Чувашско-русский словарь (1982)

корешок

корешок
квитанци тăпси — корешок квитанции
см. тăпса 5.

петле

петля (тăпса)
алăк петлисем — дверные петли
петле татăлнă — петля сорвана

тăпса

1.
петля
алăк хăрах тăпса çинче çакăнса тăрать — дверь висит на одной петле
тăпсаран вĕçертсе — ил снять с петель

тăпса

2.
петельный крюк
витре тăпси — крюк дужки ведра

тăпса

3.
пята ворот
аялти тăпса — нижняя пята
тăпса йĕппи — шип пяты ворот (вставляемый в металлическое гнездо)
Туман хапха тăпси — погов. Пята несколоченных ворот. (соотв. Шкура неубитого медведя).

тăпса

4.
пятка (косы)

тăпса

5.
корешок
кĕнеке тăпси — корешок книги
квитанци тăпси — корешок квитанции

йĕп

8.
стержень
тăпса йĕппи — стержень пяты (у ворот)

тăпса

◊
пăшал тăпси — ложа ружья
сăмса тăпси — переносица

Словарь чувашского языка

тилмĕрт

понуд. ф. от гл. тилмĕр. ЧП. Çак тантăшсе (= тантăшсене) курасшăн икĕ хура куçма тилмĕртрĕм. N. Эсĕ пире çыруран ан тилмĕртер. N. † Тимĕр хапха тĕпĕнче тилмĕртĕпĕр ютсене. Календ. 1903. Суеççĕ юмăç, пуçлăх пек, айван ăса тилмĕртет. Янтик. † Çак тăвансене кĕте-кĕте икĕ хура куçăма тилмĕртрĕм. Изамб. Т. Çак аппапа йыснана курасшăн, икĕ хура куçăма тилмĕртрĕм (т. е. пристально смотрел). Сумч. † Хапха тăпси — тимĕр тăпса, тилмĕртĕпĕр (т. е. тарăхтарăпăр) йыснана. N. Тимĕр хапха витĕр тилмĕртĕпĕр. Ст. Ганьк. † Çичĕ юта тилмĕртĕр, ан чĕнтерĕр çичĕ юта.

тăпăлса

напятки, пята. СПВВ. Тăпăлса = тăпса, напятки, на чем ходят ворота. Начерт. 162. Тăпăлса, дверная пята. N. Тапалса, крючья. Хорачка. Алăк тăпăлси. Якейк. Тăпăлса = тăпса. Ib. Карта алăк тăпăлси. Яногрч. Алăк тăпăлси, пробой.

тăпса

(ты̆пса), петля на дверях. СПВВ, ПВ. Вута-б. Тăпса, подпяток у ворот. Ib. Тăпса, осен у ворот, СПВВ. Тăпса = тăпăлса, напятки, на чем ходят ворота. Моркар. Тăпса от слова „тăп“ или выражения „тăп тытас“ — дерево или камень с углублением, в которое вставляется нижний конец оси ворот или калитки. Ось калитки или ворот упирается и вращается на „тăпса“. Ось калитки или ворот по чувашски называется „калинке йĕки“, „хапха йĕки“. Оба конца оси называются „йĕке вĕçĕ“, а не „тăпса“. Тăпса тесе тăта утă çулакан çавапа онăн капăлĕ çыпçăнакан вырăна калаççĕ. Кăпăл тесе çаван аври çăмĕнче çыпçăнса тăракан пайне калаççĕ. Бур. Тăпса — вращающаяся часть деревянных ворот. N. Хапха тăпси тимĕр тăпса. N. Хапханăн тăпси пăхăр, тытки кĕмĕл. N. † Атте хапхи тăпсине шăтрĕ тухрĕ пĕр пĕрене. Персирл. Алăк тăпси, та часть ворот, которая вставляется особым способом в столб. Ib. Алăк тăпси тохса кайнă. N. Чӳрече тăпси — йĕс тăпса. N. Тăпса — у окон и дверей, все, на чем висит. || Вута-б. Петле тăпси, крюк. || См. арман. || Пятка косы. Сред. Юм. Çава çăлса пынă çĕртех самай тăпсинчен талса кайрĕ. || Основание некоторых органов. Сред. Юм. Алă тăпси = алă кăкĕ. || Полый стебель растения, дудка, трубка. Череп. Ыраш тăпсана ларнă (ннжнее междоузлне пожелтело). Ст. Чек. Ыраш тăпсана ларат (начинают пробиваться колосья). См. кĕпçе.

хапха

(хапха), ворота. N. Хапха кутне килсе чарăнчĕç. N. Хапхана уç-ха, инке. Эпир çур. çĕршыв 15. Хапхисем хăшĕн чăвашла, хăшĕн вырăсла. Ib. 12. Хапхи таврашне шуçпа тата ăйăсемпе шăтăкласа тĕрлесе пĕтернĕ. Рак. † Питĕрпелен Мускав хушшинче хĕвел анмасăр хапха хупăнмасть. N. † Аттен хапхи чăвашла. Бижб. Халăх çăварĕ хапха теççĕ. (Пословица). Собр. Тимĕр хапха уçăлчĕ. (Тул çутăлни). Синерь. Хапхара (в воротах?) вĕрсе выртас мĕн. ТХКА 71. Пирĕн хапха картишнелле уçăлать те вăл. Альш. Хапха урлă каçса кĕтĕм. Ib. Хапхаран кĕтĕм. Ib. Хапха витĕр кĕтĕм. КВИ. Юмах юпа тăрринче, халлап хапха тăрринче. ЧП. Хапхи тулне тухса пăхнă-тăр. ТХКА 52. Чӳ речене хупрĕ, хăй хапха уçма тухрĕ. N. Çăварне карать хапха пек. Артюшк. Ку ача хапха питĕрнине çурри таран хуçса илсе вунтăхăрăшне вĕлерсе пĕтернĕ. А.-п. й. 42. Хапхине хупмасăрах хăварчĕ хăй. Вута-б. Хапха пайĕсем: ручкă, ручки; тапкăч, упорка, упирает верхнюю ручку ворот в пятной их косяк, чтобы ворота ходили на одном уровне; тăпса, осен; тăпса тĕп, подпяток; ыра, паз; юпа, столб; çӳлти тăпса, верхний осен; тăпса юпи, пятной столб, это тот столб, на котором ходят ворота; янах юпи, притворный столб, к нему притворяются ворота; хапха айĕ, подворотня, доска, которая вкладывается в отверстие ниже ворот между двумя воротными столбами; питĕрчĕк, засов; пропой, пробой; тыткăч, скоба или ручка.


а — тăпса; l и т (железные) — тимĕр тăпса; тимĕр тăпса l упирается на железную плиту t, которая называется — хапха тĕпекĕ; тимĕр тăпса т вращается внутри р, которая называется — прапуй; прапуй делается из железа, в — янах, с — ручки; е — тăпса йĕппи. Если хапха состоит только из йăвăç тăпса (старая форма), то тăпса наверху бывает длиннее, и этот длинный конец вдевается в дыру b, а нижний конец упирается непосредственно на дно б. Углубление в столбе п, куда вставляется тăпса, и дыра b вместе называется — хапха юпи ыри.

хапха йĕки

ось ворот, оба конца оси называются йĕке вĕçĕ (а не тăпса). Моркар.

тăпса

(ты̆пса), i. q. шапа. «Чугунная коробка с помещением для мази или сала под стояком, или кусок железа с угяублением под веретеном, вставленные в дубовые балки, лежащие под стояком или веретеном, в которые вставляются концы веретена или стояка». Шевле.

путрик

присловье к путене. Бугульм. † Путрик-путрик путене, путь кайрĕ пуль Хусана тимĕр тăпса суйлама. Лашм. † Путрик те путрик путене, путь карĕ пулĕ Хусана.

алăк тăпси

(ты̆пσи^ы), i. q. praec v. 1, 2, З (Л. Кошк.), || I. q. рraес. v. 4 (Кубня) || I. q. praec v 5? || I. q. рraес. v. 6 (Асан., Чинер.). || Locus iuxta cardinem inferiorem. Пята. || Retinaculum ferreum, paxilli genus in parte postis superiore defixum, in cuius anulnm cardo portae superior immittitur. Пробой, вбиваемый в верейный столб; в этот пробой вставляется верхний осен. Ст. Чек. || Ferramenti, quod aliter алăк кăпти dicitur, pars ima, in postern infixa (v. алăк кĕрукĕ). Горизонтальная часть дверного кочета, вбиваемая острым концом в косяк ( Ст. Чек., v. алăк кĕрукĕ). Л. Кошк. Алăк тăпиине йĕке пек тунă, т. е, алăк тăпси имеет форму веретена. Ст. Чек. Алăк патĕнче тăпса çапнă янахпа çумлăн ларакан çынна: „Мĕн тума алăк тăпсинче ларан? тепелелле ирт“, теççĕ. (Алăк тăпси патĕнче ларат, i. q. алăк патĕнче ларат). Человеку, который сидит у двери, подле того косяка, в который вбиты кочета, говорят: „Что ты сидишь у двери? проходи вперед“. Сирах, 13. Санăн уру унăн алăк тăпсине якаттăр. „И пусть нога твоя истирает пороги дверей его“. Сред. Юм. Алăк янаххи çõмне петле çапакан вырна (i. q. вырăна) алăк тăпси теççĕ. То место, где в косяк вбивают кочета („петли“!), называется алăк тăпси. Орау. Алăк тăпсине тасатмалла. Надо почистить между дверью и косяком (напр., намерзший лед). Альш. Аллене алăк тăпсине (или: тăпсипе) хĕстернĕ. Прижал руку между дверью и косяком (на который навешена дверь). Ib. Алăк тăпсине персе салатнă. Ударил и нарушил прикрепление полотна двери к косяку (так толкует Г. Тимофеев). Ib. Алăка пырса тапрăм та, алăк тăпсинчен тухса кайрĕ. Я подошел, пнул ногою, и дверь сорвалась с прикрепления (или: выскочнл кочет). Ib. Алăк тăпси тутарса килтĕм. Я велел сделать и принес с собою дверные кочета (или: кочет). Ib. Алăка тăпса çине лартрăмăр. Мы навесилн дверь на кочета. КС. Алăк тăпсинчен тухнă. Дверь выскочила из своих гнезд (о старинной двери). Альш. Алăк тăпси шăнат. Пятка у двери замерзает. Ст. Чек. Алăкăн икĕ енче икĕ алăк янахĕ. Пĕрин çумĕнче алăк тăпси çапнă. По обеим сторонам двери — два косяка; в один из них вбиты кочета. Л. Кошк. Алăк тăпсинче ларат. Сидит на пороге, около дверной пятки. Череп. Алăк тăпсине тăрат. Поставь около дверной пятки (напр., веник)

Кив-Мускав

встр. в народной словесн. П. И. Орл. Ăçта каян, паваршк? — Кив-Мускава пасара. Кив Мускавра мĕн илен? — Тимĕр хапха, йĕс тăпса.

йĕке

(jэ̆г’э, Пшкрт. jэ̆ҕӓ), веретено. Сред. Юм. Пĕчик ача ашкăнсан: йĕке тăрăш пôлман хăй, тавна ôн пик хытланса çӳрет, теççĕ. Чураль-к. Вĕрен тăрăх лаша самăртăп. (Йĕке толтарни). СТИК. Пирĕн хĕр-арăмсем йывăрлансан: мĕн ача çуратăпăр-ши? тесе, пĕлешшĕн вилеççĕ вара. Вĕсем, тĕлĕксем курсан, юри кӳрше кайса, çавăн çинчен калаçаççĕ. Тĕлĕкре йĕке курсан — хĕр çуралат, шăшлĕ (sic!) курнă пулсан — ывăл çуралат, теççĕ (если беременная во сне увидит веретено, то, говорят, родится девочка; если увидит кочедык, то сын). Ib. Йĕке — делается из беревы. Ib. Йĕке вăшăлтатат. Веретено жужжит. Орау. Темскер ман ура тупан ыратать-ха, чăтмалла мар, тен такăш йĕкепе шăтарать-и? Ib. Пĕрене, йĕке пек, пĕр пуçĕпе йăванса анса, тăрăнчĕ (ткнулось в реку). Юрк. Йĕке (пир тĕртнĕ çĕрте) Ст. Чек. Хĕр йĕке урлă каçсан, упăшки кукша пулат. Если девушка перейдет через веретено, то муж ее будет плешивым. Тораево. Пĕр çынăн çичĕ ывăл пулнă, тет. Çав çынăн арăмĕ тата йăвăр çын пулнă, тет; ывăлĕсем калаççĕ, тет, амăшне: апай, хĕр пулсан, алăк çине йĕке чик; ывăл пулсан, шĕшлĕ чик, тесе калаççĕ, тет. Амăшĕ хĕр çуратрĕ, тет те, алăк çине йĕке чикрĕ, тет. Якейк. Вăл (растение) йĕке вĕç пек тохса, çитĕнсе ларать. Собр. Уй варинче йĕке чĕрес. (Ан хурмалли). Сятра. Тата ан йăвăççи курчĕ, тет те: ку мĕн, тесе, калать. Çын калать: ку апин йĕке чĕресĕ, (тет). || Часть мельницы. См. арман. Синерь. Армана çавăрат. çавăрат, тет. Ништан, тан авăрмаст, тет. Йĕкĕ кутне пăхрĕ, тет те, вуник мăйрауалăскĕр ларат, тет. Уресмет. Йĕке — небольшое железко, на котором находится нижний жернов N. Йĕке айĕ — коробка, в которой находится пятка веретена. || Осён у тăпса. (Б. Бур. Тăпса — вращающаяся часть деревянных ворот). В. Олг. Ой хапхи алăк йĕки. || Ось скатльицы. Н. Карм., КС.

Русско-чувашский словарь

петля

сущ.жен., множ. петли
1. йăлă, йăлмак, касмăк; сделать петлю на конце верёвки вĕрен вĕçĕнче йăлмак ту
2. йăлă (тумтир çухинчи, аркинчи); петли для пуговиц тӳме йăллисем
3. тăпса, петле; дверная петля алăк тăпси

Русско-чувашский словарь (1971)

дудка

ж. шăхличĕ, сăрнай, тăпса, валинкке, шăхăрчă; ◇ плясать под чью-л. дудку çын ташшине ташла, çын хыççăн кай.

петля

ж. 1. йăлă, йăлмак; завязать петлю на конце верёвки вĕрен вĕçне йăлла; 2. перен. (виселица, гибель) вилĕм; 3. (на одежде) йăлă, тӳме йăлли; 4. (при вязании) куç; спустить петлю куçне яр; 5. (на двери и т. п.) тăпса, петле; петля у сундука арча тăпси; 6. мн. петли охот. (следы зверя) йĕр; ◇ попасть в петлю мăйкăчлан, мăйкăча лек; хоть в петлю лезь разг. пуçа ниçта кайса чикме çук.

пята

ж. уст. 1. см. пятка; 2. (нога) ура; 3. спец. тăпса, тĕп (алăкăн-менĕн); ◇ ахиллесова пята хӳтлĕхсĕр тĕл; быть под пятый у кого-л. пăхăнса тăр; с головы до пят пĕтĕмпех, йăлтах; ходить по пятам хыççăн çӳре; гнаться по пятам хыçранах хăваласа пыр.

пятка

ж. кĕле, тупан, тăпса, тăтха, пятка ноги ура тупанĕ; пятка косы çава тăтхи; пятка лаптя çăпата кĕли; ◇ душа ушла в пятки см. душа; только пятки сверкают см. сверкать.

пяточный

прил. кĕлĕ (е тăпса, тупан, тăтха) ⸗ĕ [⸗и]; пяточная кость ура тупанĕ шăмми.

См. также: