çукчĕ, тет, ывăлне шеллесе анчах тӳрлетнĕ, тет. Когда сын колдуна поклонился Удемишу в ноги и обещал дать ему сто рублей, тот сжалился и поправил (исцелил) колдуна даром. Говорят, что Удемиш сделал это лишь из жалости к сыну, а иначе он не поправил бы его и за тысячу рублей. Якейк. Вăл лоткăла ышша кари (т. е. кайрĕ-и), ахал, (sine navigio, solis corporis viribus utendo) ышша кари? Он поплыл на лодке или так? Ib. Эп посмапа мар, ахал, хăпартăм. Я влез не по лестнице, а так (т. е. без лестницы). N. Ват çынна куçлăх кирлĕ, ахал, (ахальăн) он куç кормаçть. Старому человеку надо очки (нужны очки), иначе он не видит. || Sic quoque. И без того уже. Коракыш. Карчăк каланă: ăçта каятăн? тенĕ. Улпут каланă: санпала калаçма мар, ахаль хуйхă! (у др. ахаль, те хуйхă-ха) тенĕ. Старуха спросила: «Куда ты едешь?» Барин отвечал: «Мне не до разговора, у меня и без того на душе кошки скребут». Кан. 1927, № 224. Вулăсра пĕр милитси (милиционер) нимех те туса çитереймест, тет. Мĕншĕн тесен унăн ĕçĕсем ахалех нумай (и без того много дела). || Haud raro rei alicuius vehementiae significandae causa ponitur. Также употребл. для выражения силы действия. БАБ. Çынсем сиксе тăчĕçĕ, тет, пăхаççĕ, тет: ха, уксак йывăçсене тĕпĕ-тымарĕпе ахаль, лăскат, тет. Люди вскочили и смотрят, а хромой так я выдирает деревья, совсем и с корнями. Альш. Тухса пăхан пек пулат та, ку салтаксене ахаль тустарма туйăнат, тет. Он вышел на двор, как будто для того, чтобы посмотреть (лошадь), и принялся пробирать (ругать) этих солдат. Ib. Тукмакĕ: валей! тесенех, ку карчăка ахаль пĕçерет, тет; ăçтан кĕçтет, çавăнтан парат, тет. Как только старуха сказала: «Валяй», дубинка и давай ее колошматить. Только успевай повертываться! (букв. «где чешется, по тому месту и лупит»). Ib. Пĕри тухат та, ку тункăлтăксене ахаль ватса яраççĕ, тет. Один из жителей вышел (на улипу, созвал соседей) и они отлупили (прибили, точнее: с сильными побоями проводили) тупгылдыков (глупцов в сказке; см. манкăлтăк) как Сидорову козу. Ib. Эпĕ пăхса выртатăп: хай тăрнасем ахаль таптаса çисе çӳреççĕ. Я лежу и смотрю, а журавли так и топчут, так и едят (просо). Ib. Ку пупсем пакăр исе килеççĕ те, ку çынна тĕртсе те яраççĕ. Ку çын ахал, шыва пăтратат, тет. Поп и дьякон взяли багор и столкнули этого человека (завязанного в мешок) в речку. Тот там просто всю воду взмутил. V. ахаль анчах. || Etiam adiectivi vim habere potest et significat usitatum, pervulgatum, vulgarem, vanum, simplicem, gregarium, gratuitum, parvi momenti, vilem, sine verbis (de cantilena dicitur, quae modulatione sola constat). Употребляясь в значении прилагательного, переводится словами: обыкновенный, простой, не заключающий в себе ничего особенного, важного, тщетный, даровой; без слов (песня). Ахал, çын, рядовой, ничем не выдающийся человек; ахал, йывăç, обыкновенное, простое дерево; дерево, не приносящее плодов; ахал, шăмă, обыкновенная кость; ахаль хут, обыкновенная или простая бумага; бумага, не имеющая значения. Якейк. Вăл пирн юшши ахаль çын çине пăхмаçть те. На простых людей, вроде нас, он и не смотрит. Ib. Ку ахаль корăк мар, ку корăкпа тем те тума полать. Это не простое растение, этим растением можно сделать что угодно. Ст. Чек. Вăл лаша çырăвĕ мар, ахал, хут-кăна. Это не расписка о покупке лошади, а простая бумажка. Ib. Вăл çырмалли хут мар, ахаль кут шăлса пăрахмалли хут. Это не бумага для письма, а просто для отхожего места. Ib. Пире, ахал, çынсене, капла та юрат. Нам, простым (не чиновным) людям ладно и так. СТИК. Ку ахаль япала мар, кунта мĕн-те-пулсан пур. Это не простая вещь, в ней что-нибудь да есть особенное. (Так и в Ст. Чек.). Парастас. Этемĕн мĕн пурри пурте ахалех; вилсен, вĕсем нимĕне те тăмаççĕ. Что сокращ. жизнь. Ахал ун пек ĕмĕт ахалех! Но подобная надежда тщетна. Изамб. Т. Сирте çĕр ахал, (ирккĕн, у др. ирĕккĕн). У вас земли привольно (или: у вас земля дешева, хоть даром бери). То же и в Сред. Юм. Ст. Чек. Сирте çĕр ахаль. У вас земля дается даром (или: продается по крайне низкой, сравнительно со здешней, цене). Сред. Юм. Ахаллин (аhаллин’) амăш вилнĕ. У дармового мать умерла, т. е. даром давать не буду. Так отвечают тому кто просит чего-нибудь даром. Якейк. Ахал, йорă, песня без елов. (В Череп. это выражение означает песню, которую поют в обыкновенное время, без особого повода.

пăçла

(пы̆с'ла), мучить, душить, притеснять, не давать ходу, губить, держать в черном теле. Якейк. Çынна пăçласа порниччен вилесчĕ сан. Çирĕм пилĕк çол пăçласа порнтăн эс мана; халь ачасам çитĕнчĕç те, ахăримастăн ĕлĕкхи пак. В. Олг. Вăл мана пăçларĕ (подгадил, хопларĕ) См. пăчăла.

авăттар

(авы̆ттар), facere ut canat, ut coaxet, ut tonet. Заставлять, позволять, давать повод петь, квакать, греметь.

алă

sive ал (алы̆, ал), 1) manus, 2) alter pedum priorum. 1) рука человена, 2) передняя лапа животного. N. „Алă çăвас пулĕ, тет.“. Он говорить: „Чай, надо руки вымыть“. N. Хускалтăм та, аллăм та урам та пулчĕ. Я сдвинулся с места, и опять стал владеть и руками и ногами. Тюрл. Алă шырăлса (i. q. шăйăрăлса) карĕ. (Я) натер себе руку. Альш. Аллисене каялла тытса пырать. Идет, держа руки назад. Сред. Юм. Алли токмак пик (i. q. пек). У него руки точно колотушки (большие). Артюш. 374. Икĕ аллине вишшер (i. q. виçшер) пĕрене хĕстерсе амăш; патне таврăнат. Он засунул себе подмышки по три бревна и возрашается к матери. Ст. Чек. Алли ĕçленине çийĕ çĕклĕ. Вăррăн алли илет те (вăрлат та), çийĕ çĕклет (ăна хĕнеççĕ); вăрă çинчен тата аллипе, вăйĕпе мĕн те пусан çĕмĕрнĕ çын çинчен çапла калаççĕ. За то, что сделаешь руками, придется расплатиться горбом. (Послов.). Вор ворует, и за это ему приходится расплачиваться (его бьют); эта пословица приводится тогда, когда говорят о воре или о человеке, который что-набудь разобьет. Заcтупл. 11. Вара икĕ ачине икĕ алла тытнă та çав утма-çулпа кайнă. Потом она взяла обоих детей в обе руки и пошла по тропинке. Хып., 07, 18. Алла алă çăвать, алă пите çăвать, теççĕ. Шaймурз. 391. Алă алла çăват, алă пите çăват. Рука руку моет, руки лицо моют. (Поcлов.). Сред. Юм. Кирак (к’ирак) кăçта пырсан та, (i. q. кирек ăçта пырсассăн та), ик алла пĕр ĕç. Куда ни придешь, везде для двух рук одно дело. (Послов.; т. е. без дела нигде не проживешь, везде надо работать). Собран. Алă тĕкĕнмесен алă çул выртать, теççĕ. Если не тронут руки, пятьдесят лет пролежят. (Послов.; т. е. если обходиться бережно, то вещи хватит надолго). Сунчел. † Аллăмри ал-çыххи аллă хут; „чĕн мерчен-и?“ тесе ыйтаççĕ. У меня на руках запястье в пятьдесят рядов. Меня спрашивают: „Это из настоящих кораллов?“ Собран. З55. † Икĕ алăра икĕ сулă, алă вĕçне шăнăçаймасть. На той и другой руке у меня два браслета, такой величины, что не умещаются на руках. Якей. Аллинче портă тытса тăрать. Держит в руке (в руках) топор. Шорк. Алă тăррĕн (алы̆ т̚ŏ_ррӧн’) çӳрет. Ходит на руках. Сред. Юм. Хõласĕнче õлпõтсĕмпе (õлбõт_сэ̆_мбэ) майрасĕм алăрак тытăшса çӳреççĕ. В городах господа ходят с барынями под ручку. Б. Ара. Пур патне ал пырать. Если есть что-нибудь, то так и тянет (хочется) попользоваться им. (Послов. о сьестном, о деньгах и пр.). Собран. Ал тименни аллă çул выртнă, теççĕ. Если не трогать руками, то пятьдесят лет пролежит. (Послов.; см. выше). Якей. Ку ача алăран та кайма пĕлмеçт уш (или: ĕнт). Этот ребенок просто с рук не идет, т. е. все просится сидеть на руках. Ib. Ачая алла вĕрентнĕ. Ребенка навадили сидеть на руках. Ib. Вăл ман алла килешшĕн. Он (ребенок) просится ко мне на руки. Ib. Вăл он аллине пымаçть. Он (ребенок) не идет к нему на руки. Ib. Ачая алла ил. Возьми ребенка на руки. Ст. Чек. Аллупа пар та, урупа çӳре. Дай, да потом и ходи. (Послов. о неудобстве давать взаймы). Альш. Акă кунта пĕр упа аллисене тăратса акăрса килет, тет ку арăм патне. Вот идет к этой бабе с ревом медведь, поднявши передние лапы. Сред. Юм. Кăш (i. q. хăш) чõхне кõшак пĕчик пӳтексĕне малти õрипе питĕнчен çапать; çавна: „аллипе çõпать“, теççĕ. Иногда кошка бьет маленьких ягнят переднею лапою по мордочкам; тогда говорят, что кошка дает им лапкою пощечины (colaphizat, palma percutit). Якей. Йăтă алă парать. Собака подает лапку. То же и в Ст. Чек. Ст. Чек. Кушак аллипе питне çăват. Кошка умывается лапкой. || Тrans. В перен. см. Сред. Юм. Кин илсе те аллу кансах ан лартăр. Ман пõр õнта — каламасан, кõнĕпе те çыврĕ. Хоть и сноха будет в доме, а все не надейся, что совсем будешь свободна от работы. Вон у меня — если не скажешь, целый день проспит. Изамб. Т. 9. Ывăл ĕлкĕрчĕ ĕнтĕ, алăран суха-пуç карĕ ĕнтĕ. Сын вырос, теперь уж нет нужды пахать самому. Сред. Юм. Ним туни те çõк õн, пĕр-май ик аллине пĕр çĕре тытса ларать. Ничего не делает, сидит сложа руки (compressis, quod aiunt, manibus sedet). Якей. Она Йăван алли (аλλи^ы) турĕ. Это Иванова проделка (говоря о чем нибудь предосудительном). Ioannis consilio aut dolis factum est. Панклеи. Онтан ытти ват çынсам та Есрелĕ аллипе (Esreli opera) теминче çĕр çолхи асапран хăтăлчĕç. Потом и остальные старые люди избавились благодаря Эсрелю от вековых страданий. А. Прокоп. † Эпир илес хĕрсене каччă алли тиминччĕ. (i. q. тивминччĕ). О, если бы тех девушек, которых мы возьмем за себя (замуж), не коснулась рука юноши! (т. е. они были невинны; utinam illibata sit earum virginitas). Бугульм.? † Каччă алли тивсессĕн, пирĕн ача аллинче нухайкка. Если она окажется потерявшею девственность, то у нашего парня есть в руках нагайка. А. Сенчук. † Ял ялĕнчи хĕрĕсем каччă аллинче сарăхнă. Девушки других деревень пожелтели в руках юношей, т. е. утратили свою свежесть, расточая ласки юношам. Каша. † Кашасенĕн хĕрĕсем каччă курсан ялтăрат, каччă аллине ӳксессĕн сивĕ тытнă пек халтăрат. Девушка из деревни Елховоозерной сияют от радости, когда увидят юношей; когда же оне попадут в руки жениха, то как в лихорадке, трепещут (боясь возмездия за свою потерянную невинность). Синер. Мĕн алла кĕнĕ (= çакланнă, quod fors obtulerat), çавăнпа вата пуçларĕç, тет. Принялись бить чем попало. Кильд. Ш. Алла мĕн кĕнĕ, çавăнпа илсе çапнă ăна; алă айĕнче нимĕн те пулмасассăн сиксе тăрса урипе те пулин тапнă ăна. Бил его чем попало; если ничего не было под руками, то вскакивал и пинал его ногами. Чхĕйп. Чăваш халăхĕ Хусана вырăс патша çĕнтерсе туртса илсе хăй аллине илеччен тутар патша аллинче пурăннă. До завоевания Казани русским царем чуваши находились в подчинении у татарскаго хана („царя-татарина“) (in dicione regis Tatarorum fuerunt). Полт. Малороссия пĕтĕмпех поляксен аллине кайнă. Вся Малороссия подпала под власть поляков (sub imperium dicionemque Polonorum cessit). Чăваш халăхĕ вырăс патши аллине кĕнĕ. Чуваши подчинились русскому царю. Альш. Пирĕн алă çиелте. Мы одолели (в игре в мяч). Vicimus (ab iis dicitur, qui pila ludendo vicerint). Собран. 167, Ст. Чек. Аллăна пĕçерĕ, теççĕ. Руки обожжешь. (Послов.; т. е. заманчиво, но опасно). Сред. Юм. Ал киленеччин (i. q. килениччен) хĕненĕ. Отлупили (избили) как им только хотелось. Череп., Б. Ара. Алли кукăр. Furax est. Занимается мелким воровством. Сред. Юм. Аллине çыпăçать. Fur est. furatur. У него к рукам пристает, т. е. он крадет. Урож. год. † Ал ĕç патне пымарĕ. Не было времени заниматься этим делом. Ст. Чек. Алă пымасан ĕç тăвăнмас вĕт. Если не работать, то ведь дело не сделается само собою. Череп. Алли ĕç патне пымарĕ. Провел всю жизнь праздно. Сред. Юм. Ал айнерех пăрахăр. Ст. Чек. Алă айнерех хур. Положи (-те) поближе, чтобы при надобности можно было скоро достать. Истор. Çавăнпа вĕсем мулĕсене те ала айĕнче тытман, нумайĕшĕ çĕр айне алтса пытарнă. Поэтому они не держали при себе денег, а большею частью зарывали их в землю. Ст. Чек. Алă айĕнчен ачу-пăчуна ан яр. Не оставляй детей без присмотра. Якей. Аллине хыçалалла тытса анчах çӳрет. Слоняется без всякого дела. А. Прокоп. † Эпĕр пиллĕкĕн пĕр тăван, патша алли тиврĕ — уйăрчĕ. Нас пятеро единокровных, но разделила нас царская рука. || Litteras formandi modus singulis hominibus proprius, scriptura. Также обозначает почерк. Ст. Чек. Урăх çын алли пек çырать. Пишет чужим почерком. || Praeterea rei cuiusvis commoditatem significandi causa usurpatur. Также выражает удобство пользования какою-либо вещью. Ст. Чек. Ку лаша мана алă, илес-ха ăна. Эта лошадь для меня подходяща, надо ее купить. || Eodem nom. molarum, quas aптиркка dicimus, pars quaedam appellatur. Также часть обдирки (крупорушки). V. аптиркка.

ама-çури

(ама-с̚’уби^ы ама-с̚’оϱи^ы (Çеçмер), noverca, мачеха. М. Д. Ама-çури ывăл çурине питĕ курайман, тет. Мачеха ненавидела пасынка. М. Д., Байгул. † Тăван атте пусрĕ, ама-çури çирĕ. Родной отец заколол меня, а мачеха сьела. Якей. Ама-çури хĕр-çурине шта йоратни пор-ка? Где видано, чтобы мачеха любила падчерицу. || Praeterea sign, secundam aut tertiam mulierem adoptatoris, earn scilicet, quam post adoptationem, mortua uxore, duxerit. Также — вторая или третья жена приемного отца, взятая им после того, как был взят в дом приемыш. Шугур. Мана çак ама-çури çăкăр та пами пулчĕ. Эта мачеха перестала мне и хлеба давать. Ib. Çав ама-çури мана кашни кунах вата пуçларĕ. Эта мачеха стала ежедневно бить меня. || Nonnunquam cum aliis vocibus matrem significantibus coniunctum invenitur. Иногда соединяется с другими словами, означающими мать. Кильд. Ш. Эпĕ хам та тăлăхăн ӳснĕ çынах, эпĕ хам та ама-çори анне аллинче ӳснĕ çынах. Я и сам вырос сиротою, в руках мачехи. Ама-çори амăшĕйĕн хĕрĕ. Его сводная сестра, т. е. дочь его мачехи. Якей. Ама-çури амăшĕ, его мачеха. || Interdum adiective ponitur, cum significat non eadem matre natum. Иногда имеет значение прилагательного, означая рожденного не от той же матери. V. Ывăл-çурри, ул-çури, хĕр-çурри, хĕр-çури. Папклеи. Пăр карчăкпа старик порнаççĕ, тет. Çавсан, ама-çури хĕр пор, тет. Жили-были старик со старухой. У них была дочь, которая старухе была не родная. Алик. Кусен ик хĕр пур, тит, пĕри ама-çури, тепĕри — ама-çури мар, тит. У них две дочери, одна от прежней жены, а другая от теперешней.

антар

(андар), facere ut descendat in locum inferiorem etc. Понуд. форма от гл. „ан“. Изамб. Т. Унăн таврашĕнчисем ку çывăрнине пĕлсен лашине çырмана антарса янă. Те, которые были около него, заметили, что он уснул, и свели его лошадь в овраг. Якей. Çор-конне çорт çинчен йор антараççĕ. Весною сбрасывают с крыш снег. Ib. Атьăр, ачасам, шӳш шӳл çинчен олăм антарар. Идемте, ребята, скидывать с сушил солому. Ib. Кăрмăшра илнĕ йăвăçа эпĕр Выл вăрне антартăмăр. Лес, купленный в Курмыше, мы сплавили на устье Вылы. Орау. Ачана сак çинчен антарас. Надо снять ребенка с лавки. Ib. Пĕрени ырине лармаçть, картне пăртак антарас пулать. Бревно ложится в паз не плотно, надо углубить зарубку. Ib. Чулне пăртак антар-ха, тем çăнăх шултăрарах тухнă пек туйăнать. Опусти малость жернов, а то, кажись, мука что-то крупновата выходит. || Cibum coctum ex aheno in aliud vas traiicere vel transfundere. Также означает разливать или выкладывать из котла в чашку (так и в Череп.; о кушаньях). Урож. год. † Яшка антарнă тĕле кĕчĕç-тăчĕç хăнасем. Когда наливали (в чашку) похлебку, вдруг явились гости. Менч. Чист. Пысăк чашăксемпе пăтă антарса, пăттине куç хывса, çăмарта турани сапса лартаççĕ. Выкладывают кашу в большие чашки, пелают на каше ямочку (для масла) и ставят, посыпав крошеными яйцами. С. Тимер. Хĕвел анас умĕн пăтă пĕçереççĕ те, ăна икĕ чашăк çине антарса лартаççĕ. Перед закатом солнца варят кашу и выкладывают ее на две чашки. Сиктер. Унтан тепĕр чашкăпа пăтă антараççĕ. Потом выкладывают еще на одну чашку каши. N. Пиçсен вара чашкăсем çине антарать. Изамб. 109. Пĕр-ик хуран шыв вĕретсе шетнике антараççĕ. Вскипятят котла два воды и сольют ее в кадку. || | (Lac) praebere (de vacca dicitur). Также давать (молоко, о корове). Сред. Юм. Ине (ин’э, i. q. ĕне) пĕр те сĕт антарми пõлчĕ хăй. Корова совсем перестала давать молоко (или: доить, как говорят русские). В. Олг. Ĕне сĕт антармаст. Корова не доит. Якей. Микон иртнĕренпе пирн ĕне сĕт антара пуçларĕ. Начиная с Наколы, наша корова начала доить, т. е. давать молоко. || Item de femina. То же о людях. || Saepissime autera verbi auxiliaris munere fungitur ita, ut significet motum in locum inferiorem. Соединяясь с деепричастиями (-са, -а), часто является вспомогательным глаголом. Толст. Пĕчĕк аçасем ун çине хăпара-хăпара кайса вак турачĕсене хуçа-хуçа антарнă. Маленькие дети влезали на нее и обламывали мелкие ветки. Б. Илгыш. Ула-кайăк тилĕ сăмаххине итлесе пĕр юман туратти татса антарчĕ, тет. Дятел послушался лисицы и сломил для нее дубовую ветвь. Якей. Эпĕр çырта (с’ирда) полă тытса çӳренĕ чох çӳлте тăракан ачасам пирĕн çия çĕр йăттарса антарчĕç. Когда мы ловили в речке рыбу, то ребята, стоявшие над нами на берегу, обрушили на нас берег. Ib. Атьăр, ачасам, она кăмака çинчен тортса антарар. Давайте, ребята, стащим его с печи. Ib. Хорсене калча (кал’џ̌а) çинчен çырмаялла хуса антартăмăр. Мы согнали гусей со всходов в овраг. Ib. Хăма çине прах ларса толнă, шăлса антарас полать. На полке много пыли, надо ее смести.

калпак

(калбак), шапка. Аттик. Виççĕн, суллахай хул хушшине калпак хĕстерсе, виçĕ хуран умне тăрса, кĕл тăваççĕ. (Ӳчӳк). Синерь. Курăнман калпак, шапка — невидимка. N. Калпакна лайăх посса ларт; пĕр минутра теминче пин çохрăм йолч (= йолчĕ) калпакку! (Сказка). Арçури. Йăввăн ӳснĕ йăвăçсем; пăхсан, калпак ӳкмелле. Орл. II, 214. Пĕр калпак айĕнче çичçĕр касак. (Мăкăнь). СПВВ. Калпак — çĕлĕк. || Головной убор у женщин, из ситца и монет. МПП. † Калпакне тăхăнса, хĕр пулса, килейĕнчĕ (siс!) савнă тус пулса. Альш. † Ман пуçăмри шур калпак мамăклăрах пулинччĕ! Ст. Айб. † Шурă калпакран тумла юхать-ĕçке; пĕр сăмахран кăмăл юлат-çке. N. † Шурă пӳртĕр умне шăлса хурăр, мамăк калпаксемпе выляма. Ст. Чек. † Тусăм, эс калпакна, ай, çуса юл, ĕмĕр-ĕмĕр кирĕк, ай, лармасса! Пазух. Шур калпакăн ултă чӳк, улттăшĕ те ука чӳк. Ib. Ука кирлĕ калпак, ай, юсама; пурçăн кирлĕ çуха, ай, çавăрма. Собр. 108. Илсем, инке, калпакна, авалхи кĕмĕлне курăм-а! Ст. Шаймурз. † Шур калпак ярапи пурçăн мар. N. Калпак. При опрокидывании ведер и после, она бывает в шапке мужа, в знак того, что они с мужем будут жить в мире и согласии, как обычай давать при венчании «Теплоту». Мужнину шапку, ту самую, которую муж носил при свадьбе, она надевает тотчас после снятия пĕркенчĕк. СПВВ. N. Калпак — хĕрсем тухья çинчен тăхăнаççĕ. Ст. Чек. Калпак — носят только девушки на свадьбе (это не шапка). Пазух. Симĕс те пур калпак, шур пӳс те пур; выляс тесен, савнă, ай, тусăм пур. Юрк. † Хĕрсем, йĕкет маттур юрлапă чух, калпак чӳкне хыпса, йĕреççĕ. СТИЕ. Калпак — головной убор девушек. «Калпак» надевают только на свадьбах; он имеет вид длинного узкого мешка, спускающегося на спину и оканчивающегося кисточкой; на голову, под «калпак», вставаяется деревяшка. || Шапочка ребенка. Сятра, Ст. Сахча. Сред. Юм. Калпак тесе пĕчик ачасĕне валли чечеклесе тăвакан пĕчик шапкана калаççĕ. || Schafhaut, Helm. Cт. Чек. Ача калпакпа çуралат, кĕпелĕ те çуралат. Калпакĕ те, кĕпи те илнĕ. Сута кайсан, çав ача калпакне, кĕпине исе кайсан, сан сăмахă çиеле тухат, теççĕ. || Короткая доска, с вырезом посредине; в нее вставляются верхушки двух стоящих рядом столбов изгороди, чтобы они не расходилиcь. || Коронка горелки (у лампы). Пухтел. || Шапочка жолудя. Сятра.

канăç пар

давать покой, покоить.

кивçен пар

давать в долг.

ĕçлесе кил

возвратиться с работы. Скотолеч. 4. Ĕçлесе килсен, утă та, сĕлĕ те пама юрамасть (лошади). Тотчас по возвращении с работы нельзя давать ни сена, ни овса.

ят хушни

называние при помощи названий родства? (срв. тат. jат куш «нарекать имя, давать имя»). Из помещенного ниже бессвязного текста тоже видно, что чуваши избегают называть по имени своих близких, для которых существуют особые названия, определяющие их родственные отношения к говорящему. Аналогичный этикет соблюдается и в отношении посторонних лиц. Ст. Чек. Ят хушни, — ятпа каласран, чĕнеçрен. Ваттине ватă вырăнне хурса, çамрăкне çамрăк вырăнне; асатте, папай, тесе, ватă çынна, асанне, эпи, тесе, ватă хĕр-арăма, карчăка чĕнеççĕ. Çĕнĕ çын, вообще тете арăмĕ, упăшки йăмăкĕсене: хĕрсем, шăллĕсем, ывăлсем, тесе, чĕнет, кирлĕ пусан.

йĕпеттер

заставить мочить; давать себя мочить. Н. Шинкус. Çавăнпа та нумайĕшĕ, ватă çынсем, хăйсем ирĕккĕн тухса, йĕпеттереççĕ (т. е. себя. Çумăр учӳкĕ).

вырттарса ларт

не давать ходу. Туперккульос 14. Вĕсене йĕри-тавра ӳт илсе выр(т)тарса лартать.

ирăк пар

предоставить в распоряжение. Позволять. Давать волю. Чăвйп. Тыррине, выльăх-чĕрлĕхне пурне те Микулая ирĕк панă.

иртĕнтер

баловать, давать потачку, потакать. Альш. Çапла иртĕнтерет тутă çул. Так балует (людей) урожайный год. В. Михайлов. «Иртĕнтер — продержать на корню дольше, чем надо». См. иртĕн.

Окçа пар

давать деньги. Отдавать взятые деньги. Якей и др.

урăлтар

протрезвлять, давать возможность протрезвиться (отрезвиться). Чăвйпур 33. Хăне кулленех ӳсĕртнĕ, пĕртте урăлтарман.

уç

оç, открывать, отворять; раскрывать. Ал. цв. 7. Тĕлĕнсе тăрсан-тăрсан, уçса хунă сарлака хапхаран пит аслă карташне кĕрет. О сохр. здор. Кĕпе вĕççĕнех уçса янă чӳрече умĕнче пăртак тăрсан та, нимĕн те пулмĕ. N. † Оничере тил выртать, Китай тотри витĕнсе; Киттай тотрине çил уçать, пирĕн çылăха торă каçарать. N. Ачасем ирех тăраççĕ те, каç пулачченех, шусем уçса, пĕчĕк армансем туса, выляса çӳрсççĕ. Орау. Эпĕ пынă чухне чӳречине уççа тăрачч вăл (открывая окно). Хыпар № 2, 1906. Вĕсем — хута вĕренсе тăн-пуçа уçни анчах çынна пурăнăç çулне уçса, пурăнăç йĕркине кăтартса парса, пурăнма çăмăллатнине пит хытă ăнланса илнĕ. Орау. Масар çинче, вăрăсем вилнĕ çынна пытарнă шăтăксе виçĕ шăтăка уçнă, тит. Воры раскопали три могилы. Н. Якушк. † Хăта хапхи вырăсла, сывлăшпа уçрăмăр, çавра çилпе хупрăмăр. (Свад. п.). М. Васильев. Порăкне усса калать. Лашман. Сăрлă арчан уççи кĕмĕл, уçмасăрах уçăлса тăраçке. Ай-хай, ах та миллай, хамăр савни, курмасăрах кулса тăраçке. Собр. 56°. Шыва уçса ямасăр, арман авăрмасть. (Послов.). N. † Тулса çитнĕ кӳллине уççа яма састуи çук. Тайба Т. Çӳлĕ тусем çннче çил арман, çилсем уçат вĕсен çунатне. Г. Т. Тимоф. Уçа-уçа пăхать. Перелистывает и просматривает (книгу). IЬ. Уçа-уçа пырать. Перелистывает. Сред. Юм. Лавкка усас, отпереть лавку. IЬ. Лавкка уçнă. Открыл ставку. Хыпар. № 13. 1906. Земствон пуринчен йывăр ĕçĕ вăл, ялта халăх валли кĕнеке вуламалли çурт уçасси. || Поднимать новь. Изамб. Т. Анчах çĕр сахаллине çереме уççа пĕтереççĕ. Рак. Çерем уççа вир акрăм. Изамб. Т. Ку çаранта утă пит лайăхах пулмасть, çавăнпа ăна уçса тырă акас терĕçĕ. || Открываться (кому-нибудь), т. е. открывать свои тайные помыслы. Полтава 54. Çук, эс кала чун уçса (откровенно), калла-малла, ан калаç. IЬ. Чунне уçса калаçать. || Разрешать. Хыпар № 8, 1906. Сутра пур ĕçе те, присяжныйсемпе тĕплесе пĕлсе, тĕрĕс татса уçтăр. || Поставить на ноги (в материальном отношении). Сред. Юм. Эп уçрăм она, хампа пĕрле ертсе çӳресе. Благодаря мне он поправил свою жизнь. || Разъяснить. Орау. Ĕлĕк вăл лăкăр-лăкăр анчах калаçнă, тет, нихçан сăмахне уççа (ясно, понятно) калаçаймаçчĕ, тет. IЬ. Сăмахна чипер каласа, пире ĕçе уççа пар-ха эсĕ. Скажи определенно о деле, толком. || Вырубать (лес). Череп. || Расчищать. Изамб. Т. Малтан итем варрине уçаççĕ (для молотьбы). || Освежать. Сивĕ шыв уçса ярать. Холодная водя освежает. † Альш. Шухăшласа-тĕлĕнсе ларнă чухне, ман шухăшăмсене юрă уçрĕ. || Давать отраду легкость. Тайба. Т. † Пирĕнех те хуйхăлă чĕресене юрă юрласан уçать çавсене. Кĕвĕсем. Пусма кĕпе пит пусать, хăмаç кĕпе пит уçать; тантăш тана килмесен, ĕмĕр хуйхи пит пусать; тантăш тана килсессĕн, ĕмĕр хуйха пит уçать. || Просветить. Янш.-Норв. Эсир ăна илсен (девушку в замужество за сына) вăл сирĕн куçа уçса ямалла: епле унăн таврашĕсем чечен! хăçан вăл хĕрлĕ кепесĕр çӳрени пур? Расчесать. Сборн. Кăтра çӳçлĕ çынна йăс турасăр уçас çук теççĕ. (Пословица). || Раскрыть (т. е. сделать явным). Шурăм-п. № 4. Кам вăрланă пулсан та, Микула турă уçса пар; Ишеке кайсан, çурта лартăн. Киремет, эсĕ те пулин уçса пар. Сана юсман пăтти пĕçерсе, кĕпер айне кайса, лартăп. — Сложные с «уçă» см. уçă, оçă.

Русско-чувашский словарь

концерт

сущ.муж.
концерт; эстрадный концерт эстрада концерчĕ; давать концерты на гастролях гастрольте концертсем ирттер

мегафон

сущ.муж. (син. рупор)
мегафон (сасса вăйлатмалли хатĕр); давать команды в мегафон мегафонпа команда пар

плод

сущ.муж.
çимĕç; яблоня начала давать плоды улмуççи çимĕç тума пуçланă ♦ плоды учения вĕреннин усси

ход

сущ.муж., множ. ходы и хода
1. (син. движение) куçăм, утă; куçни, утни, пыни; два часа ходу утмалли икĕ сехет; разговаривать на ходу калаçса ут; дать задний ход каялла куç; дать ход делу ĕçе тĕпчеме пуçла
2. (син. развитие, развёртывание) аталану; аталанни; ход событий ĕçсем аталанса пыни
3. (син. действие, работа) ĕç; ĕçлени; точный ход часов сехет тĕрĕс çӳрени
4. çӳрени, тухни, шуçтарни (сăм., шахматла выляна чух); Ваш ход! Сирĕн çӳремелле! ♦ парадный ход чаплă алăк (пысăк çуртăн малти пайĕнчи); ход сообщения чавнă çул, çыхăну окопĕ; пустить в ход тапратса яр; ходу не давать çула пӳл, чарса ларт; прямым ходом тӳррĕнех

Русско-чувашский словарь (1972)

давать

-даю, даёшь кому, чему, что несов., дать, дам сов. пар, парса тӑр; дай дорогу ҫул пар; давай пойдём в лес айта вӑрмана каяр; давать знать систер, пӗлтер; ни дать, ни взять каснӑ-лартнӑ.

дать

см. давать.

долг

1. тивӗҫ, тивӗҫлӗх, тума тивӗҫлĕ ӗҫ; выполнить свой долг хӑвӑн тивӗҫне пурнăҫла; 2. парӑм, кивҫен; давать в долг кивҫен пар.

Русско-чувашский словарь (1971)

гарантия

ж. гаранти, шантарни; в этом гарантия нашего успеха пирĕн ĕçсен ăнăçлăхĕ çакăнтан килет; давать гарантию шантар, гаранти пар.

глушить

несов. что 1. (заглушать) итлеме ан пар, итлеме чăрмантар, илтĕнми ту; 2. (не давать расти, развиваться) пусар, хупла, путар; глушить инициативу пуçарулăха хупласа пыр; 3. прост. (тушить) сӳнтер; глушить самовар сăмавара сӳнтер; ◇ глушить водку (или вино) эрех кӳп; глушить мотор мотора чар; глушить рыбу пулă сирпĕт.

делать

несов. 1. что и без доп. (изготовлять, производить) ту; делать мебель сĕтел-пукан ту; 2. что (производить работу, движение) ту, кай; делать сто километров в час сехетре çĕр километр кай; делать четыре рейса в смену сменăра тăваттă хутла; 3. что, разг. (заказывать) ту, çĕле; делать себе костюм ху валли костюм ту (е çĕле); 4. что (исполнять, выполнять) ту, хатĕрле; (создавать) ту; делать уроки урок ту (е хатĕрле); делать эскиз эскиз ту; 5. (поступать, действовать) ту; делать по-своему ху пĕлнĕ пек ту; делать добро ырă ту; 6. кого-что (обращать, превращать в кого-что-л.) ту; делать из кого-л. посмешище кама та пулин çын кулли ту; 7. что (давать) пар; делать подарок парне пар; делать выговор выговор пар, ятла; 8. кого-что кем-чем (приводить в какое-л. состояние, положение): делать помощником кого-л. кама та пулин помощник ту; ◇ делать из мухи слона см. муха; от нечего делать ĕç çукран; делать погоду см. погода; делать честь хисеп ту; делать под себя шăрса яр.

забирать

несов. 1. см. забрать; 2. разг. (давать себя чувствовать) кас, çунтар; холод забирает сивĕ касать.

командовать

несов. 1. (давать команду) команда пар, командăла; 2. кем-чем (быть командиром) командир пул, командăла; командовать полком полк командирĕ пул; 3. перен. кем-чем, над кем-чем и без доп., разг. (распоряжаться) хуш, хушса тăр, пăхăнтарса пурăн (е тăр).

консультировать

несов. 1. кого-что и без доп. (давать консультацию) консультаци пар; консультировать студентов студентсене консультаци пар; 2. с кем-чем (консультироваться) консультаци ил, канашла; консультировать с юристом юристран консультаци ил, юристпа канашла.

кормить

несов. 1. кого-что (давать корм) çитер, тăрантар; (один раз) апатла, апат пар; кормить на убой пусма çитер; кормить скот выльăхсене апатла; 2. кого-что и без доп. (давать пищу, питать) çитер, тăрант, тăрантар; в столовой хорошо кормят столовăйра лайăх çитереççĕ; 3. кого (грудью) ĕмĕрт, ĕмтер; 4. кого-что, перен. (содержать) тăрантар, пăхса усра; кормить всю семью пĕтĕм çемьене тăрантарса усра; волка ноги кормят кашкăра ури тăрантать; кормить завтраками ыранпа çырлахтар, (кашнинчех) ырана хăвар; кормить обещаниями сăмахпа çырлахтар, кашнинчех сăмах пар; хлебом не корми çăкăр ан пар та.. (мĕн те пулин юратакан çын çинчен).

мазать

несов. 1. что, чем сĕр; мазать хлеб маслом çăкăр çине çу çĕр; 2. кого-что и без доп., разг. (пачкать) варала, сĕр; 3. что и без доп., разг. (неумело рисовать) лапăрта, сĕркеле, пĕли-пĕлми ӳкер; 4. разг. (давать промахи) тĕл ан тивер? (пăшал пенĕ чухне).

никому

мест. отриц. дат. п. от никто никама та, нихăшне те; никому не давать никама та ан пар.

отдых

м. 1. кану, канăç; без отдыха канăçсăр; право на отдых кану прави; ◇ не давать ни отдыху ни сроку кому-л. пĕр канăç та ан пар.

пища

ж. 1. апат, çиме, апат-çимĕç, çимелли; мясная пища аш апачĕ, аш-пăш; горячая пища вĕри апат; 2. перен. (мĕн те пулин тума кирлĕ) япала; апат; пища для ума ăс-тăна (аталантарма) кирлĕ япала; духовная пища ăс-тăн апачĕ; ◇ давать пищу чему-л.у для чего-л. аталанма, сарăлма пулăш.

плодный

прил. 1. йăхнă, тĕвĕллĕ, тĕвĕленнĕ; плодная пчеломатка йăхнă хурт ами; плодное яйцо тĕвĕленнĕ çăмарта; 2. (способный давать плод) çимĕç тăвакан (е кӳрекен), ĕрчевлĕ; плодная яблоня çимĕç тăвакан улмуççи.

показание

с. 1. (свидетельство, рассказ) каласа (е çырса) пани (е кăтартни, хăварни; по показанию древних авторов авалхи авторсем çырса хăварнă тăрăх; 2. юр. кăтартни_г кăтарту; показания свидетелей свидетель катартăвĕсем; давать показания каласа кăтарт; 3. (измерительного прибора) кăтартни; показания спидометра спидометр кăтартни.

поручение

с. хушни, хушнă ĕç; давать поручение ĕç хуш; по вашему поручению эсир хушнипе.

почувствовать

сов. что сие, туй; давать почувствовать систер; почувствовать холод шăн; почувствовать голод выç; он почувствовал слабость вăл йăмшакланчĕ.

представление

с. 1. по гл. представиться; 2. офиц. тăратни, пани, яни; представление к награде награда пама тăратни; 3. театр. (спектакль) лартни, выляса кăтартни, постановка, спектакль; давать представление выляса кăтарт; 4. филос., псих. шухăшларăш, шухăш(лав), представлени; 5. (понятие) ăнлав, пĕлӳ, шухăш; по их представлению вĕсен шухăшĕпе; не иметь никакого представления о чём-л. пачах ан пĕл.

проход

м. 1. по гл. пройти; 2. (место) çул; дымовой проход тĕтĕм çулĕ; горный проход ту çулĕ; узкий проход ансăр çул; ◇ задний проход анат. кутана; прохода не давать кому-л. канăç ан пар, хăпма ан пĕл.

равнять

несов. кого-что с кем-чем 1. (уравнивать) танлаштар, шайла, шайлаштар, тикĕсле; он всех равняет вăл пурне те танлаштарать; 2. (давать равную оценку) танлаштар, пĕр пек хакла, пĕр пек пахала; равнять с собой хăвăнпа танлаштар.

родить

сов. и несов. 1. кого çурат, çăмăллан, ача ту; 2. что, перен. (создать, создавать) пуçла, пуçласа яр; З. что и без доп., разг. (дать, давать урожай) (çимĕç) пар, (çимĕç) кӳр; каменистая почва мало родит чуллă тăпра çимĕç сахал парать; ◇ в чём мать родила см. href='/s/мать'>мать.

специализировать

сов. и несов. кого-что 1. (обучить, обучать специальности) специальность пар (е туянтар); 2. (дать, давать специальное назначение) специализациле.

урок

м. 1. (задание) ĕç, урок; готовить урок урок хатĕрле; 2. (учебный час) урок; урок литературы литература урокĕ; ◇ давать урок 1) вĕрент; 2) уроксем пар (укçалла); дать урок вĕрент, тăн пар.

чувствовать

несов. что 1. сис, туй, асăрха; чувствовать холод сивве туй; чувствовать боль ыратнине туй; чувствовать свою вину ху айăпна сис; чувствовать на себе чей-л. взгляд ху çине пăхнине асăрха; 2. (понимать) ăнлан, чухла, пĕл; чувствовать музыку музыкăна ăнлан; ◇ давать себя чувствовать систер, пĕлтер; как вы себя чувствуете? хăвăра епле туятăр?, халăр епле?

щадить

несов. кого-что 1. (давать пощаду) хĕрхен, шелле, каçар; 2. (жалеть, оберегать) шелле, хĕрхен, упра, сыхла; щадить своё здоровье сывлăхна упра; щадить животных чĕрчуна шелле.

щёлкать

несов. 1. кого (давать щелчки) шаклаттар (пӳрнепе); 2. чем и без. доп. шартлат(тар), шакăртат(тар); щёлкать кнутом пушăпа шартлаттар; по стёклам начал щёлкать град чӳречерен пăр шакăртатма тытăнчĕ; 3. что (раскусывать) кат, çи; щёлкать орехи мăйăр кат; 4. (петь — о некоторых птицах) чаклаттарса юрла (кайăк); ◇ щёлкать зубами выç, шăла шакка; щёлкать на счётах шакăртаттар (шут шăрçипе).

Русско-чувашский словарь социальной лексики (2004)

рост

1. ӳсĕм; ӳсни, пысăкланни; рост налогов налогсем пысăкланни; рост цен хаксем ӳсни 2.: давать деньги в рост усламла кивçен пар

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

авлан

«жениться», «вступать в брак»; Замахш., азерб. авлэн, тур., гаг. эвлен, АФТ ӓвлӓн, уйг., туркм., тат., башк. әйлән, кирг, ӳйлен, казах., ног., кумык., ойр. ӳйлен, узб, уйлан, хак. иблен «жениться» (букв. «обзаводиться домом»); происходит от: др. тюрк. ӓб, Зол. бл., АФТ ааав, Замахш., азерб., тур., гаг. эв, уйг., тат., башк. өй, алт. В ӳй, к. калп., узб. уй «юрта», «дом», «жилище» чаг. ой «дом», «семья»; кирг., казах. ӳй, туркм. ӧй «кибитка», «юрта», «дом»; тув. өг «юрта»; ср, монг. гэрлэх «жениться» (букв. «получить юрту»); гэр «юрта»; калм. гер авх «жениться» (букв. «взять дом»); гер уга «холостой» (букв. «бездомный»). В свою очередь, нужно сказать, что слово уй, ӳй, өй, өг, обозначавшее позднее «дом», первоначально имело значение глагола «собирать», «складывать в кучу»: енис. өк, Замахш., узб. уй, кирг., казах. ӳй, тат. О, башк. ӧй «складывать в кучу», «собирать»; казах. ӳйме, к. калп. уйин «куча». В чувашском языке слово ав не сохранилось ни в значении «складывать в кучу», ни в значении «дом» (см. йăва «гнездо», «дом птицы»), оно было вытеснено словами кил «дом», «семейный очаг» и çурт «изба с надворными постройками». Всё сказанное о происхожденин слова «жениться», с одной стороны, говорит о существовании у тюркских и монгольских племен в далеком прошлом матриархата. С развитием и упрочением парного брака муж переходил на жительство в семью жены (так называемое матрилокальнон поселение). С другой стороны, и позднее у тюркских народов, напр. у киргизов и казаков, в обычае было в качестве приданого давать жениху новую юрту или кибитку.

ĕрче

«размножаться», «распложаться», «разрастаться»; кирг. ӧрч, к. калп. opш, тат. ӳрч, башк. ӳрсе «размножаться»; чув. ĕрчем, тат. ӳрчем, башк. ӳрсем «приплод». Происходят от ӳр, ӧрӳр, башк. ӳре «давать росток», «прорастать»; башк. К ӳр «располагаться во все стороны»; кирг. орӳ «двигаться вверх». Возможно, родственны словам ăру (см.), уруг (?); ср. монг. ӳржих «размножаться»; ӳр «зерно», «семя»; «плод».

пар

1. «давать», «отдавать»; 2. «сдавать (экзамен)»; др. тюрк., КБ бӓр, кирг., казах., к. калп., ног., туркм., ойр. бербәр, азерб., тур., тат. вер, тув. бээр, хак. пир, якут. биэр «давать».

çи

«есть», «принимать пищу», «кушать»; çитер «дать есть», «кормить»; др. тюрк. (орх.), Зол. бл., хам. йийӓ, тефс. XII—XIII вв., уйг., узб., азерб., тур. йе, туркм. ий, кирг., казах., к. калп. же, тув., хак., тофал. чи, ойр. дьи, якут. сиэ «есть», «кушать»; АФТ йӓдӳр «давать есть»; уйг. йегӳз «кормить».

çуп

«бить по щеке», «давать пощечину»; алă çуп «аплодировать»; уйг. чап, узб. чоп, тат. чаб(п) «рубить»; «косить»; кирг. чап, казах. саб(п), хак. сап «бить», «ударять»; тат. кул чаб, башк. кул саб, алт. В кол чаб «аплодировать».

хур

«класть»; ят хур «нарекать», «давать имя»; др. тюрк., Зол. бл., ПК код «класть», «ставить»; Замахш., чаг., уйг., тур., кирг., казах., к. калп. кой, азерб., туркм. гой, узб., тат., башк. куй «класть», «ставить»; узб. от куй, тур. ад кой, уйг. aт кой «дать имя»; тур. баш кой «сложить голову»; р ~ д, й.

Этимологический словарь

пар

II дать, давать, подавать, отдавать и т.д.

Производные формы: пар-ил давать и брать, одолжать и одолжаться, ссужать; пару-илӳ взаимные расчеты; долги и платежи; парăм долг, подать, налог и пр.; парăн- поддаваться, покориться, повиноваться, подчиняться; отступиться; парăнтар- понуд. ф. от парăн- подчинить, покорить; паркала- учащ. ф. от пар-; партар- понуд. ф. от пар- и  др. (Ашм. Сл. IX, 102-106).
Тюркские соответствия: алт., тел., леб., шор., уйг. пäр-, як. биäр- давать; др.-тюрк., чат., вт., тар., ком., туркм., карЛТ. бäр- давать; кирг., к.-кирг. бер- дать; тур., аз. вäр- дать, подарить, передать, выдать = крым. wäp- (Радл. Сл. IV, 1224, 1592-1593, 1967-1968); тат., башк. бир- дать, давать, выдать, выдавать, отдать, отдавать и т. д.
Чув. парим (пар- + -им) > мар. парым долг; каз. бирем подать (Радл. Сл. IV, 1754); др.-тюрк. birim уплата (Мал. ПДП, 372) (Федотов ЧМЯВ, 206).
Ср. венг. bér, акк. bért Preis, Wert, Lohn, Sold < др.-чув. *bäri, *bärü (Gomb. BTL, 43-44).
См. Егоров ЭСЧЯ, 143; Räsänen EWb., 70Ъ; Федотов МИЭСЧЯ, 79-80.

См. также: