Чувашско-русский словарь (1982)

арлаççи

диал.
то же, что арпалăх

арпа

мякинный
пăрçа арпи — гороховая мякйна
сĕлĕ арпи — овсяная мякина
арпа ӳпли (лаççи, лупасĕ) — то же, что арпалăх
Ĕне хырăмне арпа пăсмасть. — посл. Мякина корове не во вред.

арпалăх

мякинница, мякинник (сарай для мякины)

мăнтăрлан

полнеть, толстеть, жиреть, тучнеть
прибавлять в весе
поправляться
сыснасем мăнтăрлана пуçланă — свиньи начали прибавлять в весе
мăнтăрланнă хурсем — откормленные гуси
мăнтăрланса кай — располнеть, растолстеть; раздобреть разг.
Хĕлле мăнтăрланать, çулла начарланать. (Арпалăх). — загадка К зиме полнеет, а летом худеет. (Мякинница).
Пĕчĕкçĕ утăм пур, вĕрен вĕççĕн мăнтăрланать. (Йĕке). — загадка Моя маленькая лошадка на привязи жиреет. (Веретено).

начарлан

2.
худеть, тощать
вăл палăрмаллах начарланнă — он заметно похудел
ĕне начарлансах кайнă — корова совсем истощала
начарланса çит — исхудать
Хĕлле мăнтăрланать, çулла начарланать. (Арпалăх). — загадка Зимой тучнеет, летом тощает. (Сарай для мякины).

Словарь чувашского языка

сайхалăх

(-hалы̆х), то же, что сайхах. А. Турх. Орау. Сарайне, ута тухиччен, сайхалăх сарса хатĕрлес пулать-ха, утă хăпартмалла унта. Пазух. Хăваран арпалăх автартăм, автартăм; урайне сайхалăх, ай, сартартăм. Имен. Сайхалăх, сеновал под навесом и настил для сена из жердей. Б. Янгильд. Вара Тимук ятлă ватă çын сайхалăх сĕтĕрсе пучĕ те, çаксене туртса кăларчĕ. Сред. Юм. Сайхалăх тесе карта тăрне ôлăм кôпалама тесе хоракан туйра (из молодого дуба) патакка калаççĕ. N. Сайхалăх = сайхахлăх. Т. VI. 15. Сайхалăх кĕпер. См. путлăх.

тайăлкала

учащ. ф. от гл. тайăл. Утăм. Унта (к бане) пынă çул çинче пуш арпалăх çатанĕсем тайăлкаласа лараççĕ. Истор. Ун тавра Шуйскийсем те, ытти улпутсем те тайăлкаласа анчах тăнă.

хачă

(хаџ̌ы̆, хац’ы̆), ножницы. Янтик. Хаччăн (род. п.), хачча (винит. п.). Пшкрт. Ку хачча ан тĕккеле (не тронь). СПВВ. ПВ. Хачă = хайчă, ножницы. ЧП. Хаччăм, мои ножницы. || Клешня. Шел. 82. Ăрак хаччи пек ярса тытаççĕ. Книга для чт. I, ЗЗ. Ăна пӳрнинчен пысăк рак хаччипе ярса илнĕ иккен. || Шел. 77. Хачăсемпе тĕртеççĕ, канатсемпе туртаççĕ. || Стропила. Ст. Чек. Арпалăх хаччи, аслăк хаччи, стропила сарая. Шел. 76. Вĕрлĕксемпе майласа тăват хачă тăваççĕ.

арпа

(арба, Пшкрт. арβа), tritici, avenae aliorumque similium folliculi, qui in triturando facillime separantur, легко отделяющаяся при молотьбе шелуха зерен овса и пшеницы. КС. (см. пăрçа арпи, сĕлĕ арпи). || В Нюш-к. говорится только обовсяной мякине, в Череп. и о ржаной. || Ст. Чек. Ясмăк арпи, вир арпи. Аттик. Арпалăх тулли арпине пар. Дай полну мякинницу мякины. (Из моленья).

арпа ӳпли

(арба ӳ_пл’и), i. q. арпалăх. Вотлан. † Арпа ӳпчинчи тăмани чăх сыхласа ларать, тет. Сова, забравшаяся в мякинницe, подкарауливает кур. То же в Иккове, Завражн. и Б. Князь-Теняковой.

арпа лаççи

(арба лас’c’и), i. q. арпалăх. Зап. ВНО.

арпалăх

(арбалы̆х), palearium, мякинница. СТИК. Арпалăха çатантан авса тăваççĕ, тăррине аслăк пекех улăмпа витеççĕ. Арпалăх варрине (иногда) пĕр юпа лартаççĕ, вăл юпа арпалăх тăррине тытса тăрат. Вăл юпа туратлă-туратлă пулат, çав туратсем çине çаппăççисем, кĕреплесем çакаççĕ. Тăват кĕтессинче тăват юпа, вăсем çатана тĕреклесе тăраççĕ. Арпалăхăн аслăк айĕ пулат, унта çунасем-мĕнсем, суха-пуçсем хураççĕ. Арпалăха авăн çапсан юлнă тăккаланччка хураççĕ; унта арпа, пуçах пулат. Мякинница делается из плетня, а крышу ее кроют так же, как крышу сарая, — соломою. Посредине мякинницы ставится суковатый столб который поддерживает крышу здания; на его сучья вешают цепь и грабли. По четырем углам мякинницы поставлено четыре столба, которые скрепляют ее плетеные стены. Крыша здания продолжается в виде навеса, под который ставят сани, сохи и т. п. вещи. В мяканницу складывают сор, оставшийся после молотьбы; там лежит мякина и (остатки) колосьев. Ч. П. Арпалăхри тăмана арпа чава (ц’ава) ларать çке; ах йыснаçăм, йыснаçăм, куçне чава ларать-çке. Сова, забравшаяся в мякинницу сидит там и все копается в мякине; наш (милый) зятек копается в своих (больных) глазах (т. е. ковыряет их и хочет спать), Цив. † Тĕвик-тĕвик тăмана арпалăхра чăх сыхлать! По-своему кричащая сова подкарауливает в мякиннице кур.

арпалăх лаççи

(лас’с’и), i. q. арпалăх. || Переносно — живот, брюхо. Тюрл. Çирĕн-е? — Арпалăх лаççине толтартăм. Поел? — Да, набил чрево (брюхо).

арпа лупасси

(лубасси^ы), i. q. арпалăх.

арпукли

(арбукл’и?), i. q. арпалăх. Торай. Хĕле мăнтăрланать, çула начарланать. (Арпукли). Зимою жиреет, летом худеет. (Загадка: мякинница). Ib. † Икĕ хĕр пухха кайнă, тет; каяла таврăнăçла арпуклине кĕнĕ, тет. Первай арпа çинă, тет, каран (scr. каран) пренĕк çинă, тет. Пĕр хĕр-арăм курнă, тет, хăраса сăкă-сăкнă (т. е. сăх-сăхнă), тет. Тим.-к. † Тĕклĕ-тура (чит. тĕклĕ ура?) тăмана арпуклинче чăх сыхлать; чăххи чее, тыттармасть. Мохноногая (?) сова подкарауливает в мякиннице кур; но куры хитры, и не дают себя поймать. То же слово в Зап. ВНО.

арпӳкли

(ар_бӳк’л’и), i. q. арпалăх. Актай. Хĕлле тутă, çулла выçă. Зимою сыто, летом голодно. (Загадка: арпӳкли, мякиннипа). То же слово в Зап. ВНО.

арпӳпли

(ар_бӳ_пл’и), i. q. арпалăх. Завражн.

пӳкле

то же, что арпалăх, мякинница. Çич-Пӳрт. ТММ. Пӳкле, шалаш, защита, заграждение. || Края крыльца, открытого со всех сторон и не покрытого крышей. N. Унăн ашшĕ пӳклерен ӳксе вилнĕ, тет (так как перил не было). Орау. Пӳклерен сикнĕ те, урине мăкăлтанă. Сред. Юм. Ал-ком (= алăк умĕ) вĕç тессине пӳкле вĕç теççĕ Шôпашкар уесĕнче. См. арпӳкли (= арпа пӳкли или арпа ӳкли).

авра ампарĕ

(амба_рэ̆), i. q. (то же, что) арпалăх. КАЯ. Авра ампарне кайса Тюми сăхманне хĕр кашнинчен çакса пăхар. Пойдемте в мякинницу и попробуем повесить кафтан Домны(?) на (особую) жердь (V. хĕр кашти) Ib. Карта çинчен ансанах курăк çийĕн шуса авра ампарĕ (scr. амарĕ) хыçне, вăрттăн çĕре, хĕвел ăшшине кайса лартăмăр. Как только мы слезли с прясла, то тотчас же уползли по траве за мякинницу и сели там, в укромном уголке, на солнышке.

анса лар

(анза лар), introrsus retractum esse (de oculis). Sedem eligere in loco depressiore. Букв. 04. Çаврака хура куçĕсем анса ларчĕç. Ее круглые черные глаза ввалились. Ст. Чек. Хура куçĕсем путса ларчĕç. Ib. Череп. Ку ача пулаймас пулĕ ахăр: куçĕсем анса ларнă. Этот ребенок, вероятно, не выздоровеет: у него ввалились глаза. Якей. Эсĕ итла çирмая анса ларнă-çке, çĕр куççа анма полтарать онта. Ты уж очень низко поселился, там и земля обвалиться может. Якей.. Ай-ай, ача, сан йĕм анса ларнă-ç! Ай ай, брат, да у тебя штаны свалились! || Saepissime habet vim verbi auxiliaris. Также употребл. в соединении с деепричастною формою других глаголов, имея значение вспомогат. глагола. Якей. Çортcам çинчен йорсам ирĕлсе анчĕç. Снег на крышах стаял. Ib. Сăртсам çинчен шусам йохса анчĕç. С холмов стекли потоки (весною). Ib. Паян пирн хватлă çилпе ик çăка тăрри хуçăлса аннă. Сегодня сильным ветром у нас сломило верхушки у двух лип. Орау. Сăртсем çинчен шывсем юхса ана пуçларĕç. С холмов потекли потоки. Ст. Чек. Капан тăрри ишелсе аннă. Вершинка стога свалилась. Ib. Арпалăх тăрри йăтăнса аннă. Крыша половни обрушилась. Ib. Пӳрт маччисем йăтăнса аннă. Потолок избы обрушился. Орау. Киле таврăннă чухне çул хĕрринче ларакан пĕр ишĕлсе-аннă арман патне çитрĕмĕр. Возвращаясь домой, мы дошли до находившейся прямо у дороги развалившейся мельницы.

арапаллăх

i. q. арпалăх. Зап. ВНО.

ӳпле

(ӳ_пл'э), шалаш. Зап. ВНО. Ӳпле — навес, прикрытие. IЬ. Ӳпле, хушă. (Буин. у.), ӳкле (Ядр. у.), шалаш. Ягудар. Ӳпле ― алăклă, чӳречеллĕ, арпа хума. Над и перед дверью — навес, служащий для того, чтобы убрать с тока хлеб в ненастье. На одном конце или в стороне тока. IЬ. Ӳпле йĕтемĕн пĕр хĕрринче е пĕр пуçĕнче пулать. Хыпар № 5, 1906. Вĕсем шăтăксенче, е ӳплесенче (хушăсенче) пурăннă. Етрух. Ӳплинчен те инçех мар, тет (ар-çури). Завражн. Ут çолакансем ӳпле тăваççĕ çапăсенчен, утă витеççĕ. || Мякинница. СПВВ. Т. Ӳпле арпалăх (мяк.) тени пулать. В том же знач. и в Кич-к., Цив. Чураль-к. Хĕлле тутă, çулла выçă. (Ӳпле). С. Ӳпле — шалаш на гумне для мякины, в поле — для пастуха. СПВВ. ЕВ. Ӳпле ― арпалăх, авăн çапнă чӳх арпа хуракан çурт. Сказки и пред. чув. 15. Кайăк пырать ӳпле пек (величиною с мякинницу). || Большой, не прорвавшийся чирей. СПВВ. ТМ. Ӳпле; пысăк шăтман çăпана ӳпле теççĕ. Ӳпле тесе, ылханнă чухне пит калаççĕ: эх, сана икĕ урăна йĕкĕр ӳпле тухма пар! теççĕ.

Русско-чувашский словарь (1971)

мякинник

м. с.-х. арпалăх.

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

арпа

«мякина»; арпалăх «мякинник»; тат. әрбә «полова», «мякина»; әрбәлек «мякинник».

См. также: