Чувашско-русский словарь (1982)

айăк

2.
сторона, боковая часть
край
сăрт айкки — склон горы, косогор
айăкра тăр — стоять в сторонке
айăккарах хур — отложить подальше в сторону
айккинчен пăхса тăр — смотреть со стороны
çулăн икĕ айккипе вăрман — по обе стороны дороги тянется лес

алă

ручной
ал арманĕ — ручная мельница
алă ĕçĕ — ручная работа
ал лаппи  — ладонь
ал пичĕ — ладонь
ал тупанĕ — ладонь
алă пăчки — ножовка, ручная пила
алă протезĕ — протез руки
алă сехечĕ — наручные часы
ал сыппи — запястье
ал çупкăмĕ — кисть руки
ал çупки — кисть руки
ал туйи — трость, посох
ал туни — рука, предплечье
ал хурси — рука, предплечье
ал тӳрчĕ — тыльная сторона кисти руки
ал тӳртĕшĕ — тыльная сторона кисти руки
алăри ача — грудной ребенок
алăран алла — из рук в руки (передавать)

алă вĕççĕн —
1) рукою, руками, вручную
алă вĕççĕн çапăç — биться врукопашную
2) с рук
алă вĕççĕн сут —продавать вразнос, с рук

алă витĕр пăх — смотреть, прикрывая глаза рукой
алă пар — обмениваться рукопожатием, подавать руку для приветствия
алă тыт — обмениваться рукопожатием, подавать руку для приветствия
алă сиктер — вывихнуть руку
алă çуп — хлопать в ладоши, аплодировать
алăпа çыр — писать от руки

алла вĕрен — 1) привыкать к рукам (о ребенке) 2) приручаться (о животном)
алла вĕрент — 1) приучать к рукам (ребенка) 2) приручать (животное)
алла ил — 1) взять на руки 2) забрать в свои руки
алла кĕр (лек)  — попасться в руки к кому-л.
алла пар — дать в руки
алла тыттар — вручить
Вутăн алли вăрăм. — посл. У огня руки длинные.
Вăррăн алли илет те пĕвĕ çĕклет. — посл. Вор берет руками, да расплачивается боками.

анăç

западный
анăç енĕ — запад, западная сторона
анăçри çĕршывсем — западные страны

аяк

2.
сторона, бок

аяк

боковой
сылтăм аяк — 1) правый бок 2) правая сторона
çул аяккисем — обочины дороги
икĕ аяккинчен — с обеих сторон
аяк ен — боковая сторона

вăрманлăх

1.
лес, леса, лесистое место
ял вăрманлăха вырнаçнă — деревня расположена в лесистой местности
Пĕр енĕ вăрманлăх, тепĕр енĕ уйлăх. (Кĕрĕк). — загадка Одна сторона — лес, другая—поле. (Шуба).

вир

II.
верх, верховье
нагорная сторона

вир

степной
вир енĕ — степная сторона

ен

1.
сторона
аял ен — нижняя сторона
сылтăм ен — правая сторона
сулахай ен — левая сторона
пĕр еннелле — в одну сторону
пур енчен те — со всех сторон
тĕрлĕ енчен — с разных сторон
урам леш енче — на той стороне улицы

ен

2.
сторона, поверхность чего-л.
пит ен — лицевая сторона
тулаш ен — наружная поверхность
шал ен — внутренняя поверхность
медалĕн тӳнтер енĕ — перен. оборотная сторона медали
Пĕр енĕ хир, тепĕр енĕ вăрман. (Кĕрĕк). — загадка Одна сторона — поле, другая сторона. (Шуба).

ен

4.
сторона (противостоящая другой)
тăшман енне — на сторону врага
пĕр енчен те сĕтев паман — ни с одной стороны не было придачи (при обмене)

ен

5. перен.
черта, качество, свойство, сторона
паха ен — ценное качество
лайăх енĕсене кăтарт — показать хорошие стороны чего-л.

ен

6.
сторона, местность, край
тăван ен — родной край
Çĕпĕр енче — в Сибири
мал ен — 1) передняя сторона 2) восток
кай ен — 1) задняя сторона 2) запад
кай енсем — жители западных районов (Чувашии)
кайăксем ăшă енне вĕçсе кайрĕç — птицы улетели в теплые края

ен

7.
сторона, линия родства
анне енчи тăвансем — родственники со стороны матери
вăл мана атте енчен турту тивĕт — он мне приходится родней с отцовской стороны

йăлăм

поименный, луговой
йăлăм енĕ — луговая сторона реки
йăлăмра утă çул — косить сено на заливных лугах

йăлăм

2.
Йăлăм — Заволжье (левая сторона Волги)

кăнтăр

южный
кăнтăр енĕ — юг, южная сторона
кăнтăр полюсĕ — южный полюс
кăнтăр тропикĕ — южный тропик
кăнтăр анлăхĕ — южная широта
кăнтăрта кан — отдыхать на юге
çуркунне кайăксем кăнтăртан таврăнаççĕ — весной птицы возвращаются с юга

кăнтăрла

южный
кăнтăрла енĕ — южная сторона, юг

кĕтес

4.
угол, уголок
местность, сторона
вăрттăн кĕтес — укромный уголок
тăван кĕтес — родная сторона
тĕттĕм кĕтес — медвежий угол, глухой край
тăван çĕршывăн пур кĕтессисенче те — во всех концах родины
эп çитмен кĕтес юлмарĕ — нет уголка, где бы я не побывал

курăн

1.
виднеться, становиться видным, показываться
обрисовываться
лайăх курăнакан заголовок — броский заголовок
курăнакан тавралăх — обозримое пространство
куçа курăнакан йăнăш — заметная ошибка
витĕр курăнакан — прозрачный, ажурный
курăнман енĕ — 1) невидимая сторона чего-л. 2) перен. изнанка, подоплека
иккĕллĕн курăн — двоиться в глазах
хĕрлĕн курăн — алеть
хуран курăн — чернеть
шуррăн курăн — белеть
ылтăнăн курăн — золотиться
курăнса кай — показаться
курăнса лар — виднеться
курăнса тăр — выситься, возвышаться
курăнмалла мар ту — маскировать, прятать
курăнмасăр тăр — прятаться, не показываться
курăнии пул — скрыться за горизонтом
сĕм тĕттĕм, куçран чиксен те курăнмасть — темно, хоть глаз выколи
вăл хăй çулĕнчен кĕçĕнрех курăнать — он выглядит моложе своих лет
суйи уççăнах курăнать — его ложь очевидна
ир тăрсан курăнĕ — утром видно будет, утро вечера мудренее
кайран курăнать — там видно будет
Инкек куçа курăнса килмест. — погов. Беда приходит неожиданно.
Пĕр май пăхсан курăнать, тепĕр май пăхсан курăнмасть. (Чĕрне). — загадка С одной стороны посмотришь — видно, а с другой — нет. (Ноготь).

лапташка

плоскость, плоская сторона

лаптăк

2.
щека спец.,
плоскость, плоская поверхность, широкая сторона чего-л.
хĕç лаптăкĕ — щека сабли

леш

1.  в функции опр.
(вон) тот, другой
леш кĕнекине пар-ха — дай-ка вон ту книгу
леш айкки (кас) — противоположная сторона деревни (обычно заречная)

май

I.

1.
сторона

май

какой-л. стороной
пит май — 1) лицевая сторона, лицо 2) лицевой стороной, лицом
тӳнтер май — 1) оборотная сторона, изнанка 2) оборотной стороной, наизнанку
тепĕр май çавăрса хур — перевернуть на другую сторону

май

2.
направление, сторона

май

9.
сторона, точка зрения, аспект
тепĕр май пăхсан — если рассматривать с другой стороны, в другом аспекте

мал

1.
перед, передняя часть, сторона

мал

2.
восток, восточная сторона

пит

3.
поверхность, лицевая сторона чего-л.

пит

верхний, лицевой
сĕтел пичĕ — столешница, поверхность стола
пукан пичĕ — сиденье стула
Çĕр пичĕ — поверхность Земли
пусман пит енĕ — лицевая сторона материи

пиччĕн

диал.
лицевая сторона

пиччĕн

лицевой стороной
пусма пиччĕнĕ — лицевая сторона ткани

пуç

10.
торец, боковина (строения)
поперечная грань
кĕлет пуçĕ — боковина, боковая сторона амбара

сулхăн

теневой, тенистый
сулхăн аллея — тенистая аллея
сулхăн ен — теневая сторона
пӳрт сулхăнĕнче — в тени (от) дома
йывăçсенчен сулхăн ӳкрĕ — от деревьев упала тень

сылтăм

1.
правый
правое
сылтăм алă — 1) правая рука 2) перен. правая рука, опора
сылтăм ен — правая сторона
сылтăм еннелле — в правую сторону, вправо
Атăлăн сылтăм çыранĕ — правый берег Волги

2.
правый, правосторонний

тăван

2.
родной, близкий (по рождению, духу, привычкам)
тăван кил-çурт — родимый дом
тăван шкул — родная школа

тăван çĕршыв —
1) родной край, родимая сторона
тăван çĕршыва кайса кур — побывать в родном краю, на родине
2) отчизна, родина

тăван хула — родной город
тăван чĕлхе — родной язык
Тăван çĕршыв — анне, ют çĕршыв — амаçури. — посл. Родина — мать, чужбина —мачеха.

тăрăхла

3.
вдоль
сĕтелĕн тăрăхла енĕ — продольная сторона стола
тăрăхла сак — длинная скамья (вдоль продольной стены избы)

тул

2.
внешняя, наружная сторона

тул

внешний, наружный
тул енĕ — внешняя, наружная сторона
тултан пăхсан — по внешнему виду, с виду
пӳрт тултан пăхсан аван пек—  с виду дом кажется хорошим
тултан сĕрмелли эмел — наружное лекарство
алăкатултан питĕрсе ил — запереть дверь снаружи

тулай

диал.
чужбина, чужая сторона

тулаш

I.

1.
наружная, внешняя, лицевая сторона

тулаш

наружный, внешний, лицевой
çитсăн тулаш енĕ — лицевая сторона ситца
тулаш енчи штукатурка — наружная штукатурка

тухăç

восточный
тухăç енĕ — восточная сторона
тухăçри çĕршывсем — восточные страны
çил тухăçран вĕрет — ветер дует с востока

тӳнтер

I.

1.
изнанка, оборот, оборотная сторона

тӳнтер

изнаночный, оборотный
кĕпен тӳнтер енĕ — изнанка рубашки
титул листин тӳнтер енĕ — оборотная сторона титульного листа

тӳнтер

2. перен.
противоположный, оборотный
пулăмăн тӳнтер енĕ — оборотная сторона явления

тӳнтерлĕх

оборотная, теневая сторона
пурнăç тӳнтерлĕхĕсем — теневые стороны жизни

тӳрт

1.
обух
пуртă тӳрчĕ — обух топора
çава тӳрчĕ — обух косы
хĕç тӳрчĕ — тыльная сторона сабли

тӳрт

3.
тыльная сторона
алă тӳрчĕ — тыльная сторона ладони

уйăх

лунный
уйăх орбити — лунная орбита
уйăхăн тӳнтер енĕ — обратная сторона луны
уйăх çине космос карапĕ вĕçтерсе яни — запуск космического корабля на луну

ункай

диал.

1.
направление, сторона
вĕсем çав ункайпа кайрĕç — они пошли в том направлении

ункай

2.
сторона
минтере тепĕр ункайне çавăр — перевернуть подушку на другую сторону

фасад

фасадный
тĕп фасад — главный фасад
çуртăн фасад енĕ — фасадная сторона здания

хĕвел

солнечный
кĕрхи хĕвел — осеннее солнце
хĕвел ăшши — солнечное тепло
хĕвел карти — ореол вокруг солнца
хĕвел пайăркисем — лучи солнца
хĕвел питтинче — на солнцепеке
хĕвел тӳртĕнĕ — теневая сторона
хĕвел ури — пучок солнечных лучей
хĕвелпе тĕссĕрлен — выгорать, выцветать на солнце
хĕвел анни — закат, заход солнца
хĕвел анса ларчĕ — солнце закатилось, зашло
хĕвел ансан — после заката, после захбда солнца
хĕвел пăхать — солнце светит
хĕвел тухать — солнце всходит, встает
хĕвел тухас умĕн — перед восходом солнца
Хĕвелĕн ăшши пуриншĕн те пĕр. — погов. Солнце всех одинаково греет.

хĕç

сабельный
хĕç йĕнни — сабельные ножны
хĕç суранĕ — сабельная рана
хĕç тӳртăшĕ — тупая сторона сабли

хирĕç

против, напротив, вопреки
хирĕç енĕ — противная сторона
çиле хирĕç ут — шагать против ветра
мана хирĕç лар — сядь напротив меня
Çиле хирĕç суракан хăй çинех сурать. — посл. Кто плюет против ветра, тот плюет на себя.

хыç

задний
кăмака хыçĕ — запечье (промежуток между печью и стенкой)
хыç енĕ — задняя сторона

хыçал

задний
хыçал ен — задняя сторона

шал

I.
внутренний
капотăн шал енĕ — внутренняя сторона капота
алăка шал енчен пĕтер — запереть дверь изнутри

шалаш

I.
внутренность, нутро, внутренняя часть
внутренняя сторона
Тулашĕ хĕрлĕ, шалашĕ шурă. (Хăмла çырли). — загадка Наружная часть — красная, а внутренняя — белая.  (Малина).

ывăç

горсть, пригоршня
пĕр ывăç мăйăр — горсть орехов
йĕкĕр ывăç — пригоршня
ывăç тупанĕ — ладонь
ывăç тӳрчĕ — тыльная сторона ладони
ывăç тӳртĕшĕ — тыльная сторона ладони

ыршă

кĕрпе ырши — крупные зерна в крупе, остающиеся после просеивания в решете,
неразмельченные зерна

тура ырши — сторона гребня с крупными зубцами

ыт

нечетный
ыт хисеп — нечетное число
урамăн ыт енĕ — нечетная сторона улицы
ыт е тĕкел? — чет или нечет?

ют

3.
чужбина, чужая сторона, чужие края

ютлăх

чужбина, чужая сторона, чужие края
ютлăха лек — попасть на чужбину, оказаться в чужой стороне

çармăс

марийский
черемисский уст.
çармăссем — марийцы, черемисы
çармăс енĕ — марийская сторона, Заволжье
çармăс ялĕ — марийская деревня

çĕр

6.
местность
край, сторона, территория, страна
оккупациленĕ çĕрсем — оккупированные территории
пĕлмен çĕр — незнакомая местность
сăрт-туллă çĕр — гористая местность
çуралнă çĕр — родимый край, родина
ют çĕр — чужая сторона, чужбина

çĕршыв

3.
страна, сторона, край
çуралнă çĕршыв — родимая сторонка
çĕрмамăк çĕршывĕ — край хлопка
Чăваш çĕршывĕ — Чувашский край
юмахри çĕршыв — сказочная страна

çи

2.
поверхность, внешняя, наружная сторона

çиел

верхний поверхностный
çиел енĕ — верхняя сторона

çичĕ

◊
çичĕ тăван — 1) семеро братьев 2) вся родня
çичĕ ют —
1) чужие люди, не родня
Паллашсан çичĕ ют та тăван пекех. — посл. Коли сблизишься, и чужие люди дороги как родные.
2) чужбина, чужая сторона
халиччен кайман çичĕ юта тăвансăр епле каям-ши? — фольк. как мне отправиться без родных на неведомую чужую сторону?
3) враги, недруги
çичĕ ют тапăнчĕ — враги напали

ют

◊
çичĕ ют —
1) чужие люди (не родственники)
2) чужеземец, человек (люди) с чужой стороны
3) дальняя, чужая сторона
ютран тăван — неродной çын, неродная дочь

лапка

2.
плоскость, плоская сторона

кун

◊
çак кунсенче — на днях
паянхи куна — на сегодняшний день
кун енĕ — уст. юг, южная сторона
кунĕ ырă пултăр! —  добрый день!
кунпа мар, сехетпе ӳсет — растет не по дням, а по часам

тӳнтерĕш

прям. и перен.
изнанка, оборотная сторона
пурнăç тӳнтерĕшне пĕл — узнать оборотную сторону жизни

Никольскийĕн чăвашла-вырăсла словарĕ

йен

сторона
направление
сылтăм йен — правая сторона
сулахай йен — левая сторона
икĕ йенлĕ — двухсторонний
йенне — из-за; так как
аптăранă йенне нимĕн кала пĕлмесĕр суйеçтертĕм — не зная что сказать, наврал
ăшăм çуннă йенне выртса ĕçрĕм — так как моя внутренность горела (от жажды), то я пришел и напился
епĕ ку йенчисем (ку тавăрарисем) мар — я не здешний

сулахай

левый
сулахай алă — левая рука
сулахай йен — левая сторона
сулахайа тыт — держи влево
сулахайа, сулахай йенне — налево
сулахайа кай, сылтăмалла пăрăн — иди налево, поворотись направо
сулахай йенчен — слева
вăрман кăшт сулахайрах йулчĕ — лес остался несколько левее

Словарь чувашского языка

сылтăм

(сылды̆м), правый. N. Вĕсен тăватăшин те сылтăм пурни вĕçсем аманнă. Ачач 107. Сылтăмарах тăраканĕ. N. Кайнă чухне Мускав сылтăм енне юлчĕ. Мускавĕ те май çук ялтăртатат. Тим. † Савнипе ĕмĕр пĕрле пулас пулсан, пурçăн хутăр (у нее) сылтăм явăнтăр. Савни юта каяс пулсан, аллинчи хутăрĕ çĕре ӳктĕр. Сред. Юм. Сылтăм аллу тунине соллахай аллу ан систĕр. (Пит хăвăрт туса пăрах тессине çапла калаççĕ). Ib. Тыр вырнă чôхне çĕн-çынна сылтăм йăран хĕрне тăратаççĕ; солахай йăран хĕррине килти ватăраххисем тăраççĕ. || Правая сторона. Альш. † Çунаçăм сулăнчĕ сулăнка, хам юлайрăм сылтăма, атте-анне çуратрĕ ырлăха.

сăртлăх

место, богатое горами; гористый. N. Сăртлăх енĕ, горная сторона. N. Вăл сăртлăх вырăн. О сохр. здор. Ял пĕр-пĕр сăртлăхра (ту çинче) ларсан (если расположена)...

сĕмлĕ

с оттенком. Альш. Тата тепĕр тĕслине „кукша кăвакал“ теççĕ, вăл хура сĕмлĕ пулать. Ib. Хырăмĕ (у чăмкăç'а) темĕскерле хĕрлĕрех сĕмлĕ шурă. Букв. 1904. Тĕттĕм кăвак сĕмлĕ шыв çинче, ешĕл хăмăшсем хушшинче лăпкăн ишсе пынă чух, ытарма çук илемлĕ. Якейк. Ачи этем сĕмлĕччи-ке (необыкновенный, может быть, хорошая и плохая сторона). Череп. Хура сĕмлĕ, шурă сĕмлĕ, сарă сĕмлĕ, кăвак сĕмлĕ, с оттенком черного и пр. Баран. 144. Ӳте çĕнетсе çĕнĕ пайсем кӳртсе, юрăхсăра тухнă кивĕ пайсене юн хăй ăшне пухать. Çавăнпа хăй хурарах сĕмлĕ пулать.

стуруна

чужая сторона (русск). Ёрдово. Тырă акса пĕтерсен, çынсем стурунаналла ĕçлеме, укçа тупма каяççĕ. По окончании сева люди направляются в чужую сторону за заработком.

çармăс енĕ

луговая (марийская) сторона Волги. Тюрл. Çармăс енне вăт пуçтарма кайрăмăр.

çармăç

(с’армы̆с’), мари. Пшкрт. Н. Бурнаш. || Марийская сторона. В. Олг. Ашшĕ вольăх пăхма кайса инчете, çармăçа.

çич отăмла

назв. игры. Берут какую-нибудь точку и обозначают колом. Во все четыре стороны от этого кола отмеривают семь шагов. Пункты обозначают колами. Все играющие (10, 20, З0 человек) делятся на две группы, каждая группа выбирает королей (патша). Одна сторона заявляет, что ей нужно такого-то. Все разом бросаются навстречу друг другу. Вызывающая сторона старается поймать вызываемого, пока он еще не дошел до середины; противная сторона старается довести своего человека за предел середины. Иногда одна сторона поддается другой, и остается один патша, тогда его укладывают на землю, и все играющие враз и долго кричат ему в ухо во все горло. Шорк.

çурпилĕк тăваткалĕ

часть çурпилĕк, квадратной формы; каждая сторона ее равна ширине çурпилĕк’а. Орау.

çурçанлă йывăç

дерево, у которого половина коры отстала. Мыслец. Чертаг. Çорçанлă йывăç, дерево, одна сторона которого поражена и омертвела.

çӳл май

верхняя сторона (часть). Баран. 148. Карт (геогр. карта) çинче çӳл майĕ çурçĕр енне пĕлтерет, аял енĕ кăнтăрлана пĕлтерет.

ту ен

горная сторона. Ягудар. Ту енчи чăвашсем, хĕрарăмсем, урине хулăн сыраççĕ, пуçне çурпанне шарăх пек çыхаççĕ. Сред. Юм. Ту енни, западная сторона.

тул

поверхность, наружная сторона, внешняя сторона. ЙФН. † Ай аки, Плаки, Исментĕр карти тулĕ, Чул-хула туллин туйăнчи. (Свад. п.). Сред. Юм. Пос толĕпе çавăрнса кĕтĕм. Чтобы не итти деревней, обошел ее. Етрух. Çапла вара пус тулĕпе алтса çавăрăнаççĕ. Альш. † Ĕнтĕ тăванăмсем-чунăмсем, кĕрекĕрсем тулĕнчен сим юхать. Ib. † Тăвансем пыра пуçласан, тултан тула эп чăмăп [я буду все приближаться к наружной стороне (к поверхности воды?), т. е. не буду скрываться]. Якейк. † Ай ати, ай апи, толтан парса яратни, шалтан парса яратни. (Поет сестра невесты). ПНЧ 112. Çакă ялăн хĕрĕсен шĕвĕр сăмси толалла. N. Тулалла авăнчăк, шалалла авăычăк. (Кĕленче-курпун куçлăх, выпуклые очки). N. Тулалла-и, шалалла-и. || Пространство вне жилища. Шурăм-п. Кунашкал çĕре юрататăп, толтай кĕрес те килмест. Трехбл. Утне пăхан çулта выртман, çынна пăхан тулта выртман. (Послов.). Изамб. Т. Тулта каç пула пуçланă (стало вечереть). Орау. Тула пăхăр-ха, шăнтман-и кĕçĕр? Кĕвĕсем. Тулаях та тухрăм: эп тул куртăм, улмаях та чăпар та ут куртăм. ГТТ. Тулалла тухса кĕр. Выйди (на некоторое время) на волю, т. е. на воздух (напр., чтобы освежиться). Панклеи. Вăл тола карĕ те, онта ларса йолчĕ. Якейк. Эп тулта выртап. Я сплю на дворе. Ib. Эп тула выртап. Я лягу на дворе. Юрк. Эсĕ тула тухса кайсан, Митук вăрттăн çумарккана çыртарчĕ. Ib. Икерчине çулама тултан услам çăвĕ, арпус пеккине, çавракине, пысăккине, йăтса кĕчĕ (внесла). Дик. леб. 35. Йывăç тымарĕсем тулала туха-туха кайнă. || Рассвет, заря. Хурамал. † Ирхине тăтăм тулпалан (рано). Синерь. Тул çутăлса киле пуçларĕ, тет. Сĕт-к. † Тол çутăлса киле пуçласан, хĕрсем йорлаççĕ; тол çутăлса тол килет, тол колачи çас килет. Янорс. Ку кĕпер урлă каçсан, пĕр ту патне çитрĕмĕр, кунта тул çутăлса килчĕ. N. † Автан автать, тул çутлать, ал илер те уйрăлар. Моштауши. Нăмаях калаçса лармарăмĕр, тол çутăлса та карĕ. Б. Яуши. Тул такçанах çутăлнă, тет. N. Тул çутăлас енне кайсан, каллах килне кайса выртать. СТИК. Кĕлтене тул çутăласпарах тухса карăмăр. На возку снопов выехали еще до рассвета. N. Эпир вăрманта шăтаксем чавса лараттăмăр. Тул çутăлнă-çутăлманах австрисем пире тупăпа яра пуçларĕç. Ск. и пред. чув. 99. Тул çутăлас патнелле (около рассвета) тухать сарă яш ача. N. Тул çутăласпа эпир тăтăмăр. Юрк. Тул çутăлнăпа. Якейк. Эп йомах ярсах тол çутăлтартăм. До самого рассвета все я рассказывал сказки. Ib. Эпĕр калаçса ларсах тол çутăлтартамăр. Мы разговаривали вплоть до рассвета. || Погода. Чист. Аранçĕ тул çемçетесшĕн витнă. Пухтел. Тул ăшă пек-и? — Çук, ăшă мар тул. Ib. Тул ăшăта пуçларĕ; тул сивĕте пуçларĕ. || Верх, т. е. внешняя сторона платья. N. Ăшĕ-тулĕпе. || Корка (напр., пирога; противоположно ăш, начинка). Собр. Урпа пашалу тутлă тул, сăра салачĕ урпа тырри. N. † Сыснаш (= сысна аш = кокли тувас теттĕм, толне толăран тувас теттĕм (хотела). Якейк. Пирĕн хăта пит лайăх, толĕ çортри полсан та, ăшĕ тăпăрч полмалла (т. е. на вид невзрачный, но душою хорош). || Корка (переплет) книги. N. Эпĕ çĕр кĕнекене хыт тол туса хотăм (переплед). Н. Якушк. Хам вулакан кĕнекене симĕс тулĕпе туллаттартăм. (Солд. п.). || Обертка, покрышка книги. Сятра. Кĕнекее тол тытрăм (обернул). || В знач. послелогов: за... вне... СПВВ. Хапха тулне тухса пăхнă. Юрк. Хапрăк ял тулĕнче (за селением), шыв урлă. Регули 837. Кил карти толĕнче йолчĕ. || Больше. N. Çитермен е ватă выльăха епле вăйран тула ĕçлеттерен?

тул ен

наружная сторона. Пшкрт. Тол енчен, снаружи.

тур тăвайкки

назв. возвышенного места около д. Отар, Вурнарск. р. (был большой лес, теперь поле). N. Тур тăвайкки, левая сторона речки („урлă-çырма“).

тора ырши

сторона гребня, имеющая крупные зубья. Сред. Юм. Тора ырши тесе торан шолтра шăлне калаççĕ.

турă

левая сторона козна.

тӳнтерле

наизнанку, наничку. Сред. Юм. Кĕпине тавăрмасăр тӳнтерлех тăхăнса янă. Тюрл. Тӳнтерле ан тăхăн, пиччĕн тăхăн. Цив. † Эпир вăйя тухсассăн, лайăх хĕрсем тӳнтерле (спиною встают, не смотрят на нас). Альш. Тӳнтерле майăн или тӳнтерле. Ib. Кĕпене тӳнтерле тăхăнтăм. Ib. Тӳнтерле тавăрса тăхăн. Шорк. Тӳнтерле çĕленĕ. Юрк. Пуçĕсене кĕрӳшĕ пекех тӳнтерле çĕлĕксем тăхăнаççĕ. Лашм. Укçисем тӳнтерле ӳксен (во время игры). Бугульм. † Уткаласа тухрăм çеçен хире, шап-шар укçа ывăтса выляма; укçисем, ай, тӳнтерле ӳксен, эпир ăна пĕлмĕш пулатпăр; калакансем пире мĕн каламĕç, ăна эпир илтсен илтмĕш пулатпăр. || Шиворот-на-йыворот. Кан. Вара ĕç пĕтĕмпех тӳнтерле пычĕ (пошло). || Левая сторона. Тет. Вилнĕ çынна çунă чух шыва тӳнтерле яраççĕ.

тӳрт

тӧрт (_тӧ_рт), спина. Б. Олг. СПВВ. ЛП. Тӳрт = çурăм. СПВВ. ИА. Тырă вырнă чух тӳрт ыратат. Б. Олг. Çын весерле выртат тӳрт çинче карăнса, кил хошшинче, корăк çинче. || Оборотная, тыльная сторона предмета. Хурамал. Алă тӳрчĕ, оборотная сторона ладони. Пшкрт. Хӳел тӧрчĕ (_тӧ_рчэ̆) çинче тырă осал полат.

тӳртĕш

тыловая сторона. Отсюда: алă тӳртĕшĕ, тыловая часть кисти рукн. Paas. Çăпата тӳртĕшĕ, подошва лапти. Орау. Алса тӳртĕшĕнчи саплăк çĕтĕлсе карĕ. || Спинка, затылок, тыл. N. Ал тӳртĕшĕ, спинка кисти руки. || Обух (напр., косы). СПВВ. Тӳртĕш; пуртă туртĕши = пуртă тăрши, обух. СТИК. Çĕçĕ тӳртĕш, пуртă тӳртĕш, çава туртĕш — обух (спинка, хребет) косы. Ст. Чек. Пуртă тӳртĕшĕ, обух.

тăнлав

память, сознание. Ыраш 18. Хут çинче чакаланса мар, тăнлаврах ун чыхвăрсем те. || Висок. Слакбаш. Киттайсен качча каякан хĕрĕн тăнлавĕнчи çӳçне çăлмали йăла пур. СПВВ. ИА. Тăнлавран çапсан çын час вилет, теççĕ. Бугульм. † Пирĕн хамăр савни таçтан паллă, икĕ тăнлав çинче сар кăтра. СТИК. Тăйлав, наружная сторона глаз, место соединения черепа с лицевой костью. Çамр. Хр. Тăнлавсем туйми пуличчен хĕнене.

Кăшкăр

(кŏшкŏр), назв. урочища. Орау. Кăшкăр — овраг, соединяющийся с рекою Упнер; там киреметь — Кăшкăр киремеч. Ib. Кăшкăр кĕлли (киреметь). Ib. Кăшкăр — вся левая сторона р. Упнер, начиная от «Кăшкăр киремеч çырми» и до «Мур çырми». КС. Кăшкăр, возвышенная местность около дер. Утар, Вурн. р.

кĕнеке хыç

кĕнеке хыçĕ, корешок книги. Сред. Юм. Кĕнеке хыçĕ, сăрантан тусан, пит тӳсет. || Задняя сторона книги, где обозн. ее цена. Кăмак-к.

чĕр

колено, верхняя сторона бедер от таза до колена. ЧП. Пурçăн тĕрки вĕçтертĕм, хĕр чĕр çине ӳкертĕм.

чĕрçи

верхняя сторона бедер от таза до колена. || Колени, руки. || N. Ман чĕрçи çинче ача ларать. У меня на коленях (на руках) сидит ребенок. || Подол. N. Пĕр чĕрçи хăяр, целый подол огурцов.

шакă

то же, что ашăк, таранная кость, употребляемая при игре в альчики (в кости). Шакă енĕсем: чĕк — шăтăклă енни; пĕк — курпун енни; елччĕ-кукăр-макăр пырать; туй — сторона против елччĕ. Н. Уз. Шел. 55. Ашăкĕсем, шаккисем, атмисемпе çатмисем. || Изамб. Т. Пӳрне пек çăка патаккине кĕске-кĕске татаççĕ. Ăна шакă теççĕ. Ib. Унччен ăсла такани (корыто) çине шакă (толстые лучины) сарса, улăм хурса хатĕрлеççĕ. || Турх.-к. Урапа шаккисем.

шал енĕ

внутренняя сторона. Скотолеч. З1. Куç хупанкийĕн шал енĕ хытă хĕрелсе каять.

шалаш

(шал+аш) внутренность, внутренняя сторона. Срв. тулаш, малаш. Ашай. И, милай Аттай яль; тулашĕпе тул акнă, шалашĕпе сар ача. Г. А. Отрыв. Тулашĕ нимĕр, шалашĕ тимĕр. (Çĕмĕрт çырли). Актай. Тулаш нимĕр, шалаш тимĕр. (Загадка). Собр. Тулашĕ хĕрлĕ, шалашĕ шурă. (Хăла çырли). ПТТ. Çăпатасене хапха шалашне хураттăм.

шăк

так называется сторона „ашăк“ которую в Ст. Чек. зовут „чĕк“. СТИК.

навос кăмпи

назв. гриба. Торп-к. Ст. Чек. Навус кăмпи, нижняя сторона шляпки — черная (в пищу не употребляется). Янтик. Пирĕн йысна кукша пуç, çĕлĕкне илсе пăхсассăн — навус çинчи кăмпа пек. Якейк. Навос кăмпи навослă çĕрте çитĕнет; вăл кампайăн шал ен хăмăр, тул ен шорă, тони пысăк, ытла çӳллех мар, ăна çиеççĕ (повидимому, это шампиньон).

пит

(_пи_т, _пит'), лицо. N. Икĕ аллипе питне тытса тӳсимасăр йĕрет, тет. N. Питĕнчен çиçсе ячĕ. Ударил в лицо. N. Сарă каччă памасан, питне тытса йĕрет-ĕçке. Байгул. Мĕн пăхатăр пирĕн пите? Пасарта хăмач курман-и? Мĕн пăхатăр пирĕн пĕве? Хусанта çурта курман-и? Сред. Юм. Пите пит çăвать, алла ал çăвать. (Поговорка). Ib. Алла ал, пите пит çăват. (Поговорка). Самар. † Улача кĕпе пит урлă, пирĕн тăвансем шыв урлă. || Щека. N. Ик хура хĕр пычĕ те, ик питĕмрен чуп турĕ. ЧП. Кив уйăхла тунă сăрасем, икĕ питме çапрĕ сăрăсем. N. Питĕсенче аш та çук. N. † Икăн-икăн (= иккĕн-иккĕн) пычĕç те, ик питĕмрен чуп турĕç. ЧП. Пĕр пичĕ уйăх, пĕр пичĕ хĕвел. Чаду-к. Упа пирĕн пăрува тытнă та, сылтăм енчи питне чĕрсе пăрахнă. Шел. 24. Ун пĕр пичĕ çийĕнче хĕвел тăнă выляса. N. Онта мĕлле питпе кайса кĕрес (с какой рожей). Якейк. Мĕн питпе эс мана паян пасарта халăх куçĕнче çапрăн. (Намăсран иртнĕскер, намăса пĕлменскер). Собр. Хăй намăс тăват, пите вăрăнассине пĕлмеçт, теççĕ. (Послов.). Орау. Хăйне хăй питне пĕçерчĕ (или: намăслантарчĕ, или: намăс кăтартрĕ). Ст. Шаймурз. Ятăр кайĕ ял çине, питĕр пиçĕ çын çинче. Шорк. Питне кĕççе çĕленĕ. Потерял совесть, стыд. || Припек (солнца). Ерк. 59. Шăрăх хĕвел питĕнчех пухă кĕрлет каçченех. Орау. Хĕвел питĕнче (на солнце) ăшă паян, сулхăмра шăнтать. N. Кавăн хăяр пекех хĕвел питĕнче аван ӳсет. || Сиденье (у стула)? Н. Байгул. † Атте пукан тунă чух, пукан питне савалаймарăм. || Лицевая сторона обуви до голенища. Янтик. Пушмак питне пит пăхăр, куçăр тухса ӳкес пек; кĕçĕр хĕрсе (= хĕрсене) пит пăхăр, хĕрсем тухса каяс пек. || Верхняя корка каравая. В. Олг. Çăккăр пичĕ хытмас куарсăр. Ib. Çăккăр икĕ питлĕ полчĕ. Ib. Çăккăр пичĕ килеччен, пока зарумянятся хлебы. N. Кăш чухне тĕпĕ те, пичĕ те çунса кайни лекет, ун пек чухне пĕр апат çиме те çитмест. || Адресная сторона конверта. N. Ку ахаль çыру мар, ку укçаллă çыру; авă питне «вунă тенкĕ укçа хут» тесе çырнă. || Страница. || Переплет. Сред. Юм. Кĕнеке хытă пичĕ. || Наволочка. Алших. † Тăваткăл минтер хăмаç пит, ан хур аппа лараймăп. || Поверхность (земли). Чăв. ист. 29. Çĕр пичĕ пит аслă.

пиччĕн

лицевая сторона. Ст. Чек., Тюрл. Питушк. Пиччĕн, налицо. См. тӳнтер. || Решка (на монете). К.-Кушки. Укçанăн пиччĕнĕ якалса пĕтнĕ.

пиччĕнĕш

лицо ткани. См. тӳнтерлĕш. Сред. Юм. Пиччĕннĕшĕ — лицевая сторона одежды или материи.

пиччĕн май

лицевая сторона материи. СТИК.

пиччĕш

лицевая сторона чего-нибудь. Б. Крышки. См. пиччĕн енĕ.

арол

арул (ар’ол, ар’ул), aquila, орел. Сарат. Арул пек сарăлса çӳрет. Важничает. || Aquila (nota nummi), та сторона монеты, где изображен орел.

аçа кĕпçи

(к̚’э̆_пс’и), nom. herbae ex genere umbelliferarum, caule nonnumquam brachiali, homints staturam excedente, назв. растения. Якейк. Аçа кĕпçи вăл çирĕп кĕпçе; он толашăнче пăттăм-пăттăм хора пĕрчĕксем пор, шал екка шап-шорă. Аçа кĕпçи очень крепкое растение, ствол которого представляет собою полый цилиндр; поверхность ствола усеяна черными крапинами, а внутренняя сторона совершенно белая. N. Это растение растет в долинах и огородах: иногда выростает выше человеческого роста и бывает толщиною с руку; имеет неопределенный запах. Питушк. Аçа кĕпçи — несъедобное растение. Мыслец. «Аçа кĕпçи — козловка». То же название встречается и в Торп-к. || По словам И. С Степанова, в Череп. назыв. шăма-кĕпçи.

атăл йăлăмĕ

(jы̆лы̆_мэ̆), ripa Rha fluminis sinistra, левая, низменная сторона Волги. Рекеев. Вĕсем Атăл йăлăмне куçнă. Они переселились за Волгу.

ашăк

(ажы̆к), os phalangfs animalium, bourn plerumque: huiusmodi ossibus pueri iu ludendo uiuntur. Eorum longiora панук. breviora vero лаккай appellantur, quamquam aliis in locis alits appellationibus designari solent. Ipse autem ludus hoc modo fit. Facta sortitione de ordine ludendi, ossa ilia, de quibus superius dictum est, humi recta statuuntur atque aliorum ossium ictu, quae ad id ipsum dcstinata sunt, ex acie excutiuntur. Si quae ceciderint, ab to capiuntur, qui excussit. СТИК. Ашăк — козон (т. е. бабка); различаются: 1) лаккай, 2) панук; лаккай — лутра ашăк (т. е. низенькая бабка), панук (от русск. панок) — пысăк ашăк (т. е. большая бабка). Ашăкла вылянă чухне лаккайĕсене лартаççĕ, панукĕсемпе переççĕ (т. е. когда играют в бабки, то низенькие бабки ставят, а большими бьют). || Os tarsi tibiale. Hoc quoque ad urn quendam utuntur, qui talorum ludo non absimilis esse videtur. Таранная кость; употребляется при игре в кости (альчики). Эта небольшая кость представляет собою некоторое весьма отдленное подобие салазок или маленьких санок; если мы поставим эти санки на их полозья (выступы кости), то одна из боковых сторон, и именно та, которая имеет по всей длине углубление, будет носить название елччĕ (эл’ц’ц’э̆); противоположная ей боковая сторона называется туй (туj); сторона с ямочкой по средине, обращенная к земле, — чĕк (ц’э̆_к, а противоположная этой последней стороне — пĕк (_пэ̆_к). По своей важности в игре стороны следуют в след. порядке: 1) елччĕ, 2) туй, З) пĕк, 4) чĕк. Вместо елччĕ местами гов. елчĕ (эл'ζ'э̆). Если ашăк встанет торчмя, то говорят: «сысат», и мечут снова, или же колотят по земле, чтобы от сотрясения ашăк упал. Ib. Ашăксем (пӳрнен), суставы пальца.

пусăран

пусрăн, (-зы̆-), осесть, слежаться. Ст. Чек. Шурăм-п. Кăçал юр çанталăк ăшăтичченех çуррине яхăн пусăрăнчĕ. Çутт. 114. Пур çĕрте те шурă юр хĕвел ăшшипе пусăрнат. Толст. Пусăрăнман юр çинче йĕлтĕрсем пĕрер шите яхăн, хăш-хăш тĕлте ытларах та путса пыраççĕ. В. Олг. Посăрăнса, осело (строение). Изамб. Т. Лашасем таптанипе малтан хулăм сарăм пусрăнать. || Успокоиться, остепениться, улечься (о сердце), утихнуть, смириться. N. Унсăрăн унăн чунĕ пусăрăнмасть (не успокаивается, не улегается). Юрк. Тыррисене çынсенчен малтан анкартне кӳртсен, чунĕсем пусăрăнаççĕ. Бур. † Пирĕн çамрăк чĕресем пусăрăнмаççĕ, хамăр тăвансене курмасан. Альш. † Çакă тăвансене курмасан, ман çамрăк чĕресем пусăрăнмаст. Кĕвĕсем. Пирĕн çамрăк чĕре пусăрăнмас, хамăр пуçа хуйхăсем ӳкмесĕр. N. † Пирĕн çамрăк чĕресем пусăрăнмас, пирĕн тантăшсене курмасан. Сред. Юм. Ăш посăрнмас, не спокойно на душе. Изамб. Т. Çил пусăрăнчĕ, вут пусăрăнчĕ. Ib Тепĕр кунне ирхине тăман пусăрăнчĕ. N. Унăн хуйхи пусăрăннă вара. N. Унăн кăмăлĕ пусăрăнма пĕлмен. Альш. Ире яхăн лăпланчĕ (пожар утих), тин хай чун пусăрăнат. N. Пусăрăнса туйми пулса тăр. КС. Ахăракан ăйăр акара пусăрăнать. Янтик. Халĕ чыстиех пусăрăннă вăл, текех çамрăк чухнехи мар çав: вăйĕ те сахалланчĕ пуль, укçисем те пĕтрĕç пуль! (финансовая сторона растроилась). ЧП. Матур йĕкĕт пусăрнать хĕр илсе (успокаивается). Баран. 253. Хăшĕ (люди) нихăçан та пĕр вырăнта пусăрăнса тăмаççĕ (все время бродят с места на место). Ib. Кайран хăй çапах пусăрăнса тăрайман (не унимался). Энтипе тек чăрмантарса пынă.

пуç вĕçĕ

головная сторона, изголовье. Перев. Унтан тăпри çине пуç вĕç(ĕ) тĕлне чул тăратса хунă. Юрк. Урипе тапса ярсассăн, пуçĕ вĕçне кайса вырт (с ним, к нему). КАХ. Хай эпĕ: эсрел килет пулĕ, тесе, часрах пуç вĕçĕнчен сăхмана туртатăп илетĕп те, пуç çинченех пĕркенсе выртрăм. N. Вăл пуç вĕçне сăхман пăрахрĕ те, выртнă-выртманах çывăрса кайрĕ. Пит ырнă пулмала кунĕпе.

пӳрт хыçĕ

(-з'э̆), сторона избы, противоположная двери (в старом понимании). Тюлькой. || Орау. Пӳрт хыçĕ, та сторона избы, которая не имеет окон (в теперешнем понимании).

пăшал ляшки

боковая сторона приклада. Альш. Пăшал ляшки = кӳпчек аякки.

аял

(аjал), pars inferior, нижняя часть. Hoc nomen, quod casum nominativura non habet, in aliis tantum casibus usurpatur, qui adverbiorum vicibus funguntur. Это существ. не употребляется в им. пад., другие же падежи его имеют значение наречий. Аяла, in partem aut locum inferiorem, вниз; аялалла, deorsum, по направлению вниз; аялта, in parte aut loco inferiors, внизу; аялтан, ех parte aut loco inferiorе, сназу. КС. Капан тунă чухне аяла ута чăн типпине хураççĕ. Когда мечут стог, то кладут вниз самое сухое сено. Ib. Эп аслăк çине хăпартăм та, юлташа аялалла тĕксе ятăм. Я влез на сушила и столкнул товарища вниз. Альш. Хӳрине аялалла тăснă. Опустила хвост книзу (лисица, от усталости). || Курм. Йытта пĕрене аяла тунă. Бревном придавило собаку. НАК. Выльянă чух хăш ушкăнĕ аяла пулат, унтан е икĕ кил е виçĕ кил туртса илеççĕ. У партии, побежденной в игре, отнимают два или три дома. Истор. Ĕмĕрĕнче вăл таçта-таçта çитсе вăрçнă, хăй пĕрре те аяла пулман. Где он только ни воевал на своем веку, а никогда не был побежден. Якей. Мана аяла тăвашшăн, хăйне çала (= çиеле) кăларашшăн. Хочет меня одолеть (победить, переспорить и пр.). КС. Вĕсем аялта пурăнаççĕ. Они живут внизу (напр., в нижнем этаже). КС. Ытла çӳлтен пăхсассăн, аялта çӳрекен çынсем пĕчеккĕн курăнаççĕ. Если посмотреть с очень большой высоты, то люди, которые ходят внизу, кажутся маленькими. Ib. Çăмăл тĕксем аялтан çӳлелле вĕççĕ хăпараççĕ. Легкие перья взлетают вверх. || Eadem vox nonnunquam adiectivi vim habe. Иногда слово аял имеет значение прилагательного. Аял енĕ, pars inferior, нижняя сторона; аял пуçĕ, extremitas inferior, нижний конец; аял ту, mons minor, низкая гора; аял вĕçĕ, extеmitas iriferior, нижний конец. Рак. Анаткас, тесе, ялăн аял енче ларнăран калаççĕ. Нижняя улица называется так потому, что расположена в нижней части деревни. Изамб. Т. Лашине анин аял пуçне чарчĕçĕ. Поставили лошадь на нижнем конце загона. Раков. Аял ту, аял туран вăта ту, вăта туран çӳлĕ ту, çӳлĕ туран вак хăва, вак хăвара вак кайăк. [Янах, сăмса, çамка, çӳç, пыйтă (scr. пыйту)]. Низкая гора, за низкой горой средняя гора, за средней горой высокая гора, за высокой горой мелкий тальник, в мелком тальнике мелкая дичь. (Загадка: подбородок, нос, лоб, волосы, вши). || A tertio eiusdem nominis casu adj. аялалли (аjалаλλи^ы) ductuin est, quod sijcnificat deorsum situs. От дат.-вин. пад. того же им. произведено прилагат. аялалли, лежащий по направлению вниз. КС. Унтан аялаллине шыв илет. То, что лежит пониже его, заливается водою. Item a quarto casu adj. аялти (аjалδи^ы) derivatum est, eadem significatione, atque inferior vel in parte inferiore situs. От местн. пад. того же сущ. происходит прилаг. аялти, находящийся внизу. Черт. Аялти ӳрече, perticae laterales, quibus pars vehiculi superior (capsus) sustinetur, боковые дрожины, на коих лежит кузов экипажа. Аялти кĕлет, cella inferior, нижний этаж клети. Тюрл. Эпĕ, часрах аялти кĕлете кĕрсе, шур кĕпе тăхăна пуçларăм. Я поскорее пошла в нижний этаж клети и стала надевать белую рубашку. || Аялти çанталăк, inferna, подземный мир. Hoc noinen, fabularum proprium, si verbuni pro verbo reddamus, idem significat, atque mundus infenus, cuius incolae reruraque natura eandem fere speciem habent, atque his, in terris. Собран. Çăл патне çитсен, хайхи ачасем: „Илме-тухăр!“ тесе кăшкăрcа каланă. Вара хайхи шыври ăстарик, тухса илсе, аялти çанталăка илсе кайнă. Ачасем, унта пурăнсан-пурăнсан, икĕш те пысăкланнă. Подошедши к колодцу, дети громко сказали: „Идите, берите нас!“ Тогда вышел тот водяной старик и унес их в подземный мир.

аяк

(аjак), latus; pars; ripa; paries, бок; сторона, берег; стена. КС. Манăн аяк ыратать. У меня болит бок. Ib. Манăн аяк чикет. У меня колотье в боку. Изамб. Т. Кайсан-кайсан, эпир çул аяккинелле пăрăнакан (лучше: пăрăннă) икĕ лаша йĕре куртăмăр. Проехав некоторое расстояние, мы заметили два лошадиных следа, которые шли в сторону от дороги. ЧП. Сирĕн пӳрт аяккинчен юр кайнă. Снег, лежавщий у вашей избы, сошел. КС. Хыт çĕрте выртса, аякăм (i. q. аяккăм) хăпарса туххăр пуль. От лежания на жестком у меня, наверное, бока распухли. Çырманăн ку аяккинче, на этой стороне оврага; çырманăн леш аяккинче, на той стороне оврага. Букв. 1908, 16. Çав турпас татăкĕсене купаласа, вĕсем пӳрт тунă. Малтан аяккисене купаланă, унтан тăррипе тунă. Из этих обломков щепок они склали избу. Сначала склали стены, а потом сделали крышу. || Huius nominis tertius, quartus quintnsque casus adverbiorum more longinquitatis significandae causa usurpantur. Дат.-вин., местн. и исходн. падд. этого сущ. также употребляются в значении. наречий, означающих отдаленность. Аякка, longe, procul (eum locum significat, quo aliquis iter faciat), в сторону; далеко (указывая направление действия); аяккарах, longius, remotius (turn quietera, turn motum significat), дальше в сторону; подальше (означая как направление, так и место действия); аяккалла, locum remotiorem versus, в сторону; аяккарахра, in loco remotiore, подальше (на вопр. где?); аяккарахран, ex loco remotiore, из более отдаленного места; аякра, longe, procul (locum denotat, ubi aliquid sit vel fiat), далеко, вдали (указывает место действия); аякрарахра, longius (locum, ubi aliquid sit vej fiat, sign.), подальше (на вопрос где?); аякран, a longinquo, e longinquo, издали; аякрарахран, ex loco remotiore, более издали, из более отдаленного места. || Hue adiectiva pertinent, ab iisdem adverbiis derivata. Сюда относятся и прилагательные, образованные от этих наречий. Аякри, longinquus, remotus, дальний; remotiore loco orinndus, дальний (т. е. родина которого далеко); аякрисем, remotiore loco orinndus vel oriundi (utriusque numeri vim habet; v. Оп. чуваш. синт. § 59), дальний по происхождению, родина которого далеко (имеет значение как ед., так и мн. ч.); аяккарахри, аякрарахри; аяккараххи (hoc absolute tantummodo usurpatur), remotior; e remotiore loco oriundus, более дальний; происходящий из более отдаленного места. Аяккараххи употребляется только во 2-й форме, т. е. без определяемого имени; аяккалли (аjаккаλλи^ы), ulterius situs, ulterior, находящийся по паправлению в сторону от чего-либо или далее чего-либо. КС. Вăсем аякка кайнă. Они ушли далеко, т. е. в отдаленное место. Ib. Вăсем ялтан аякка-а (аjаккŏ) кайнă та, тапратнă тавлашша чупмашкăн. Они отошли далеко (усиление) от деревни и начали бегать взапуски. ЧС. Ĕнтĕ кăшт аяккарах кайса тăтăм. Тут я отошел несколько подальше (или: в сторону). Ib. Вĕсенчен аяккарах (i. q. аяккарахра) пĕр пысăк сысна кĕтĕвĕ çӳренĕ. В стороне от них паслось стадо свиней. Ст. Чек. Унтан аяккарах каймалла. Надо итти несколько дальше того места. Ib. Вăл тата аяккарах. Это ее дальше. КС. Вăсем ятлаçма тапратрĕç те, эп шурăм аяккалла. Они стали браниться, и я отошел всторону. Ib. Вăл ялтан аяккарахра тепĕр ял пур. Несколько в стороне от этой деревни есть другая. Ib. Эс арăмна аяккарахран ил. Ты возьми жену из более дальней местности. Ib. Эс аяккарахранах çавăрнса кил-ха. Ты уж сделай более далекий обход (или: обьезд; -ах выражает настойчивость или большую отдаленность). Ст. Чек. Тула аяккарах кайса лар. Усядься за нуждой (exonera alvum) подальше (от нас). Т.-И.-Шем. Унтан, вутне (улăмне) чĕртсе ярса, хĕвеле хирĕç виçĕ хут купăс каласа, алă çупса, ташласа, вут тавра çаврăнаççĕ: малтан аяккарахран çаврăнаççĕ, иккĕмĕш хут вут çывăхĕнчен çаврăнаççĕ, виççĕмĕш хут вара, вут çумĕнченех çаврăнса урисемпе ташласа таптаса, вута сӳнтереççĕ. Потом зажигают солому и трижды обходят вокруг огня, против солнца, с пляскою, играя на скрипке и хлопая в ладоши. Сначала они обходят держась подальше от огня; во второй раз — близко к огню, а в третий — около самого огня, при чем пляшут и ногами затаптывают костер. Альш. Йăран-йăран купăста, йăранĕ хушши аякра. Целые гряды капусты, на широком расстоянии одна от другой. Вĕсем (пит) аякра пурăнаççĕ. Они живут (очень) далеко | Меtaphor. Переносно. Крат. раз. 28. Кирек мĕнле çылăхран та аякра тăрать. Он далек от всякого греха. | Ст. Чек. Кăшт аякрарах пулĕ. Вероятно, это будет подальше. Кошк. Вĕсем вăл шертепе ăна аякран тĕртсе ярас тенĕ. Они хотели столкнуть его этою жердью издали (в воду). Т.-И.-Шем. Тrans. Малтан пынă чухне евчи хĕр ашшĕпе амăшне тӳрех каламасть, аякран пуçласа, çавăрса илсе, калать. В первое посещение сватун не сообщает родителям невесты о целях своего посещения прямо, а начинает свою речь издалека. Радон. Мăнастир патĕнчен иртсе каякан çĕнĕ çулпа кайман, мăнастиртен аякрарахран иртсе каякан кив çулпа тӳрĕ кайнă. Он не пошел по новой дороге, которая шла около монастыря, а пошел прямо, по старой дороге, проходившей несколько дальше от обители. || Альш. Аякри пуян пулса килеççĕ, тет те кусем (= кĕсем), хĕре килĕшеççĕ, тет. Они приехали, приняв на себя вид дальних богатых людей, и сосватали девушку. Эсĕ ăçтисем? — Аякри (или чаще: аякрисем). Ты откуда? (или: ты откуда будешь? ты чей такой будешь?) — Я дальний. Ст. Чек. Эпĕр, ачам, аякрисем пулатпăр. Мы, дитя мое, дальние (т. е. наша родина далеко). Ст. Чек. Ялтан аякрарахри (или: аяккарахри) хурăнсене касса пĕтернĕ. Те березы, которые росли подальше от деревни, все срубили. Ст. Чек. Пиртен чут аякрарахрисем выçăпа та аптăранă. Те, которые живут немного подальше от нас, даже голодали. Череп. Эпир, аяккараххисем, çавăнтах юлаттăмăр. Мы, более дальние (т. е. у которых родина была дальше), оставались тут же. Ст. Чек. Унтан аяккараххисем килĕнчен малтан тухса карĕç. Те, которые живут подальше (названного места), выехали из дома раньше. КС. Унтан аяккаллисене кунтарах исе хурăр. Те, которые (лежат) дальше его (ее), положите сюда поближе. Ст. Чек. Унтан аяккаллисене выçлăхра тырă параччĕç (i. q. паратьчĕç). Более дальним раздавали во время голода хлеб. N3. V. айăк.

ал пичĕ

(алы̆ _п̚иζ’э̆), pars manus pilosa, volae contraria, сторона руки, противоположная ладони. Богдаш. Алă пичĕ кĕçĕтсен укçа каять, теççĕ. Если зачешется тыльная сторона кисти, то это предвещает отдачу денег. Ср. ib. Ывçă тупанĕ кĕçĕтсен укçа килет (чаще: кĕрет), теççĕ. Если зачешется ладонь, это предвещает получение денег. V. ура пичĕ.

алă тӳрчĕ

(алы̆ т̚’ӳ_рџ̌э̆, ал т̚’ӳ_рџ̌э̆), inversa sive aversa manus, обратная сторона руки (ладони). Сред. Юм. Ал тӳрчĕ. Пӳрнесĕнчен çӳлереххине, аллăнне, тӳрчĕ теççĕ. Ту часть руки, которая повыше пальцев, называют „спинкою руки“. (Объясненне недостаточное).

алсашĕ

(алза_жэ̆), i. q. алсаш. Л. Кошк. , Tegumenti, quod алса dicitur, pars interior, внутренняя сторона алса. Орау. Алсашĕ тарларĕ. Внутренность рукавицы запотела. Ib. Алсашĕ çаралса пĕтрĕ. Внутренность рукавицы облезла.

алтăвилле

(алды̆_вил’л’э), ludus quidam puerorum, qui sub divo fieri solet hoc modo. Ubi descripta est area, in duas discedunt partes; deinde electis iis, qui in ludendo primum locum obtineant, sortitio fit, utri ludendi initium faciant. His nominatis bacillum ligneum parvum [cuius alterum caput oblique recisum sit?] in media area collocatur, quod a ludente virga aut bacillo longiore ita percutitur, ur, dum subsiliat in altum, iterato ictu procul ab area proiici possit. Numerus quoque praestituitur, quotiens bacillum illud in area positum ultra areae terminos proiici debeat, quern si quis primus expieverit, eius sodales pro victoribus habentur atque adversariorum tergo insidentes per spatium, quod eiusdem bacilli virga ter percussi volatu praemonstratur, triumphantes vehuntur. Игра в чиж. N. Алтăвилле выляни = чиш-палккилле выляни = игра в чиж. Вăл вăйă ак çапла тытăнат. Карта çавăраççĕ алтăвипе (чиш палккипе) шăйăрса. Кам малтан çапмаллине чиш-палккине çӳле ярса пĕлеççĕ: пĕр енĕ пĕр пуçне, тепĕр енĕ тепĕр пуçне йышăнат. Малтан ами çапат. Иккĕн ик енчисен амисем пулаççĕ. Миçене те пусан икĕ енĕ те çитермелле; çитереймесен пĕр енĕ хăйсен çурăмĕсем çинче çĕнтерекенсене исе каят. Çĕнтерекенсем карти патĕнчен тытăнса виçĕ хут çапаççĕ: ста (i. q. ăçта, кăçта), çитет, çĕнтерекенĕсем çавăнта çĕнтернисен çурăмĕсем çине лараççĕ. Çĕнтернисем вара карта патне çитирен йăтса каяççĕ. Игра начинается так. Проводят палкою, которою бьют по чижу, кон, и определяют, кому бить, бросив вверх, вместо жребия, эту палку, при чем одна партия берет себе один, а другая — другой конец палки. Снача бьет матка. У обеих партий бывает по матке. Каждая сторона должна пробить известное число раз; если одна из сторон успеет сделать это, а другая от нея отстанет („не доведет“ до этого числа), то она должна нести своих противников на спине. Победители бьют три раза, стоя у кона, и, куда долетит чиж, там они и садятся иа спины побежденных. Тогда побежденные несут их до (самого) кона.

ан

(ан), descenders. Ds quolibet motu dicitur deorsum directo. Глагол, имеющий очень обширное значение и употребляющийся для означения всякого движения, направленного сверху вниз. По-рус. передается словами: спускаться, опускаться, сходить, слезать, съезжать, падать и т. п. Якей. Воç çанти çирмая анса шу ĕç. Сойди вон в тот овраг и напейся. Ib. Кошак кăмака (ă почта не слышится) çинчен анса тӳшек хыçне выртрĕ. Кошка слезла с печи и легла за периной. Ib. Çирмая аннă-анман пире чолпа пеме тапратрĕç. Не успели мы спуститься в овраг, как в нас стали кидать камнями. Ст. Чек. Анатсăн ан. Спустись (сойди, слезь), если хочешь. Альш. Сĕвен ку енни ялан та сĕвеккĕн анать. Ку енче Сĕвенелле унта-кунта çырмасем анаканнисем пур. Эта сторона Свияги всюду представляет покатость. На этой стороне, там и сям, в нее стекают речки. Завражная. Чăхсем кашта çинчен анчĕç. Куры слетели с насеста. Ib. Аптратса çитерчĕ, анма та пĕлмеçт. (Ita mulier queritur de viro suo nimis libidinoso). Ib. Сысна аçи пĕр хăпарсан анма та пĕлмеçт. Verres ubi semel ascendit ad descendendum tardissimus est. Сокращ. букв. 1908. Хурсем шыва аннă. Гуси сошли на воду. ЧП. Чупрăм та антăм эп аната. Я побежал и сбежал в низменность или: в нижний конец деревни (вообще в место, лежащее ниже того места, где был). Якей. Çирмаялла виçĕ ача анса карĕç. В овраг спустились трое малышей (или: парней). || Ire in loca inferiora. Также употребляется вообще вм. глагола итти, когда говорится о ком либо, идущем в более низкое место, нежели то, где он был. СТИК. Таркăнсем каçпа яла анса çăкăр илеççĕ, тет. Говорят, что беглые приходят вечером в деревню за хлебом. Ib. Кĕçĕр кашкăр аннă яла. Вечор в деревню приходил волк. Эти фразы относятся к селению, расположенному в ложбине речки, по обеим сторонам которой поднимаются отлогие холмы. Изамб. Т. Çынсем кăнтăрлана ана пуçласан ку лашине тăварчĕ те урапине кӳлсе киле ялсе тавăрăччĕ. Когда другие стали уходить домой полдничать, он выпряг лошадь, запряг ее в телегу и уехал домой. Ib. Тырă вырнă чухне кăнтăрлана чей ĕçме киле анаççĕ. Во время жнитва уходят в полдень домой, пить чай. || Также говорят: „пасара ан“ (aliquo ad mercatum ire), пойти на базар, поехать на базар. Якей. Эс килес пасара ан, вара мана çăмарта хакне калăн. Ты приходи (или: приезжай) на следующий базар, и тогда скажешь мне, почем продаются яйца. Абаш. Паян мăн-акка та пасара аннăччĕ. Сегодня и тетка (старш. сестра матери) ходила на базар. || Praeterea de feminis dicitur, quae ad fiumen descendunt lintea lavandi causa. Также говорится о женщинах, которые идут на речку мыть белье и пр. Ст. Чек. Пĕр арăм çырмана кĕпе çума аннă, тет. Одна женщина пришла на речку мыть белье. Срав. Ст. Чек. Шыв арманне антăм. Я ходил на водяную мельницу (или: пришел на мельницу). || Descendere de arbore, de vehiculo, ex equo. О слезании с дерева и пр. Пизип-Сорм. Ларсан-ларсан каç пулчĕ. Каç пулсан, чилай тăхтасан, çĕрле пулсан манăн пата çăка хăвăлне темĕскер анать çĕмĕрттерсе. Анса çите пуçласан эпĕ ала (алла?) тăсса пăхрăм та, манăн ала (алла?) кĕчĕ-карĕ темĕскер хӳри. Долго я сидел, наконец наступил вечер. Когда прошло довольно много времени и наступила ночь, ко мне, в дупло липы, стал кто-то („что-то“) слезать, производя сильный шум. Когда он уже был близко от меня, я протянул руку, и в моих руках очутился чей-то хвост. Яргейк. Вут эпĕ мĕнле асап куратăп! Чĕрнели аннă пулсассйн тата пĕтеретчĕç мана, тесе каларĕ, тет. Вот я как страдаю! Если бы слез тот, который с когтями, то они изуродовали бы меня еще больше, сказал он. Панклеи. Хĕр кӳме çинчен анчĕ те кальлях кĕрсе карĕ. Девушка вылезла из кибитки и опять вошла. Альш. Эпĕ урапа çинчен антăм. Я слез с телеги. Орау. Ан часрах лашу çинчен. Слезай скорее с лошади. || Secundo flumine proficisci aut eum locum versus iter facere, ubi in mare aiiudve fiumen se effundit. Также спускаться вниз по реке или из стран, лежащих в верховье реки, к ее низовью. Юрк. Чул-хуларан çав пырса çитнĕ кунех вутлă кимĕ çине ларса Шупашкар хулине антăм. В самый день приезда в Нижний я сел на пароход и уехал в Чебоксары. Истор. Днепрпа анса Древлянсене хăйне пăхăнтарнă. Спустился вниз по Днепру и покорил древлян. Собран. З20°. Питĕрпуртан аннă пикесен пушмакĕсем çӳлĕ кĕлелĕ. У барынь, приехавших из Петербурга, башмаки с высокими подборами (каблуками). Ст. Чек. Çырма тăрăх ут çулма антăм. Я спустился по оврагу, чтобы косить сено. || In altum descendere, mergi, submergi, hauriri (palude). Также сваливаться, проваливаться, увязать. Абыз. Темскер çĕмĕрĕлсе анса кайнă, пĕтĕм çĕр чĕтресе кайнă. Что-то провалилось с грохотом, так что задрожала вся земля. Алекс. Нев. Пăр çурăла-çурăла анса темĕн чухлĕ çын шыва кайса вилнĕ. Во многих местах провалился лед, и множество людей перетонуло. Бол. Ильш. Чупса пынă чухне шăтăка анса кая пачĕ, тет. Когда он бежал, то вдруг провалился в яму. N. Çак халăхсем саланса пĕтиччен эпĕ чăтса тăраймарăм, хурама хăвăлне анса кая патăм. Я не смог продержаться (вися в дупле) до тех пор, пока этот народ разошелся, и слетел (т. е. провалился) в дупло вяза. Торай. Пĕр ĕне лачакана анса кайнă. Одна корова утонула (погрузилась совсем) в топком месте. Ст. Чек. Шурă япала таçта ăнса кĕчĕ. Белый предмет куда-то провалился. || Delabi (in arvum). V. пут. Также о пище, воспринимаемой желудком. Альш. Апат çинĕ-çемĕн анать. Чем больше ешь, тем сильнее разыгрывается аппетит. L’ appetite vient en mangeant. (Послов). || Occidere (de sole). Также заходить, закатываться (о солнце). Изамб. Т. Ул пирĕн патăртан хĕвел аннă чухне тухса кайрĕ. Он вышел от нас на закате солнца. ЧС. Каç пуларахпа, хĕвел анас чух. Çумăр пĕлчĕсем тухкала пуçларĕç. К вечеру, около заката солнца, стали кое-где показываться дождевые облака. || In aenigmate quodam de lunae radiis dictum invenio, pro eo, quod est fundi. Также падать (о свете месяца). Шаймурз. З97°. Чӳречерен йăс кĕвентепе чышаççĕ. (Уйăх çути анни). В окошко тычут латунным коромыслом. (Загадка: падение лунных лучей). || Defluere, delabi, decurrere, effundi (de aqua dicitur, de lacrimis, de lacte ex uberibus manante). Также стекать (о воде, слезах, молоке кормилицы и пр.). Образцы, 61. † Хапхăр умне аннă юхăм шыв, хăмăш касса кĕпер хывас çук. Текучая вода залила все место перед вашими воротами, так что нельзя намостить моста, нарезав тростника. Сельск. хоз. р. II. Шыв çӳлтен аннă чух унăн çаранне пырса çапăнать. Когда вода стекает сверху, то ударяется в его луга. Альш. Хурăнварта типĕ çырма: çур-кунне-кăна хиртен шыв анать, çула шыв çук унта. В Березовом Долу сухой овраг: только весною стекает туда с полей вода, а летом там бывает сухо. Изамб. Т. 40°. Çапла каласан ку туй ачин икĕ куçĕнчен кус-çӳлĕ анчĕ. Когда он это сказал, этот парень, сопровождавший свадебный поезд, заплакал. Календ. 04. Сăмсаран анмасть-и? Нет ли у нее (у лошади) течи из носа? Череп. Ман темĕскер сĕт анмас (lac me deficit), ача выçă пулĕ. У меня что-то нет (в грудях) молока; ребенок, наверно, голоден. || Extra ripas diffluere, разлиться (о реке). Орау. Атăл шывĕ аннă. Rha flumen alveum excessit. Волга разлилась. Ib. Упнер шывĕ аннă, тет. Кушлавăша çул картланчĕ ĕнтĕ. Речка Упнер, говорят, разлилась: дороги в Кошлоуши уже нет. || Advolare (de hirundinibus dicitur, quae redeunte vere de caelo descendere putantur). Также прилетать, о ласточках, которыя, по мнению чуваш некоторых местностей, слетают весною с неба. N. Якури таврашĕнче чĕкеçсем анаççĕ. Около Егорьева дня прилетают ласточки. Ib. Чĕкеçсем анман-ха, ăшăтма тивĕç мар. Не должно быть теплу, так вак ласточки еще не прилетели. Можар. Якурирен малтан чĕкеç ансан (Череп. килсен) çу сивĕ килет, кайран ансан ăшă килет. Если ласточки прилетят раньше Егорья, то лето будет холодное, а если после, то — теплое. Однако скажут: куккук килнĕ, прилетели кукушки, хура-курак килнĕ, прилетели грачи, и пр. || Praeterea notandae sunt quaedam figurae verborum singulares. Также в некоторых чувашизмах. Якей. Ут орине сĕлĕ аннă. Ст. Чек. Лаша урине сĕлĕ аннă. Лошадь обезножела оттого, что ее разгоряченную накормили овсом. Avena intempestive data pedes equi corrupit. Изамб. Т. Лашан урине шыв ансан шывра тăратаççĕ. Если случится опоить лошадь, то (лечат ее тем, что) заставляют стоять в воде. (Si intempestive data potio equi pedes corruperit....). Чув-прим. о пог. 168. Каçпа ăшă ансассăн (si vespere tepidior fuerit aer) çăмăр пулать. Если вечером станет тепло, будет дождь. Завражная. Тин ăшă анчĕ. Лишь тогда (или: лишь сейчас) стало тепло (в избе). Ст. Чек. Кĕтӳ анчĕ. Стадо согнали в деревню. Grex domum rediit. Собран. З12. Анати, тăвати, вăй (scr. вăи) пĕтети килети. (Хутăр хутăрни). [Вероятно надо читать так: „Анать-и, тăвать-и; вăйă пĕтет-и, килет-и“. То спускается, то что (т. е. то поднимается); а когда игра кончится, приходит (домой). Загадка: мотание пряжи.].

анат

(анат), ita appellatur locus demissior alterius ei adiacentis loci ratione habita. Pars vici inferior. Casus eius nominativus non ponitur fere nisi in compositione. Низовье, низменность (в сравнении с прилегающими высотами). Нижняя часть селения. Орау. Анат — шыв юхса каякан ен. Низовье — та сторона, куда течет река (вода). Яргунь. Тепĕр çын ăна хирĕç анатран хупарать, тет. Другой человек поднимается ему навстречу снизу, вверх по течению. Раков. † Аната пĕве пĕверĕм хур-кăвакал хатришĕн. Я запрудил внизу (т. е. в нижней части селения) пруд, на радость гусям и уткам. Кив. ял, Сизов. † Аната пĕве пĕверĕм хур-кăвакал ӳстерме (чтобы выращивать гусей и уток). Микуш. † Хăпартăм та çӳлĕ ту çине, çаврăнтăм пăхрăм ял çине, анатпала туне пĕлмерĕм. Я взошел на высокую гору, оглянулся назад на деревню, и не мог разобрать, где у нее нижний конец и где верхний. Якей. Мĕлле, пасара анатран кайăпăр-и? Ну что, где поедем мы на базар? — низом (т. е. низменностью)? В этой фразе „анатран“ может также означать: нижним концом деревни. Бугульм. Анаталла пулсан пирĕн лаша хуть хăçан та (i. q. кирек хăçан та) сиккипе чупать. Под гору наша лошадь всегда бежит вскачь. N. † Анаталла-тăвалла, турăхпа çăкăр çимелле. Леш кассенĕн хĕрĕсене кĕпер кашти тумалла. Вниз и вверх, надо поесть кислого молока и хлеба (verba inania). Из девушек того конца деревни (или: околотка) надо понаделать перекладин для моста. Белая Гора. † Атьăр, каяр тăвансем, анаталла, улма сатне улма татмашкăн. Пойдемте, родные, на нижний конец деревни [или: (куда-то) ниже], в яблоновый сад, рвать яблоки. Микуш. † Анатра утсем шăвараççĕ, çинçе сассисемпе шăхăраççĕ. Сассисем акăш сасси пек, пĕвĕсем Атăлри сарă хăмăш пек. На нижнем конце (или: ниже того места, где я стою) поят лошадей и свищут своими тонкими голосами. Голоса их — точно голоса лебедей, стан их — как желтый волжский тростник. КС. Аната антăм (т. е. ялăн анат вĕçне). Я спустился на нижний конец деревни. Якей. Паян пасара анатран кайăпăр-и, туран кайăпăр-и? Мы сегодня поедем на базар через верхний конец деревни или через нижний? Ib. Эп она пасăр анатран хăпарнине кортăм. Я видел, как он давеча шел с нижнего конца деревни. N. † Анатран хĕвел тухат-çке сайра юман хушшипе. Восходит с низовьев (с востока? см. ниже) солнце из-за реденьких дубов. || Eadem appellatione significamus partem Rha fluminis inferlorem atque provincias Ufensem, Samarensem, Biarmiam regionesque trans montes Rhipheos sitas. Также назыв. низовье Волги и губернии: Уфимскую, Самарскую, Пермскую и Зауралье. Сред. Юм. Анат калама анат, куçма тапăнсан ай-ай пат хĕн! Только (легко) сказать, что низовье, а вздумай-ка туда переселиться, это не так-то легко! Ib. Анатри пик порнать. Живет в довольстве, имеет землю, лес, скот и пр. || In quibusdam dlalectis ita appellant plagam orientalem, Rha fluminis ratione habita, quod oriens ab occidente primo orientem versus decurrit. Отсюда в некот. говорах „анат“ означает вошок. Шорк. Анат ен, oriens, восток. V. хĕвел тухăçĕ, мал ен. || Nom. prati cuiusdam prope vicum Kaшa praef. Также название лугов около дер. Елховоозерной, Сюндюковской вол. Симбир. у. Анат. Вăл лап çĕрте, çавăнпа çапла каланă. (Эти луга) названы „Анат“, потому что лежат в низменности.

ана

(ана), ita appellantur singulae partes agrorum, modicae magnitudes, limitibus tenuissimis disterminatae, загон, полоса пахотной земли в поле. Микуш. Çӳлти ана çине (сначала было написано: „çӳлĕ ту çине“, потом зачеркнуто) сĕлĕ акрăм хура лаша кăмăлĕшĕн. Ради удовольствия вороной лошади я посеял овес на нагорном загоне (Ст. Чек. ту çинчи ана çине) ЧП. Пирĕн ани çула тăрăх... ани ухват палличче. Наш загон расположен вдоль дороги.... знак (тамга) загона — ухват. ЧП. Арçын алли тивмесен ана çийĕ хуралмĕ. Если мужчина не приложит своего труда, то загон останется не вспаханным. Султангул. † Çула тăрăх анăра çӳллен тулă акаттăр. На вашем загоне, который тянется вдоль дороги, вы каяждый год сеяли пшеницу. Хып. 06, № 2. Эпир мĕнле те пулса ана шучĕ ытларах акма тăрăшатпăр. Мы стараемся, по возможности, засеять побольше загонов. (Выражение неудачное). N. Çавăнтан Илия йăвăççам çăлса пăрахса Атăл çине ана турĕ, тет те, вилчĕ, тет. Потом Илья накидал на Волгу деревьев, вырывая их (с корнем), сделал на ней (точно) поле и умер. || Frumentum in ана satum. Также хлеб, посеянный на загоне. N. Вĕсем унта кайнă чух ана пĕте пуçларĕ. Когда они туда шли, загон стал приходить к концу (его стали дожинать). Ib. Ана пĕтерчĕç, юлашки кĕлтесене пысăкрах турĕç. Кĕлте (не) пĕчĕккĕ тусассăн килес çул тырă начар пулать. Сжали загон. Последние снопы сделали побольше. Если сделать маленькие снопы, то на следующий год будет плохой урожай. || Modus agri alia apud alios mensura. Также земельная мера, неодинаковая для разных местностей. Ана = 2000 кв. с. (Череп.), 1800 кв. с. (Бакырчи). Череп. Тутерем= ¹/₄ ана, çур-пилĕк = ¹/₂ ана. Чертаг. Ана — 10 чалăш сарлакăш, тăршшĕ 80. Ана — площадь в 10 сажен ширины и 80 саж. длины, т. е. 800. кв. саж. Магн. 44. „Пахотная земля для душевых наделов у чуваш, во 2 м стане Чебоксарского уезда, дробится 1) на сьор-билик [т. е. çор-пилĕк], по-татар. зярым биш [т. -е. џарым бiш], в 8 шагов ширины и 10 веревок в 10 сажеy (100 сажен) длины; и 2) тваткал [т. е. тăваткăл] — в 20 квадратных сажен (в деревне Туганашевой). 4 тваткала в деревне Малое Карачево (Сядырга) составляют сьор-билик, 2 тваткала — хорах йиран [т. е. хăрах йăран], 8 тваткалов — ана — загон (по-татар. зирь [т. е. џiр]). Мерой надела большею частию служит сьор-билик, реже (в некоторых деревнях Аттиковского прикола) — тваткал“. То, что здесь поставлено в кривые скобки, прибавлено мною. N. Пирĕн Шупашкар уясĕнче [scr. уясре!) виçе ятпа пĕр анаран кĕлтçеç иртет. Ана — десятина. У нас, в Чебокс у. на три души приходится один загон с небольшим. Загон равняется десятине. КС. Ана — ²/₃ десятины, çур-пилĕк — ¹/₃ дес, чĕрĕк — ¹/₆ дес, уçмушкă (ус’мушкы̆) — ¹/₁₂ дес. Орау. Анан тăршшĕ (длина) — 120 чалăш (120 саж.), урлăшĕ (ширина) — 10 чалăш (т. е. 1200 кв. с), Ib. Анан çуррине çур-пилĕк теççĕ (¹/₂ ана назыв. çур-пилĕк). Анара тăват черек (т. е. ана = 4 чĕрĕк). Вута-б. Ана = 5×100 (или×120) кв. саж.; çур-пилĕк = ¹/₂ ана. Питуш. Ана = пĕр авăнлăх; хăрах йăран = çор авăнлăх (ползагона). Изамб. Т. Теçеттинере виç çур-пилĕк. Çур-пилĕкре ик тӳтрем. Теçеттинере ана çурă. Анара тăватă тӳтрем. В десятине (длина 160, ширина З0 саж.) три „çур-пилĕк“. В „çур-пилĕк“ два „тӳтрем“. В десятине полтора „ана“. В „ана“ четыре „тӳтрем“. В д. Якейкиной, Шуматов. вол. Ядрин. у., „ана“ — ¹/₃ десятины, „çор ана“ (иначе: çор авăнлăх) — ¹/₆ десятины, „ана çорă“ — ¹/₂ десятины. Якей. Эп паян ик ана турăм. Сегодня я вспахал ²/₃ десятины. Ib. Ик лашапа пилĕк ана туманни мĕн вăл! Как это не вспахать на двух лошадях 1²/₃ десятины! Альш. Аслă çул килет Пăваран Çĕнĕ-Пăрăнтăка тӳп-тӳрĕ. Пирĕн çĕрсене вара кунта çав аслă çула пăхса виçис. Аслă çула маййăн та, ăна урлă маййăн та хирте пулуссасем тунă: пĕр хăлаç пек акман çĕр хăварттарнă. Вăл пулуссасем аслă çула маййăннисем аслă çула маййăн тӳп-тӳре каяççĕ; урлисем кунталла май тӳп-тӳрĕ анаççĕ. Хирте вара çапла куç-куç пулса тăрать акмалли çĕр. Вăл куçсенĕн пĕр майĕ 150 хăлаç, тепĕр майĕ 160 хăлаç, теççĕ. 160 хăлаçлă енне сакăр анана уйăрнă: анан сарлакăшĕ 20 хăлаç пулать вара, тăрăшшĕ 150 хăлаç пулать (150×20 = 3000 кв. саж.). Вăл анасем кăнтăрланалла пуçăн. Аслă çул хĕрринчисем аслă çула пуçăн вара. Пĕрринне кăна путрав ан пултăр тесе тунă, тет, ăна. Ял çывăхĕнчисем, çемлемер виçсе хăварни, ыттисем пекех; çерем кастарса халăхпа тара панисем апла мар: унта темиçен илеççĕ те, епле килнĕ, çапла тăваççĕ.... Елшелинче ята виçĕ хирĕнче те виçĕ тӳтрешкешер çĕр тивет, теççĕ; ятне 548 ят теççĕ пулас ялта. Анара икĕ çур-пилĕк хисеплеççĕ, çур-пилĕкре икĕ тӳтрешке хисеплеççĕ; тӳтрешкере пилĕк хăлаç. Большая дорога в новые Бурундуки идет совершенно прямо. Сообразно ее направлению у нас размерена и земля. В поле наделаны полосы, как в направлении большой дороги, так и эй наперерез, т. е. оставлены прогалы незасеянной земли, имеющие около сажени в ширину. Те полосы, которые тянутся соответственно направлению большой дороги, идут совершенно прямо, согласуясь с ее направлением; те же, которые идут ей наперерез, спускаются совершенно прямо по направлению сюда, в эту сторону. Таким образом в поле образуется ряд клеток пахотной земли. Одна сторона такой клетки, говорят, равняется 160 саж., а другая 150 саж. Сторона в 160 саж. разделена на восемь загонов, так что в ширину загон имеет 20, а в длину 150 саж. (150×20 = 3000 та. саж.). Эти затоны направдены одним концом к югу, Те из них, которые лежат по краям большой дороги, обращены концом к дороге. Говорят, что это сделано с тою целью, чтобы в случае потравы не страдал только кто-нибудь один. Загоны, прилегающие к деревне и нарезанные землемером, совершенно такие же, как и остальные; те же, которые отрезаны на нови и сданы в аренду обществом не таковы: там снимают землю несколько человек и распределяют ее так, как им придется. В Альшееве, говорят, приходится на душу в трех полях по три тӳтрешке земли; наделов в деревне, кажется (как говорят), 548. В загоне считают 2 çур-пилĕк, в çур-пилĕк два тӳтрешке; тӳтрешке имеет в ширину 5 саж..

кай ен

кай енĕ, задняя сторона. Захарк. Ялăн кай енче масар пур. СЧЧ. Хăй хуранăн кая енне (позади) тăрат. || Запад. Макка 106. Пирĕн яла икĕ тĕслĕ калаççĕ: хамăр ялсемпе мал енчисем ăна «Сорăм-Варри» теççĕ, кай енчисем, Кăрмăш çыннисем, «Мочикасси», теççĕ. Шурăм-п. № 4. Куккук кай енче алтнине илтсен, аван мар (нумай пурăнаймастăн), мал енче алтнине илтсессĕн, лайăх (нумай пурăнатăн). Слепой. Çорконне кай енчен çил полсассăн тырă-полă лайăх полмасть, тесе каланă: калчана пĕтерет. Регули 839. Кай енчен килчĕ. НИП. Кай енни, запад. Юрк. Выльăх вилнĕ чухне кай енне пăхса вилсен, тата тепĕр выльăх вилет пулат. Н. Шинк. Кăна тăвакан тăшман сирĕн, хăртан кай еннелле, инçех те мар. Хăр патра час-часах килет курнат, ку. Т. IV. Выльăх, вилнĕ чухне кай енелле пăхса вилсессĕн, тата вилессе пĕлтерет, теççĕ. || Север. (сомн.). Яргуньк. «Çил кай енне карĕ — с севера» || Жители (Чувашии) западной стороны. N. † Кай ен лăпсăркка юратать, эпир лăпсăркка пулмарăмăр, кăй енелле юрамарăмăр. Якейк. Кай енчи е анатри чăвашсем тесе, хамăртан кăнтăрлара, тата хĕвел тохаçĕнче порнакан чăвашсене калаççĕ. (Это объяснение крайне сомн.). || В дурную сторону, т. е. ко вреду. См. уйăх хушшинче.

карт

(карт), карта (игральная). Шибач. Вара она каларĕçĕ картла выллякан хоçисем (хозяева): яр (его), терĕç, вырттăр! Ярчĕçĕ. Хурамал. Шалт ывăнсан, иккĕшĕ, ларса, укçалла картпа выляма тытăннă. Тюрл. Карты: майра, салтак, король, тус; масти: кирпĕç (бубны), хĕрес (трефы), корак (пики), червă (черви). Альш. Чечек (дама), пуртă (валет), стриккох (король), тус. Ib. Хĕрес (трефы), хĕрлĕ курак (чирван), хура курак (пики), чирван чечек (дама червей) еtс. Манăн ятмалла. Мне принимать. Манăн çӳремелле. Мне ходить. Эп тытрăм. Я принял. Эп юлтăм. Я остался. Эп тухрăм. Я вышел. Чечеке стриккухпа витрĕм. Я покрыл даму королем. Ib. Карт пиччĕнĕш — лицевая сторона карты; карт тӳнтерĕш, крап. Ib. Картсене аташтар-ха (хутăштар-ха). Стасуй карты. Сред. Юм. Карт турака тохнă. (Картла выляса никăшне те лармасан калаççĕ.)

куекки

(куjэк’к’и), эта сторона оврага или реки. Якейк.

кун енни

полуденная сторона, юг (иначе «кăнтăр енни»). НИП. См. кăнтăрла.

ӳт илен

ӳт илекен курăк, назв. растения, verbascum thapsus. П. И. Орл. Ӳт илен курăк. Сурана, çĕçĕ-мĕн алла кассан, çак курăка, вĕтĕ çăнăх пек тӳсе, сапаççĕ. Чертог. Ӳт илекен кȏрăк ― растение, лист которого зеленый; оборотная сторона с белыми волосками, густо усеивающими ее, и потому она бледнее. Назв. ӳт илекен корăк есть в Шибач. и Тюрл. Нюш-к. Алла урана кассан, ӳт илен теекен курăкпа çыхса тӳрлетеççĕ.

ăшĕ-толĕ

ăшă-тулĕ, наружная и внутренняя сторона. К.-Кушки. Чӳлмек ăшĕ-тулĕпех варланса пĕтнĕ. || Наружн. и внутр. часть волокна. Чертаг. Ăшĕ-тȏлĕпе ярса арланă — шăртламасăр арланă сӳс. То же выраж. и в Якейк.

ен

(jэн'), сторона (склоняется только с афф. 3-го л.). N. Унăн икĕ енĕпе вăрман. По двум сторонам его лес. Т. М. Матв. Пĕр енче хир, тепĕр енче вăрман. (Кĕрĕк). Регули 1148. Хола енчен килчĕ. Прибыл со стороны города. Чхĕйп. Шырланăн (промоина) ял енчи хĕрне (край). Регули 1150. Ман ен(н)е пăх, конталла. Смотри в мою сторону. М. Васильев. А, вăл енне кайсассăн, ан ти! ая кĕрес çук. Собр. 429°. † Ай мулла, Ярмулла! Ярмулларан сăра илтĕм, пĕр енĕн чусĕ çук. (Искаженная п.). Бюрг. † Эпирех те каяс çулсем çинче икĕ енĕпеленех канавлă. По обеим сторонам дороги, по которой мы должны ехать, канавы. Орау. Енне-енне виçшерĕн тăраççĕ. Становятся по трое на каждую сторону. Юрк. † Енне-енне вуникĕ кусуй чӳрече кастарчĕ. По обеим сторонам вырубил по 12 окон. Сред. Юм. Енчен-енне тайкаланса пырать. Качается из стороны в сторону. || Бок. N. Эп сулахай енне выртсан, çывăримастăп. Мне нельзя (я не могу) спать на левом боку. Шибач. Пирĕн кин, тет, ача турĕ, тет; пĕр енĕ хĕвел, тет, пĕр енĕ ойăх, тет. Хыпар № 8, 1906. Енчи хĕррисене (аяккисене) шывлă тăмпа сĕрсе якатас пулать. Края боков нужно сгладить, обмазав мокрой глиной. || Календ. 1907. Икĕ енни тавлашнă чух, председатель вĕсене килĕшме ӳкĕтлет. При споре двух сторон председатель старается примирить их. Ст. Чек. Пуçма-пуç улăшрăмăр, пĕр енчен те сĕтев паман. Поменялись без всякой придачи (баш-на-баш), ни одна из сторон не дала придачи. || Сторона села; страна N. † Ула кĕсрен тыйхине хăях утă та йорĕ-чĕ; çакă ен хĕрсене мăк сухал та йорĕ-ччĕ. N. Пирĕн еннереххисем. Те из них, которые находятся (живут) ближе к нам, в нашей стороне. Регули 1151. Хăйсем ен(н)е каяççĕ. Отправляются в свой край. Альш. Çĕрпӳ енчисем эпир. Мы со стороны Цивильска (наша родина около Цивильска). О сохр. здор. Хале ĕнтĕ эпир хамăр пурăнакан енчи çимелли япаласем мĕнлине, хăшĕ кирлине пурне те пĕлтĕмĕр. || Отношение, Hinsicht. Ст. Чек. Вăл енчен калама çук. В этом отношении и говорить нечего. Хыпар № 33, 1906. Вĕренес енчен те тĕлĕнмелле вĕренеймеççĕ. В отношении учения они тоже не очень-то успевают. Беседа чув. 7. Христос тĕнĕ енĕпе тутарсем ун чĕрине пит ыраттарса пурăннă. Чет. пути. Халĕ ĕнтĕ Америкари çынсем епле пуян, пур енчен те (во всех отношениях) малтан пыраççĕ. Истор. церк. Ĕненекенсен хушшинче пĕр енчен те йĕрке пулман. || В значении послелога. Чума. Çавăнтан кайран вара çын е вилес енелле каять, е сывала пуçлать. Хыпар № 31-2, 1906. Вăл татах пăлхану енне шухăшлĕ. Псалт. 48,5. Юмахпа каланă енне хăлхама чикĕп, вăл юмаха псалтир каласа ăнлантарăп. Сборн. мол. Вăл ман енне хăлхине чикрĕ, ĕнтĕ хам кун-çулăмра ăна чĕнĕп. Регули 1149. Хĕвел ен(н)е çавăрăнчĕ. Обернулся (лицом) к солнцу. Сред. Юм. Кĕр енне кайсан (к осени) çанталăк сивĕтет вара. Синерь. Ир енне. К утру. Макка 110. Пирĕнтен хĕвел-тухĕçĕпе çур-çĕр енче. От нас на северо-восток. IЬ. 72°. Ялăн çур-çĕр енче. К северу от деревни. Альш. Качча кайсан, ачу-пăчупалан вăл еннелле пăхма вăхăт çук вара унта (когда пойдут дети некогда будет этим заниматься). IЬ. Турă енне те ытларах (больше) шухăшлаççĕ. IЬ. Чăп ĕç çыннисем чăвашăн авланса, качча кайнисенчен пуçласа ватталла çывăхарнисем таранччен. Вĕсем лешсем пек ял сутне кĕмеççĕ, лешсем пек юмăçĕ-вĕрӳçĕ енчех лармаççĕ. || В чувашизмах. Юрк. Нимĕн тума пĕлмесен (тăва пĕлмен енне) ăна та кăна та шухăшласа пăхаççĕ, чăвашсем вилменнине кура вăсенĕн тĕнне кĕрсе чăваша тухма та шухăшлаççĕ. П.П.Т. Вăсем аптранă енне (не зная, что делать) ак епле тунă... Сир. 113. Чун тарăхнă енне ӳпкелешем пĕреххут. Буду жаловаться в горести души моей. Ч.С. Эпĕ вара ним тăвайман енне (не зная, что делать), хупаха кайса лартăм. Баран. 28. Çи-халĕ ăна, çавăнтах шăлă шанса кайĕ, тесе пырать, тет, нимĕн тăвайман енне. Ч.С. Вăл унта, нимĕн тăвайман енне, вут çуннă тĕле сăхманĕпе витнĕ. Альш. Микулĕ каланă: çапла çав, вăл пуяс енне чукун та юр çинчех пĕçерет тенĕ. N. Аптăранă енне ним калама пĕлмесĕр суеçтертĕм. Хыпар № 37, 1906. Хресченсем хăш тĕлте, аптăранă еннипе: куланай параймастпăр, тесе, приговорсем çыра пуçларĕç. || Страница. КС. Икĕ енне те вуласа тухрăм. См. пит.

енĕш

то же, что енĕ (его сторона)? Отсюда: хӳри-енеш.

юн-шĕветен-ути

(_шэ̆_вэд'эн'), назв. растения (в Туванах, б. Курм. у. — бут-дерево, в Мыслеце — золотуха). Чертаг. Юн-шĕветен-ути, вьющееся растение, ствол которого зеленый и несколько перекручен. От ствола идут ягодные веточки с рядами ягод; ягоды яйцевидные, гладкие, красные, блестящие, величиною с очень крупную горошину. Ягоды наполнены белыми зернышками (зернышки просвечивают сквозь оболочку ягоды). Оборотная сторона листа несколько бледноватая, на ней выдаются жилки. Питушк. Юн шĕветен ути (шыв хĕрринче, çырлаллă). Мыслец. Юн шĕветен ути, — «вороньи ягоды; трава». Шибач. Йон шĕветен выти; йона, çурсассăн, шĕветет; йăвăç майлă, хытăрах.

лапка

плоский. Сред. Юм. Тюрл. Лапка сăмсо, плоский нос (этому противопол. шӳреке сăмсо). || Приземистый. Мусир. † Лапка хурăн айĕнче пĕр çăмăрсăр ӳснĕ эпĕ. Собр. Пĕр лапка карчăка тăваттăн хурах тăраççĕ. (Тенкел). || Ширина, площадь. Сред. Юм. Ôрам лапкипе шыв юхат. По всей улице течет вода. N. Лапкипе выртакан пысăк çăпан (широкий чирей). Баран. 101. Çулçи (у мака) лапки çинче вакçеççĕ шăнăр. || Плоская сторона. Тюрл. Лапкипе хотăм. Я положил плоскую стороною. || Хлопьями. (О снеге). НИП. Лапка юр çăват. Идет крупными хлопьями снег (что бывает в теплую погоду), Изамб. Т. Эпир Чĕмпĕртен тухнă чухне лапка юр кăна çăватчĕ (хлопьями). Хурамал. † Лапка-лапка юр (крупный) çăвать, шурă пӳрт çине шуратать. Изамб. Т. † Лапка-лапка тăман çăват, çуна-ах та шăвайми тăват пуль. Пазух. Лапка та лапка, ай, юр çăвать, хура çĕре халĕ те, ай, шуратать. || Островками. ЧП. Аппа пахчи варринче лапка чие шăтайчĕ (выросла). || Лаптами. Тюрл. Лапка-лапка хора пĕлĕт („довольно большими кусками“).

лапсăртат

(лапсы̆рдат), лохматиться, косматиться, ходить неряшливо в отношении костюма. Альш. Ак пупĕ лапсăртатса чупат, тет. Сред. Юм. Мĕн лапсăртатса çӳрен эсĕ ман хыçран? Что ты шляешься за мной? N. Чиркӳ çăраççине илчĕ, тет те, лапсăртатса пычĕ, тет, чиркĕвелле. Ст. Ганьк. † Ял-ялĕнчи арăмсем, тикĕт лакăм тулашĕ пек (как наружная сторона мазницы), лапсăртатса çӳреççĕ. (Выр. „ял-ялĕнчи“ понимается здесь в см. „хăш-хăш ялти“). N. Унта йăвăççисем пит çулçăлă, темĕн тĕрлĕ лапсăртатса лараççĕ (с широкой кроной). Ст. Чек. Йывăç çил вĕрнĕ вăхăтра лапсăртатса ларать, çулçисем пĕр-пĕрне çапăннипе. Орау. Çырма хĕрĕнче пĕр ват хурăн лапсăртатса ларать.

лешайкки

та сторона (оврага). N. Лешайкки Куçма, Кузьма с той стороны оврага.

лешакки

(л’эжа_кки), та сторона. СТИК. Лешакки чыст хуралчĕ ĕнтĕ. Ib. Эпир лешаккине кашлинче карăмăр. Алешк. Атăл лешаккинче шăма кĕпçи.

лешеккей

та сторона. Тораево. Леше(к)кей куе(к)кей вуй патăр. (Загадка; отгадка неизв.).

лешекки

(л’э_жэ_кки), та сторона оврага или реки. Якейк.

май

сторона. N. Пĕр май (= майĕ) хир, пĕр май (= майĕ) вăрман (вăлă кĕрĕк). N. Ашăн (мясо) тепĕр майĕ шыв çине пулать. N. Патака (палку) тытатăп та, тепĕр май çавăрса хуратăп (кладу другою стороною). Альш. Вăл куçсенĕн („куç“ здесь — один из прямоугольников, на которые разбито поле) пĕр майĕ 160 хăлаç, тепĕр майĕ 150 хăлаç, теççĕ. Рукоп. календ. 1908. Пĕр майĕ типсен... Когда высохнет одна сторона... Альш. Урамĕсен майĕсем, сарлакăшĕ, тăрăшĕ. N. Кашни йывăçа лартнă чухне ăна малтан пăхатăн: хăш майĕ унăн кăнтăр енче пулнă, хăш майĕ çурçĕр енче. Вара лартнă чухне те кăнтăр енче ларнă майне кăнтăр енне тăватăн, çурçĕр енче ларнă майне-çурçĕр енне. Т. II. Загадки. Пĕр май пăхсан курăнать, тепĕр май пăхсан курăнмасть. (Чĕрне). Ивановка. Пĕр майĕнчен (с одной стороны) — аттесем пĕлмен пирки, тепĕр енчен — хам йĕркине пĕлменнипе. || Направление, сторона. Альш. † Эпирех каятпăр киле май (по направлению к дому), пирĕн кӳлнĕ утсем çиле май. Ib. † Хура шывсем юхат аната май, сарă хăмăш тайăлат шывалла май. Толст. Пĕр чĕнмесĕр килелле май ута пачĕ, тет. Букв. 1908. Чан сасси илтĕннĕ май кайнă та, килне тупнă. N. Унтан вара лашипе таврăннă (с кладбища) маях (т. е. во. время возвращения на лошади) — пĕр ачана ял тавра кăшкăрса çӳреме яраççĕ. (Похороны). Чув. пр. о пог. 134. Çавра çил хĕвеле май çавăрăнать. Вихрь всегда вращается по солнцу. К.-Кушки. Пĕр май туртсан, çурăлмас; тепĕр май туртсан, çурăлат (сукно). N. Капла май, в этом направлении, в эту сторону. Юрк. Виç хут хĕвел майĕ çаврăнаççĕ. Они объезжают трижды пôсолонь. Янтик. Хăш май кайсан, лайăхрах пулĕ-ши пире. Айта кайăпăр шыва май. ЧП. Вуник хурама пĕр кăкран, кашни турачĕ çил майне (çил майлă, çил енне). Хĕн-хур. Кайма Ануша çиле май пулнă, çавăнпа вăл хытă утнă. Менча Ч. Унпа пĕрле пӳртри çынсем пурте, ура çине тăрса, пĕр чĕнмесĕр кĕлтăвакан май пăхса, чӳклекен сăмахсене итлесе тăраççĕ. Толст. Пĕр чĕнмесĕр килелле май ута пачĕ, тет. Шел. 61. Çуркуннехи ăш хĕвел сиксе тухрĕ хĕрелсе, ялтартатса, ялкăшса, çӳлелле май çĕкленсе. О сохр. здор. 99. Çулла çав шăтăка маях уçă тытас пулать. ЧС. Яла çитрĕмĕр тепĕр çын хапхи умĕнче ача кӳми ларат, кӳми çине тĕкĕ майĕпе (шерсть вверх) кĕрĕк витсе хӳнă. || По пути. N. Мана май каякансем те пурччĕ. Мана май килекенсем те пурччĕ. N. Пасара кайнă майпа çавăн патне кĕрсе тухас халь! По пути на базар надо зайти к нему! N. Çул çӳренĕ майпа кĕркелесе тухкала! Заезжай по пути! || В перен. см. (сторона). Арç. Çылăх майне каякан. N. Каллех укçа ыйтаççĕ. Ку каллех нимĕн май калама та пултараймаст. Конст. чăв. Ĕнтĕ çутăлас майне кайнăччĕ пулĕ. Вероятно, уже приближался рассвет (дело шло к рассвету). Макс. Чăв. к. I, 54. Микула çитет — вăйя май, Хăят çитет — ĕçе май. Приходит Никола — дело идет к хороводам; подходит ярмарка в Кияти — дело идет к страде. Полтава 9. Çамрăк чĕрен шухăшĕ куллен-кунах урăх май (иная). Сам. 3. Тĕрлĕ халăхсен пурнăçне сăнанă май, вăл салтаксемпе рабочисен сăйне (слой), тата ыттине тепĕлет. Юрк. † Хир-хир урлă кайса, тус пултăм, хамăра килме-кайма майĕшĕн (чтобы было к кому ходить в гости, чтобы было кого навещать). || По. N. Шыва май яр. Пусти по течению. Кĕвĕсем. Çирĕк çӳлçи çиле май, вĕрене çӳлçи хăйне май. Ăсатассăр пулсан, кил ăсатăр: пирĕн кӳлнĕ утсем киле май. N. † Сикрĕм-лартăм кимĕ çине, юхрăм-кайрăм шыва май. (Хĕр йĕри). Вопр. Смоленск. Пысăк шăва май пĕлĕтсем юха пуçласан, çăмăр çăват. Если облака идут по течению большой реки, то будет дождь N. Çырма тулли шыв юхать, шывĕ майпе чул çавăрнат. ТММ. Лаши май пуши. По лошади и кнут. N. Лаши май нушши (= пуши), çӳпçи май хупăлчи. (Послов.). || Вследствие. Толст. Хăйĕн салтакĕсене уйăрăлса каяс майпа (на расставаньи) тăватă витре эрех лартнă та, кайма хатĕрленнĕ. Ib. Урапи (колесо) çаврăннă майпа пуканисем (приделанные к валу колеса) сиксе тăнă. || Повод, причина, случай. ЧС. Курма пыма май пултăр, тесе... Чтобы был повод притти повидать. N. Ман çырăва çĕмĕрнĕ майпа ятне çырман пулĕ. Не написал имени, потому что вскрыл мое письмо. Б. Яныши. Эпир ĕшлепке тунă майпа сисмен те, çакут шыв хĕрине пынă та, ĕçме тапратнă. Якейк. Вăл вăсене тавăрмашкăн тахçанах май шыратьчĕ, паян тин топпĕр (тупрĕ). Он давно искал повода досадить им, наконец теперь нашёл. ЧП. Хĕрсем кайса пĕтсессĕн, пире выляма май ӳкнĕ (выпал случай поиграть) Кан. Югослави правителстви хăйне хирĕç тăракан хорват халăхне пусарса лартас майпа (чтобы...) Хорватири пуçлăхсене улăштарма тытăннă. КАЯ. Пĕр пĕр кĕсене (= кусене, этих) улталамалла май çук-ши тесе, шухăшла пуçларăм. || Способ. Шурăм-п. Çимен „физика“ пĕлмест пулсан (та), Мариье сахалрах тивмеле май тупрĕ. Б. Хирлепы. † Апай пачĕ уй хĕрне (на край степи): шăнса вилтĕр, терĕ пулĕ, хамăр та майне пĕлетпĕр. Абыз. Епле майпа вĕлерес (его) теçе, вăхăт шыранă. ЧС. Çынсем хай луçа (= пăшие) çырмаран ниепле майпа çавăтса хăпартаймарĕç. БАБ. Çав киреметсене пуç-çапма пĕтĕмпех ак епле майпа пăрахнă. Якейк. Эпĕр майне пĕлетпĕр, шăва кайса вилес çок. Найдем способ не утонуть. N. Вĕсене хăтарма пĕр май анчах. Ст. Чек. Урăхла вĕлле тума май тупнă. N. Пурте пĕрле канашласа, терлĕ майран шухăшласа, чухласа, халăха мĕн кирлине туса татаççĕ. Ау 383°. Май пĕлекен çу çинĕ, тет. (Послов.). Тюрл. Порăнăç тытмашкăн май пĕлет. О сохр. здор. Анчах унтан епле хăтăлмалли майне пĕлеймест. Ib. Çын ăшне вĕсем (глисты) тĕрлĕ майпа лекеççĕ (попадают). N. Ку упа пĕренене темиçе май та тĕрткелесе пăхрĕ, тет, анчах пĕрени кăна шав (всё) тавăрмасăр хăвармарĕ, тет. || Сноровка. Альш. Кĕрешме май кирлĕ. Для борьбы надо иметь сноровку. Ib. † Хурчăка тĕк маттур ачасем хăйне май хăй шырат-çке. ПВЧ. Хăйсем майне пĕлмеççĕ те, хăйсем сĕнме пĕлмеççĕ (не знают порядков, не умеют подносить). || Возможность. Ст. Чек. Май пусан, тутарла вĕренĕттĕм те, май çук. N. Май пур-и? Есть ли возможность. N. Манăн тарса хăтăлма май пĕтрĕ. Бес. чув. Унăн салтакран юлма майĕ пулман. Якейк. † Тĕпĕр-тĕпĕр туй килет, пӳртекинче май килет. (Ахăрни çинчен). Сĕт-к. Апла калама май килет. Так можно выразиться. || Из-за. Кан. Утă çулас вăхăтра час-часах çăмăрсем пулкаланă май кăçал Турхан çыннисем çарансене хăвăртрах пуçтараймарĕç. || По шерсти (иносказат.). N. Май юрать, хирĕç юрамасть N. „Счет степеней у некрещеных чуваш такой же, как и у нас. В кровном родстве брак дозволяется только в 7-ой степени. Но в других видах родства, брак позволяется и в близких степенях. Так можно женитьься на свояченице, на племяннице своей жены, на жене умершего брата. Как говорят они: „Май юрать, хирĕç юрамасть“. Сред. Юм. Май-тăк май, май мар-тăк марш! (Если ему в должности живется хорошо, то он будет тут жить, а если плохо — уйдёт). К. Кушки. † Манăн вăта пӳрнери кĕмĕл çĕрĕ ялан купăс кĕвви май çаврăнат. || Лад. Лашм. † Хамăра маях çавăртăмăр (невесту). N. Пирĕн пурсăмăрăн та çавă ултавçă юмăç патне каяс пулмаç, вăл тем те хушать; юмăç вăл шуйттанпа пĕр май (заодно с чортом). Баран. 73. Ĕç май пулмасан (если дело не шло на лад), вĕсемпе пĕрле хуйхăрма хатĕр тăнă. N. Тусне те хăй майне çавăрса (на свой лад), хăй пек ырă тăвать. Альш. Вăл хăй ăшĕнче шухăшлат: епле хăй майне патшана çавăрас, тесе шухăшлат (сказки). Скф. 25. Ку çын сире, улталаса, хăй майне çавăрать. N. Сан майăпа мана аван пултăр. || Порядок. N. Тахăçанах: хамшăн ĕçлесе, хам кил-çурта çĕнĕ майпа ярасчĕ-ха, тесе тăраканскер, вăл çавантах ĕçе пикенчĕ. N. Май еннелле кайсан. || Толк. Пшкрш. Онта кайса килтĕм те, майă (= майĕ) çок (нет толку), тет Ib. Онта кайса килтĕм те, майă çок (толку нет), тет. Чăв. й. пур. 5. Нимĕн майĕ те çук ĕнтĕ. Никуда не годится, из рук вон. || Природа. N. Хăйсем майĕпе (по природе их) вĕсене вăй хăват панă (дал). || Уклад, ratio. N. Вĕрентес тĕлĕшре, пурăнăç майĕнче (в жизни), хушса калаç тĕлĕшре, ĕненнĕ, юратнă, чăтнă, çилле пăрахнă çĕрте эсĕ ман хыççăн кайрăн. || Подобие, образ, форма. Юрк. † Илтĕм аллăма купăс, купăс майĕ пĕтнĕ мĕн. N. Куллен тăхăнакан тумтирри унăн тумтир майĕ те пулман. Кан. Тултан та, шалтан та савăт майĕ çукчĕ. Ст. Шаймурз. † Пĕвĕ-çийĕ майĕ çук: вилнĕ лаша шăмми пек. Сред. Юм. Пăртак туйя майĕ пôр (говорит молодец, пробуя палку: „ничего, палка похожа на палку“, т. е. недурная, не плохая). || Вверх лицом, верхушкой вверх. К.-Кушки. Эп çĕлĕке пăрахрăм та, вăл май ӳкрĕ. Я бросил шапку, и она упала верхушкой вверх.

мал ен

мал енĕ, восток. Ядр. Пăртак тăрсан, мал енчен кăвак çутă килчĕ. N. Кĕтӳç малтанхи кон ирхине, кĕтӳ хуса тохнă чох, мал енелле тăрса, кĕлтăвать. N. Уйăра (-уйра), тата вăрманта сăхсăхмалла полсан, яланах мал енелле тăрса сăхсăхаççĕ. Календ. 1910. Пур панчасен (рассадников) çине те мал енелле тайлăмрах тăваççĕ. Якейк. Хăш чохне мал ен тесе, хĕвел тохăçне калаççĕ. Ib. Кăçал ыраш мал енелле тайăлнă, килес çол та тырă-полă аван полать поль-ха. || Восток — счастливая сторона. Бгтр. Уйри çĕмелсем мал енелле тайăлсан, килес çулĕнче тырă лайăх пулать, теççĕ; кай енелле тайăлсан, тырă начар пулать, теççĕ. [Шĕнер киремечĕ убежал мал еннелле; вспомним здесь Макара, который тоже убежал „аната“]. || Юг, полдень. Шорк. Мал ен, полдень; анат ен, восток. (Повидимому, тоже и в Якейк). || Край, расположенный к востоку. N. † Мал ен хĕрлĕ юратать; эпир хĕрлĕ пулимарăмăр, мал енелле юримарăмăр.

мулча

молча (мол’џ̌а), баня. Шибач. N. Унăн мулчи пулнă (поспела баня, готова), милки пиçнĕ. Орау. Улах мулчи хутма карĕ. Пошла истопить баню, где соберется „улах“. Ib. Мулчана та каяççĕ, хупаха та каяççĕ, питне кĕççе çĕлесе çӳреççĕ (шлёндают по баням девки). Вомбу-к. Молча алăкĕ; молча алăк хлăпĕ (сӳсрен яваççĕ); м. влашки; м. кашти; м. курки; м. кмаки; м. лапки; м. мĕлки; м. сакки; м. чӳречи; м. турчăки; м. хоранĕ; м. умĕ, перед бани, где дверь м. хыçĕ, задняя сторона бани. N. Мулчу пулчи? Истопилась ли у тебя баня? Тораево. Хĕрсем Йăвана каланă: Йăван, мулча кĕрех кай! тенĕ (он шел дорогою). Пшкрт: мол’џ̌ра с’аβы̆н, париться в бане. Курм. Молча çонса тоххĕр. Баня истопилась. Орау. Мулча çунса пĕтни? Истопилась ли баня? Ib. Мулча çунтартăм. Я истопила баню. Ib. Мулчана çунтарса ятăм. Я сожгла баню. || Какая-та ловушка для горностая или ласки? Г. А. Отрыв. Пăшалпа мар, мулча тунăччĕ (юс мулчине). Малтан йĕр çавăратьчĕ, йĕрлесе çавăрнатьчĕ; ăçталла йĕр нумай, сăватьчĕ вара унталла катăк тавра. Унтан юс шăтăкне хулăпа йăкăрлатьчĕ. Малтан катăк тавра çавăрнат йĕр туса, унтан тепĕр катăкалла вара çавăрнать йĕр туса (кил-хушши пак, татăкăн-татăкăн ĕнт çав вăл). Пĕр татăк пĕр çĕртрен çавăрать, тепĕр татăк тепĕр çĕртрен çавăрать – вăт катăк. Кунталла нумай тухса килни вăл, ай унталла (машет, указывает своею рукою вперед и назад около головы) çав катăкра. Кайран юс шăтăкне пĕр шăтăкне хулăпа йăкăрлать, тепĕр шăтăкне тене (что-то в роде ловушки?) лартать [„тĕнĕллĕ тăвать вăл“]. Описание бестолковое.

йăлăм

луговая сторона реки. Нюш-к. Халăх хăвалама йалăма кайнă. N. Йăлăм, пойма. Б. Атăл йăлăмĕ. СПВВ. „Йăлăм — черемисское слово" Ядр. Йăлăм, долина (по словам В. Н. Орлова). В Тет. у. Йăлăм ― низменность. Левая сторона Волги. Сред. Юм. Чебокс. Йăлăм — луговой берег Волги, где луга и леса. М. Олг. Йăлăм енче, за Волгою. Шорк. Йалăм енĕ, луговая сторона Волги. IЬ. Атăл орлă каççа, йăлăма кĕрсен... Когда въедешь в хвойный лес за Волгою. Рекеев. «Йăлăм или Атăл йăлăме. Левая, низменная сторона Волги почему-то называется Атăл йăлăмĕ. О переселившихся за Волгу говорят: «Вĕсем Атăл йăлăмне куçнă». Около нас есть два селения с одинавовым названием: одно из них, находящееся на низменном месте, вблизи реки, называется Йăлăм Патăрьелĕ (Пайтар ялĕ sic!), а другое — Тури-Патăрьелĕ». Истор. Пуринчен ытла йăлăмри çармăссем усал пулнă. || Заволжский лес. Панклеи. Пĕре йăлăм хоралçи патне кашкăрсам опана хăваласа пырчĕç, тет. Ягудар. „Йăлăм ― сосновый лес на той (левой) стороне Волги. IЬ. Ку курăксене йăлăмран татса килеççĕ". Моштауш. Хăшĕ-хăшĕ йăлăма пӳртлĕх, мулчалăх, хампарлăх, сарайлăх и вителĕх кăларма каяççĕ. Шарбаш. Йăлăм — хвойный лес. Зап. ВНО. Йăлăм, йăнăм, заволжский лес (Козмод. у.). Янза-к. Йăлăм, хвойный лес (вообще, не только за Волгой). Ягудар. Йăлăм; йăлăмра хыр вăрманĕ, хырлăх. Сказки и пред. чув. 102. Хĕлле пусан, Йăлăмра халăх пӳртлĕх кăларать. Ч.С. Йăлăм хытă çуннăран ял çине çап-çутă ӳкнĕ. || Назв. долины около сел. Илебар, б. Чебокс. у. || Назв. поля около села Елаура, Сенг. у. Макка 49°. || Назв. Сел.: 1) Мочеи, б. Аликов. вол. (Макка 108); 2) Мало-Батырево, б. Батыревской вол. См. Йăлăм-Патĕрьел. || Назв. околотка с. Чуратчиков, б. Цив. у. (на левом берегу реки Тĕрер). См. Золотн. 178. Отн. «Сăр йăлми». См. Ашапатман.

вăрле

(_вэ̆_рл'э), юг. Яргуньк. Вĕрлерен вĕрет; çил вĕрле енне карĕ (с юга). Торп-к. Кăнтăрла ен (вĕрле), юг. || Север. Хорачка. Вĕрлерен çил полсан, сивĕ полат (холодная сторона, çорçĕр). Персирл. Йор вĕрлерен (с севера) килет. Ib. Çил вĕрлея карĕ (стал дуть с севера). || Б. Олг. Вĕрле ― тĕттĕмпе çутă хушши (северо-запад).

вешнĕк хыç

та сторона мельничной плотины, которая смотрит к низовью, вниз по течению. Чертаг.

ывçă-тупанĕ

ладонь. СТИК. Ывçă-тупанĕ кĕçĕтет, укçа илеп пуль) («лицевая сторона руки около большого пальца»). Ст. Чек. Ывçă тупанĕ кĕççен (= кĕçĕтсен), укçа е каят, е килет. Часрах ил ывçуна çăнăх та, кĕрсенех сап куçĕнчен (ей).

ырши

(ыр_жи), крупные зерна крупы, оставшиеся после просеивания на решете. Н. Карм. Кĕрпе ырши. Кĕрпе çурсан, ала-палан алаççĕ: ала çине юлнă шултăра кĕрписене кĕрпе ырши теççĕ. То же слово и в том же знач. Изамб. Т. || Тура ырши (ыр_жи), сторона гребня, имеющая крупные зубья. Янтик.

улма сухалĕ

сторона яблока, противоположная его черешку. Г. Т. Тимоф.

ороль

(орол’), сторона старой монеты с изображением орла.

Русско-чувашский словарь

внутренний

прил. (ант. внешний, наружный)
1. шал -ĕ, шалти, ăшĕнчи; внутренняя сторона шал енĕ; внутренние органы человека этемĕн шалти органĕсем
2. чун -ĕ, чун хавал -ĕ; ăшри, чунри; внутренние побуждения чун туртăмĕ
3. шалти, çĕршыври, патшалăхри; внутренняя политика шалти политика; внутренний рынок çĕршыври рынок

край

сущ.муж., множ. края
1. хĕрĕ, хĕрри, вĕç, чикĕ; край села ял вĕçĕ; на краю оврага çырма хĕрринче; налить стакан до краёв стакана хĕррипе тан тултар
2. (син. сторона, область) ен, çĕр, çĕршыв; культура родного края тăван ен культури; птицы улетели в тёплые края кайăксем ăшă енне вĕçсе кайнă
3. край (çĕр-администраци пайĕ); Красноярский край Красноярск крайĕ

левый

прил. (ант. правый)
1. сулахай; левый бок сулахай аяк; левая сторона улицы урамăн сулахай енĕ
2. сулахай (политикăри татăклă улшăнусемшĕн, кĕрешӳри çивĕч мелсемшĕн тăракан); левые партии сулахай партисем ♦ левый заработок хушма ĕç, юраман ĕç (йĕркене пăсса тăваканни)

луна

Луна сущ.жен., множ. луны
уйăх, Уйах; полная луна тулли уйăх; свет луны уйăх çути; обратная сторона Луны Уйăхăн тепĕр енĕ (пире курăнманни)

оборотный

прил.
1. (ант. лицевой) тӳнтер; оборотная сторона тӳнтер енĕ
2. çаврăнăш -ĕ; çаврăнăшри, ĕçри; оборотные средства çаврăнăшри укçа-тенкĕ

обратный

прил., обратно нареч.
1. таврăнăç, таврăнмалли, каялла каймалли; обратный путь таврăнăç çул; вернуться обратно каялла таврăн
2. тӳнтер; обратная сторона ткани пусман тӳнтер енĕ
3. (син. противоположный) хирĕçле, хирĕç; обратный смысл хирĕçле пĕлтерĕш ♦ обратный адрес каялла адрес (çыру яраканăн)

сторона

сущ.жен., множ. стороны
1. ен, аяк, айăк; левая сторона сулахай ен; отойти в сторону айăккалла пăрăнса тăр
2. ен, çĕр, вырăн, кĕтес; родная сторона тăван ен
3. ен, паллă, пахалăх; он показал себя с хорошей стороны вăл хăйне лайăх енчен кăтартрĕ ♦ наше дело сторона пирĕн ĕç çук кунта; шутки в сторону шӳт тума вăхăт мар

фасадный

прил.
малти, умри, мал енчи; фасадная сторона здания çӳртăн мал енĕ

Русско-чувашский словарь (1972)

задний

кайри (кустӑрмасем), хыҫалти; хыҫал; задняя сторона хыҫал енӗ; задняя мысль вӑрттӑн шухӑш.

левый

сулахай; левая сторона холста пирӗн тунтерӗшӗ, тÿнтер енӗ.

лицевой

лицевая сторона пиччӗш, пит ене.

луговой

луговое сено улӑх ути, улӑхри утӑ; луговая сторона Волги йӑлӑм.

медаль

ж. медаль; золотая медаль ылтӑн медаль; оборотная сторона медали перен. пӗр-пӗр ӗҫӗн япӑх енӗ.

оборотный

оборотная сторона тӳнтер енĕ, тÿнтер.

сторона

1. ен; ветер с восточной стороны ҫил хӗвелтухӑҫ енчен; 2. тăрăх, тавра, ҫӗршыв; чужая сторона ют ҫĕршыв; в этой стороне я бывал часто ку тӑрӑхра (таврара) эпĕ пулкаланӑ; 3. аяк; айӑк; с обеих сторон икĕ енчен те, икĕ айккинчен те; по сторонам не смотри аяккалла ан пӑхкала; слыхал стороной ҫын урлӑ илтсе пĕлтĕм.

продольный

тӑрӑх, тӑрӑхла май; продольная сторона здания хуралтан тӑрӑх енĕ; продольная распилка (пӗренене) тӑрӑхла май ҫурни.

тыльный

хыçалти, тӳртĕн енĕ, тӳртĕш; тыльная сторона ладони алă тӳртĕшĕ, алă тӳрчĕ; тыльная часть острого орудия тăршши (çĕççĕн, çаван).

Русско-чувашский словарь (1971)

внешний

прил. в разн. знач. тулашри, тулти, тул ⸗ĕ [⸗и]; внешняя сторона тул ен(ĕ); внешний слой тулти сий; внешняя среда тулашри тавралăх; внешняя торговля тулашри суту-илӳ; внешний угол мат. тулти кĕтес.

внутренний

прил. в разн. знач. ăшри, шалти, шал ⸗ĕ [⸗и]; внутренние органы шалти органсем; внутренняя сторона шал ен(ĕ); внутренняя политика шалти политика; ◇ внутренние болезни ăш чирĕсем; внутренняя секреция физиол. ăшри секреци.

враждебный

прил. тăшманла, сиенлĕ, тăшман ⸗ĕ [⸗и], кураймасăр; враждебные отношения пĕр-пĕрне курайманни; враждебная сторона тăшман енĕ.

дело

с. 1. ĕç; сидеть без дела ĕçсĕр лар; вы сделали доброе дело эсир ырă ĕç турăр; 2. мн. дела ĕçсем; дела идут хорошо ĕçсем лайăх пыраççĕ; 3. (обстоятельство, явление) ĕç; не в том дело ĕç ун пирки мар; 4. (событие) пулса иртни; это дело было давно ку ĕç тахçанах пулса иртнĕ; 5. канц. дело (документсен папки); ◇ ближе к делу чи кирлине кала; в самом деле чăнах та; то и дело пĕрмай, яланах; в чём дело? мĕн пулчĕ?; дело мастера боится ĕç ĕçчентен хăрать; первым делом чи малтан; как дела? ĕçсем мĕнлерех?; моё дело сторона ман ĕç çук; не у дел ĕçсĕр; пустить в дело ĕçе яр; грешным делом см. грешный; другое дело ку урăх япала, ку урăх калаçу; по сути дела см. суть; дело в шляпе пулчĕ; дело делать ĕçле, тăрăш; между делом ерçнĕ хушăра; моё дело маленькое маншăн пулсан пурпĕрех; за малым дело стало ĕç виçĕ пусшăнах чарăнчĕ.

защита

ж. 1. по гл. защитить(ся); защита Родины Тăван çĕршыва хӳтĕлени (е хӳтĕлесси); защита почвы от эрозии тăпрана шыв (е çил) çиесрен хӳтĕлени; 2. (прикрытие) хӳтлĕх, хӳтĕленмелли хатĕр (е мел); противотанковая защита танксенчен хӳтĕленмелли; 3. юр. (защищающая сторона) хӳтĕлекен ен; 4. спорт. защита, хӳтĕлекенсем; брать (или взять) под защиту хута кĕр, кӳтĕле.

левый

прил. 1. сулахай, сулахайри; левая рука сулахай алă; 2. полит. сулахай; левый уклон сулахай сулăнчăк; 3. в знач. сущ. левый м. полит. сулахайри çын; ◇ встать с левой ноги см. нога; левая сторона (изнанка) тӳнтер енĕ (пир-авăрăн).

лицо

с. 1. пит, пит-куç, сăн; черты лица пит-куç паллисем; приятное лицо илемлĕ пит-куç; 2. (человек) çын; историческое лицо историри çын; официальное лицо официаллă çын; 3. (лицевая сторона) пиччĕн енĕ; 4. грам. сăпат; первое лицо глагола глаголăн пĕрремĕш сăпачĕ; в лицо говорить куçран кала, куç умĕнче кала; от лица кого-л. кам ячĕпе; перед лицом кого-чего-л. 1) çын умĕнче; 2) пур çинчех; это вам к лицу ку сире килĕшет; показать товар лицом япалана лайăх енчен кăтарт; не взирая на лица камне пăхмасăр; лицом в грязь не ударить намăс курас мар; лицом к лицу куçа-куçăн; знать в лицо сăнран пĕл (е палла); на нём лица нет хăранипе (е хуйхăрнипе) вăл сăнран улшăннă, шуралса кайнă; на одно лицо пĕр пек, пĕр сăнарлă.

медаль

ж. медаль; оборотная сторона медали медалĕн тӳнтер енĕ (ĕçĕн тепĕр енĕ).

направление

с. 1. по гл. направить ее на работу ĕçе яни; 2. (линия движения, сторона) ен, май; по направлению к деревне ял еннелле, ялалла; идти в северном направлении çурçĕр еннелле çул тыт; 3. перен. юхăм, туртăну, çул; направление в искусстве искусствăри юхăм; 4. (документ) направлени (ăçта та пулин янине кăтартакан хут); направление в больницу больницăна кайма панă хут; 5. перен. тĕлĕш, ен; в этом направлении ничего не сделано ку тĕлĕшпе нимĕн те туман.

наружный

прил. (внешний) тул (аш), тулти, тулашри; наружная сторона тулаш енĕ; наружный вид дома пӳрт хапи; наружная охрана тулти хурал; 2. перен. (показной) тулашĕнчи, тулашĕнчен курăнакан, çиелтен курăнакан; наружное спокойствие пăхма лăпкăн курăнни; 3. в знач. сущ. наружное с. мед. сĕрмелли эмел.

обвинение

с. 1. по гл. обвинить; предъявить обвинение айăпла, айăпа кĕрт (е хур); 2. юр. (обвинительный приговор) айăплакан приговор; 3. юр. (обвиняющая сторона) айăплакан енĕ; свидетели обвинения айăплакан енĕн свидетелĕсем.

оборот

м. 1. çаврăну, çаврăнни; оборот колеса кусатăран çаврăнăвĕ; 2. (полный цикл) çаврăнăш; оборот капитала капитал çаврăнăшĕ; оборот вагонов вагонсен çаврăнăшĕ; 3. (обращение, употребление) ĕçе яни, тыткалани, усă курни; ввести в оборот усă курма тытăн; 4. (оборотная сторона) тепĕр ен, тӳнтер ен; сделать надпись на обороте тепĕр енне çырса хур; 5. спец. кукăр; в трубе три оборота мăръере виçĕ кукăр; 6. (направление) ен, йӳней, май; дело приняло другой оборот ĕç тепĕр майлă кайрĕ; 7. (выражение) çаврăнăш, сăмах çаврăнăшĕ; причастный оборот грам. причастиллĕ сăмах çаврăнăшĕ; ◇ брать в оборот хĕстер, пăркăчла.

оборотный

прил. 1. эк. çаврăнăшри, оборотри; оборотный капитал çаврăнăшри капитал; 2. тӳнтер, тепĕр; оборотная сторона тӳнтер енĕ; ◇ оборотная сторона медали см. медаль.

передний

прил. малти, умĕнчи, мал, ум; передняя сторона мал ен; передний зуб малти шăл; передняя часть чего-л. ум; передний угол избы тĕпел, малти кĕтес.

порядок

м. 1. йĕрке, йĕркелĕх, тирпей, ĕрет, тăрлав; следить за порядком йĕркелĕхе асăрха; приводить книги в порядок кĕнекесене майла; наводить порядок во дворе картишне тирпейле; нарушать порядок йĕркене пăс; навести порядок тирпей кӳр; 2. чего (общественное устройство, строй, обычай) йĕрке, йăла; порядок жизни пурнăç йĕрки; крепостные порядки крепостла йĕрке; 3. (последовательность чего-л.) йĕрке, ĕрет, черет; алфавитный порядок алфавит йĕрки; сосчитать по порядку ĕретрен шутласа тух; рассказывать по порядку йĕркипе каласа пар; в порядке очереди черетпе; 4. (способ, метод, правила) йĕрке; порядок голосования сасăламалли йĕрке; обрядовый порядок вере; брать в принудительном порядке вăйпа ил; 5. обычно в род. п. с определением карт, шай, мĕнлелĕх; явления одного порядка пĕр картри япаласем; 6. (военное построение) йĕрке; строевой порядок строй йĕрки; 7. обл. (одна сторона улицы) йĕрке, рет, ен; улица в два порядка икĕ ретлĕ урам; ◇ в административном порядке администраци йĕркипе; призвать к порядку йĕркене кĕрт; в порядке йĕркеллĕ, йĕркеллех; в порядке вещей çапла пулмалла та; для порядка 1) (для его поддержания) йĕрке тытма, йĕркешĕн; 2) (для соблюдения правил) йăлишĕн, йĕркишĕн, ячĕшĕн; своим порядком хăй майĕпе (е йĕркипе).

прилежащий

прил. мат. юнашар, çумĕнчи, çыхăнса (е тĕкĕнсе) тăракан; прилежащий угол çумĕнчи кĕтес; прилежащая сторона çумĕнчи ен.

противный

прил. 1. хирĕç(ле); противный ветер хирĕç çил; противная сторона хирĕçле ен; 2. в знач. сущ. противное с. хирĕçли, пачах урăххи; утверждать противное пачах урăхла кала; ◇ в противном случае унсăрăн, ахаллĕн.

разворот

м. 1. по гл. развернуть, развернуться; разворот полевых работ уй-хир ĕçĕсем сарăлса кайни; 2. (поворот) çаврăнни; самолёт сделал разворот самолёт çаврăнчĕ; 3. (внутренняя сторона) шал енĕ, шалти страницăсем; разворот пригласительного билета йыхрав хучĕн шал енĕ; разворот газеты хаçатăн шалти страницисем.

рука

ж. 1. (конечность) алă, хул; подать руку 1) алă пар (е тыт); 2) перен. пулăш; 2. мн. руки (рабочая сила) алă; çын, ĕçлекен, ĕç вăйĕ; мало свободных рук ĕç вăйĕ сахал; 3. (почерк) çыру, алă, çыру уйрăмлăхĕ; это не моя рука ку ман алă мар; 4. всочет. с «правая», «левая» (сторона, бок) ен, аяк; под правую руку сылтăм енне; ◇ золотые руки см. href='/s/золотой'>золотой; лёгкая рука см. лёгкий; быть в чьих-л. руках кам та пулин аллинче; на руку кому-л. камшăн та пулин лайăх; по рукам! калаçса татăлтăмăр!; ударить по рукам килĕш; иметь под руками ал айĕнче тыт; руками и ногами 1) (охотно) хаваслансах, хапăл тусах; 1) (целиком, полностью) пĕтĕмпех; рука руку моет см. href='/s/мыть'>мыть; рука об руку килĕштерсе (пурăн); руки прочь от кого-чего-л. ан çыпçăн, ан çыпăç; руки коротки аллу кĕске, пултараймăн; руки не доходят ал çитмест, ерçӳ çук; руки опустились (или отнялись) у кого-л. кăмăл çук (мĕн те пулин тума); руки чешутся у кого-л.1) (хочется подраться) çапăсас килет; 2) (хочется заняться чем-л.) ĕçлеç килет, алă кĕçтет; рукой подать питĕ çывăх; греть руки см. href='/s/греть'>греть; дать руку на отсечение тупа ту; ломать руки ним тума аптăра; марать руки алла варала; обломать руки о кого-л. хĕнесе пĕтер; предложить руку (и сердце) см. href='/s/предложить'>предложить; приложить руку к чему-л. алă пус; сложить руки ĕçлемесĕр лар; умыть руки ответ тытасран пăрăн; дать волю рукам см. href='/s/воля'>воля; махнуть рукой алă сул; брать себя в руки хăвна ху алла ил; дать по рукам ятла, тума чар; держать в руках кого-л. хытă тыт; узнать из первых рук хăйĕнчен ыйтса пĕл; набить руку хăнăхса çит; мастер на все руки пур ĕçе те ăста; на руку нечист алли кукăр; как без рук алсăр пекех; на скорую руку васкавлăн, йăпăртах; положа руку на сердце ним пытармасăр, пĕтĕм чĕререн; из рук вон плохо питĕ япăх, питĕ начар; все валится из рук ĕç ăнмасть; от рук отбился итлеме пăрахрĕ; носить на руках ачашласа усра, питĕ юрат; писать от руки алăпа çыр; не говори под руку ĕçлеме ан чăрмантар; идти под руку çавтăнса пыр; по рукам ходить алăран алла çӳре; сидеть сложа руки алă усса лар, ĕçсĕр лар; сон в руку см. href='/s/сон'>сон; с рук сбыть хăтăл, алăран яр; правая рука чи шанчаклă çын; чужими руками жар загребать çын аллипе кăвар турт; это дело его рук ку унăн ĕçĕ.

слабый

прил. 1. вăйсăр, хавшак; слабые мускулы вăйсăр мускулсем; слабые глаза хавшак куç; 2. (лишённый стойкости) тĕрексĕр, халсăр, çемçешке; слабый человек çемçешке çын; 3. (плохо вооружённый) вăйсăр, хавшак; слабая армия вăйсăр çар; 4. (не обладающий сильной властью) вăйсăр, хавшак; слабое государство вăйсăр патшалăх; 5. (незначительный по своему действию) начар, вăйсăр; кунĕ, шĕвĕ; слабый ток вăйсăр ток; слабое лекарство кунĕ эмел; слабый чай шĕвĕ чей; 6. (небольшой по силе) вăйсăр; палăри-палăрми; слабый свет вăйсăр çутă; слабый ветер вăштăр çил; 7. (незначительный, недостаточный) начар, çителĕксĕр, вăйсăр; слабая дисциплина начар дисциплина; 8. (плохо знающий) начар, япăх; слабый класс начар класс; 9. на кого-то, до кого-чего, к кому-чему, разг. (имеющий пристрастие) чăтăмсăр, туртăнакан, юратакан; слабый на вино эрех енне туртăнакан; 10. (не тугой) пуша, лăнчă, ленчешке; подпруга слаба хырăмсалăх пушă; 11. спец. (не твёрдый) çемçе, йăмшак; слабый грунт çемçе тăпра; ◇ слабый пол хĕрарăмсем; слабая сторона, слабое место çитменлĕх, начар ен; слабый на язык чĕлхи чараксăр; слабая струна (или струнка) кăмăл екки.

стенка

ж. 1. уменьш. см. стена; 2. (боковая сторона) хĕрĕ, аяк, ен; стенки кастрюли кастрюль аякки (е хĕрри); ◇ как об стенку горох хăлхине те чикмест, хăнк та тумасть.

сторона

ж. 1. (пространство, место) ен; в сторону деревни ял енне; со стороны леса вăрман енчен; в разные стороны тĕрлĕ еннелле; 2. (местность, страна) ен, çĕр, çĕршыв, кĕтес; на чужой стороне ют çĕрте; родная сторона тăван кĕтес; 3. (чужая местность; чужое место) аяк, ют, ют çĕр; со стороны аякран; на стороне ют çĕрте; держаться в стороне аякра тăр; 4. (место по краю, край) аяк, ен; посмотреть в сторону аяккалла пăх; носить значок на левой стороне груди значока кăкăрăн сулахай енне çакса çӳре; 5. (одна из поверхностей предмета) ен; лицевая сторона материи пусман пит енĕ; 6. (составная часть, элемент чего-л., свойства) ен, пай; положительная сторона дела ĕçĕн лайăх енĕ; техническая сторона проекта проектăн техника пайĕ; 7. (группа людей) ен; враждующие стороны хирĕçекен енсем; 8. в знач. нареч. стороной айккипе, айккинчен, хĕррипе; пройти стороной айккинчен иртсе кай; 9. мат. хĕр, аяк; стороны треугольника виçкĕтеслĕх аякĕсем; ◇ в стороне уйрăм, уйрăлса; на сторону (сбыть, продать) аяккалла (витер, сут); принять чью-л. сторону пĕр-пĕр енĕ майлă пул; шутки в сторону шӳт тума вăхăт мар; моё дело сторона манăн ĕç çук унта; отпустить на все четыре стороны ирĕке яр; со стороны кого-чего-л. енчен; с одной стороны.., с другой стороны.. в знач. вводн. сл. пĕр енчен.., тепĕр енчен..; смотреть (или глядеть) по сторонам аяккалла (е унталла-кунталла) пăхкала.

теневой

прил. сулхăн, хĕвел ӳкмен; теневая сторона улицы урамăн хĕвел ӳкмен енĕ; ◇ теневая сторона чего-л. çитменлĕх, начар ен.

тыльный

прил. хыçалти, хыçал енчи_; тӳрт, тӳртĕш, тӳртĕн енĕ; тыльная сторона руки алă тӳртĕшĕ.

фланг

м. 1. воен. фланг; правый фланг сылтăм фланг; 2. (сторона) ен, аяк.

чужой

прил. 1. (принадлежащий другим) çын ⸗ĕ [⸗и], ют; чужая книга çын кĕнеки; чужие вещи çын япалисем, ют япаласем; под чужим именем (урăх) çын ячĕпе; 2. (посторонний, не родной) ют; чужие люди ют çынсем; чужая сторона ют ен; 3. в знач. сущ. чужое с. çын япали; взять чужое çын япалине ил; ◇ с чужих слов çын сăмахĕ тăрăх; чужими руками жар загребать посл. çын аллипе кăвар турт; на чужой роток не накинешь платок посл. çын çăварне купласа çитереймĕн.

юг

м. 1. (южная сторона) кăнтăр, кăнтăр енĕ; окна выходят на юг чӳречесем кăнтăралла пăхаççĕ; 2. (местность) кăнтăр; отдыхать на юге кăнтăрта кан.

Чувашско-татарский словарь (1994)

кай

арт (задняя сторона)

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

аяк

1. «бок»; аяк пĕрчи «ребро»; хăрах айкăн «на одном боку»; 2. «сторона»; аякра «вдали», «далеко», «на стороне»; аяк çул «дальний путь»; тефс. XII—Хlll вв. ӓйӓгӳ «ребро»; уйг., ног., башк. як, кирг., казах., желт. уйг. жак «бок», «сторона»; узб. ёк «сторона», «край», «местность»; «грань (куба)»; тув. ээги, чаг., уйг., тур. ӓйӓгӳ «ребро» (Радлов, I, 721); якут. ойоғос «бок», «ребро».

ăмăр

«грудь лошади и других животных»; казах. омырау «грудь»; кирг. омуроо «грудь животных», саг. омыр, омых «грудь лошади»; ойр. омуру «стан», «строение тела»; алт. В омӳр «передняя сторона», омру «стан», омрулу «статный», «стройный»; омрулу ат «широкогрудый крепкий конь», башк. умрау «плечи»; Сокров. сказ. омору «верхняя часть груди»; ср. монг. омруу «ключица»; монг. (Бурдуков) омруу(н) «грудь лошади»; калм. омрут «нагрудник». Возможно, от ум «перёд», «передняя часть»; ср. ойр. омн «передняя часть»; тур., чаг. омуз «плечо» из греч. ῶμоϛ «плечо».

ен

«сторона», «бок»; кăнтăр енчен «с южной стороны»; Замахш., тефс. XII—XIII вв., азерб., туркм., уйг., тур., ног., тат., башк. ян (йан), кирг., казах. жандьян, хак. нан, тув. нан «бок», «сторона»; узб. ён «сторона», «край», «местность», «грань» (куба). В косвенных падежах имеет значение послелогов «возле», «подле» «около», «у», «при». Закономерной формой тюркского ян, жан, дьян в чувашском языке является çум (см.); в диалектах сохранилась и другая древняя форма çан: хăрах çансăр тăрса юлтăм «остался я без одной стороны (без одного бока) после паралича» (Н. Р. Романов).

енчĕк

«кисет»; «кошелёк для денег», чаг. янчук «карману «мешочек, пришитый с боку халата»; хам. йанчук «карман», «кисет»; тат. янчык, алт., хак. нанчык «кисет»; ойр. дьанчык «кисет», «сумка для пуль»; узб. ёнчик «карман»; башк. янсыс «кисет», «кошелёк». Происходят от слов ен, ян, нан «сторона», «бок», потому что кисет носили на боку, привязав к поясу.

йăлăм

«пойма», «низменность»; «луговая сторона Волги», «заволжский сосновый лес»; йăлăм кас «нижняя часть (улица) деревни». Возможно, соответствует др. тюрк. йыш «лес»; ср. русск. ильмень — низменное место, окружённое камышом, тростником, покрытое водой.

каçан

диал. «спина». Сложено из двух слов: кай «задний», «зад» + çан «тело», т. е. «заднее тело», «задняя сторона тела».

ката

«край (деревни)»; катара «вдали»; катари «дальний», «далёкий»; др. тюрк., тефс. XIV-XV вв., уйг. кат «сторона», «бок»; алт. В. кеде «прочь!» «в сторону!» кедера йанында «вдали»; тув. кедээр «в сторону». Нельзя согласиться с этимологизацией Золотницкого, который сближает это слово с тат. кит «уходить»; ср. Замахш. катымда «около меня» (= чув. патăмра).

кут

в косвенных падежах в значении послелогов у, к, откӳлĕ кутне ан пир «не подходи к озеру»; пусă кутĕнчен кай «отойди от колодца». От др. тюрк. кат «бок», «сторона»; см. пат.

мал

1. «перед»; 2. «восток»; мал ен «восток», «восточная (передняя) сторона»; мала кай «иди вперед»; малти «передний», малта «впереди»; малтан «спереди»; «сначала». Составлено из слова ум «перед» и словообразовательного аффикса -алу редуцировалось в й, а потом совсем выпало: ум + ал > умал > ăмал > мал. Аффикс -ал раньше был самостоятельным словом, ср. др. тюрк., башк., тат ал «перед», «передний»: башк. ал як «передняя сторона»; тат. ал тешләр «передние зубы»; узб. олга бор «иди вперёд»; кирг., казах., тат. алда «впереди».

пат

пашне послелог = «к» патĕнче «у»; патĕнчен «от»; ср. др. тюрк., уйг., желт, уйг., чаг., тур., караим., тат. кат, «сторона», «бок», «слой», «раз»; тефс. XII—XIII вв. кат, катына «к», катында «у», «при» (чув. патăнта), катымда «передо мной» (чув. патăмра), сӓнин катындан «от тебя» (чув. сан патăнтан) ит. д.; п ~ к.

пит

1. «лицо», «физиономия»; 2. «лицевая сторона» (ткани); минтер пичĕ «наволочка»; питлĕх (букв. «для лица») «сетка пчеловода»; «заслонка»; уйг. бәт, кирг., казах., к. калп», ног., кумык., узб. бет «лицо»; тур. бет бениз «цвет лица»; алт. В пет, башк., тат. бит «лицо»; тат. бителек «сетка»; чув. икĕ питлĕ, кумык, эки бетли «двуличный», «лицемер».

çум

1. «место, находящееся рядом с чем-нибудь»; 2. «выедает в косвенных п. в качестве послелога = «к», «при», «у», «рдом», «возле»; ман çумра укçа çук «при мне нет денег»; стена çумне тăрат «приставь к стене»; чув. çум является зкономерной формой к тюрк. йан, уйг., тат. жан, казах., калп. чан «бок», «сторона»; чув. ен во втором значении вошло в язык позднее; узб. театр ёнида «рядом с театром», «возле театра»; уйг. ӧй йенида бағ бар, кирг. ӳй жанында бак бар «при доме есть сад»; азерб., тат., башк. янында, тув. чанында, казах. жанында «у», «возле», «подле», «при».

тăвайкки

«склон горы», «косогор»; «пологий берег реки или оврага». Из тăв, ту «гора» + аяк «бок», «сторона».

тăршă

«обух», «тупая сторона острого орудия (топора, ножа)»; в других тюрк. яз. мы не нашли родственного слова, имеются таковые только в мар. тош, удм., коми тыш «тупая сторона топора, ножа»; в чув. р — вставной звук (ср. чув. шăршă (см.) ~ тат. сасы). По-видимому, слово это проникло из указанных фин. языков (Rааasаааnеn. TLT 270).

тирĕс

диал. 1. «против», «наоборот», «наперекор другим»; 2. «изнанка», «обратная сторона»; тирĕсле «наизнанку»; «наотмашь»; др. тюрк. (енис), КБ тӓрс «противоположный», «обратный»; МК, тур., узб. терс, азерб. тәрс «изнанка», «обратная сторона», «наоборот», «упрямый», «строптивый»; уйг. тәскири, кирг., ойр., казах., к. калп. терс «наоборот», «навыворот», «в обратную сторону»; алт. В тескер, хак. тискер «наоборот», «наизнанку»; «в обратную сторону»; «превратно», «уродливо»; тат., башк. тискәре «обратный», «противоположный»; «упрямый», «несговорчивый»; ср. монг. тэрс «противный», «враждебный»; «противоположная сторона». Г. Д. Санжеев монг. тэрс считает иранским элементом (Совр. монг. яз., 1960, стр. 28).

тул

1. «внешняя, наружная сторона», «пространство вне жилой комнаты»; 2. «суконный верх шубы»; тулти «внешний», «наружный»; тулта «вне жилой комнаты», «во дворе»; др. тюрк. тат, татруташтастында, алт. В, кирг., тат., башк. тыш, тышкы, тыштатыс, тыски, тыстаташкари, ташки, ташдаташ, ташки, ташкиридыт, дышары, дышындадашары, дашкы, дашында «внешняя, наружная сторона», «внешний», «наружный»; «вне», «снаружи».

туртăш

«тягаться», «мериться силами с кем-л»., «тянуть друг друга, стараясь пересилить», «состязаться»; кирг. тартыш: аркан тартыш «групповая игра, состоящая в перетягивании верёвки»; казах. тартыс «борьба», «столкновение», «схватка»; уст. «борьба сторон (жениха и невесты), состоящая в перетягивании верёвки на свадьбе» (побеждённая сторона даёт подарки (кэде); узб. тортиш «тягаться», тортишмачок «игра в перетягивание»; тат. тартыш «тягаться», «состязаться», «спорить»; «подёргивать», «корчиться»; азерб. дартыш «тягаться», «мериться силами», «бороться», «тормошить друг друга». Взаим. от глагола турт (см.).

тӳртлĕх

«чересседельник». Образовано от тӳрт «спина»; «тыльная сторона» (ладони). Sauvageоt сближает его с тур. терки и якут. тӧргӳ «торока», «багажные ремни у седла»; см. урхалăх.

урхалăх

«чересседельник»; тат., башк., казах., к. калп., йог. аркалык «чересседельник». Образованы от арка «спина»; в чув. урха не сохранилось; др. тюрк. (Gabain), тур. арка, якут., уорка «спина», «задняя сторона», «оборотная сторона»; «опора»; см. тӳртлĕх.

шал

«внутренность»; «внутренний»; шал енĕ «внутренняя сторона»; шала «во внутрь», «вглубь»; шалти «внутренний». От ăш «внутренность» (см.) + афф. -ал, ăшал > шал (начальное ă выпало); ср. ай (см.) + ал.

юнашар

1. «рядом»; 2. «соседний»; КБ йанашу «рядом», «вместе», азерб., тур., туркм. янашык «рядом»; «смежный»; «близкий»; кирг. жанаша, тат. янәшә, к. калп. жанасып «рядом»; казах. жанас, азерб., тур. йанаш «приближаться», «соприкасаться», «встать рядом»; башк. йәнәш «по соседству», «рядом»; йәнәшәлек «соседство», «смежность»; грамм. «примыкание». Образованы от ен (см.), ян «сторона», «бок»; йен- > йан > иун-(юн-).

янах

1. «подбородок», «челюсть»; 2. «косяк»; алăк янахĕ «дверной косяк»; МК эңек, Замахш. энгек, чаг. энгәк, узб. энгак. уйг. иңәк, тур. энек, туркм. эңек «подбородок», «челюсть»; тат., башк. яңак (сояге) «челюсть»; «косяк»; уйг., туркм., тат., башк. яңак, тур. янак, Замахш. йанкак, МНХ йәңак, азерб. янаг, якут. сыңах «щека». Образованы от ян «сторона», «бок» с помощью аффикса -ак,-екен; ср. перс. (hӓнӓк) «нижняя челюсть», «полость рта», «нёбо»; монг. чанчиг «висок».

Этимологический словарь

май

сторона, направление; способ, сноровка; образ; форма; в качестве послелога в значениях "по", "под": лаши май пушши по лошади и кнут; алă май под руку.
   Производные формы: майĕпе/майĕпен потихоньку, постепенно; майла- приводить в перядок; майлан- прибраться, убраться, устроиться; майлаш- прибраться, устроиться; поправиться; майлă похожий, подобный; похоже, подобно; майсăр неблагоприятный, беспорядочный; неудобно, не с руки, не кстати, не так и др. (Ашм. Сл. VIII, 151-163).
   Тюркские соответствия: тат., башк. уңай удобный, сподручный; направление; лад; уңайла- делать (сделать) удобным; уңайлаш- становиться (стать) удобным; налаживаться; приспосабливаться; уңайлы удобный, сподручный; приспособленный; выгодный; тат. уңайhыҙ, башк. уңайhыҙ неудобный, неловкий, несподручный; др.-тюрк. оnai легкий, непринужденный, обходительный; верный, определенный; ср. оηа, оηγaj легкий; легко; подвижный (ДТС, 367-368).
   Чув. пĕрмай потихоньку, постепенно > ик май беспрерывно, беспрестанно (Кăзăпеп СЬС, 152); мар. он-айсыр (он~ай + -шр) неудобный; неудобно < чув. (Федотов ЧМЯВ, 201).
   См. Егоров ЭСЧЯ, 127; Räsänen EWb., 165b.

См. также: