Чувашско-русский словарь (1982)

мăшăрла

II.
соединять в пары, по два, по двое
связывать парами, по два
мăшăрланă пулемет — спаренный пулемет
милĕк мăшăрласа çых — связать веники по два

милĕк

1.
веник
хурăн милĕк — березовый веник
мунча милĕкĕ — (банный) веник
милĕк хуç — ломать веники
милĕк пĕçер — распарить веник
милĕкпе çапăн — париться веником
милĕкпе урай шăл — подметать пол веником

милĕк

2.
веточный корм (в связках)
путек милĕкĕ — веточный корм для ягнят
çăка милĕкĕсем — связки липовых веток

милке

1.
то же, что милĕк

пĕçер

6.
запаривать, заваривать, обваривать
милĕк пĕçер — запарить веник (для бани)
каткана вĕри шывпа пĕçер — запаривать кадку кипятком

юравлă

1.
годный, пригодный
çара юравлă — годен к военной службе
хурăн хулли хунавлă, милĕк тума юравлă — фольк. у березки ветви густые, на веники вполне пригодные

Словарь чувашского языка

сар

стлать, постилать, расстилать, настилать. N. † Туя килнĕ ал кӳме, вунă кӳмми хуçмалла; туя илем шеп кӳртме таш вырăнне сармалла. N. Унтан тупăк тĕпне йĕтĕн е милĕк сараççĕ. Н. Тим. † Тăваткăл та кĕççе — шур кĕççе, сармасăр юличчен сарса юл. N. † Урамăр вăрăм пулас пулсан, шап-шарă манитпе сарса тухăттăм. || Разложить. N. Пĕрре эпир ашăм аштарма сартăмăр. N. Вĕсем пахчари çулсене хăйăр сарса тухрĕç. СТИК. Пусана, йĕтĕне шыва хутас вырăнне курăк çине сараççĕ. || Намазать, размазать (кушанье по тарелке). Перев. Пăтă пĕçерсе турилке тĕпне сарнă (лисица). Альш. † Пуçса çиме çу чипер, сарса çиме пыл чипер. ЧС. Кам та пулсан, хăра курайманĕскер, витĕре кĕрсе, лашăра çăкăр çине сарса эмел панă пулĕ. || Расплющить. КС. Тимĕре çапса сар. || Рассучивать (тесто). Изамб. Т. Чустана йĕтĕрпе сараççĕ те, ун çине пелĕш ăшне тултараççĕ. НТЧ. Хăй вут пуличчен пашалусем, юсмансем сарса хатĕрлет. || N. Ăссăр çын кулнă чухне сассине сарса ярать. || Расширять, раздувать. ЧС. Ĕнер сурăхсем хырăмне сарса кăна килчĕç (пришли сытыми из стада), паян та çитерме ярас (в поле). Кан. Капăрланса тăнă лашасем сăмси шăтăкĕсене сарса пăрахса, пĕрĕхтерчĕç кĕрхи çул тăрăх. || В перен. зн. Çутт. 65. Чуна сарни çеç унта! Альш. † Сарлăк çинче сар кайăк, сарса ларни мĕн илем? || Распускать (листья). Эльбарус. Ак ĕнтĕ кайран-кайран йывăçсем те çӳлчĕ сарса ӳсме пуçларĕç. || Распространять, распускать слух. Сĕт-к. Ыр ят сарса çӳрет. Ст. Чек. Чап сарса çӳрет. Распускает худую славу о ком-либо.

сар ӳкни

желтуха. Орау. Тимгеши. Сар ӳксен, купаются в воде, в которую пущена убитая и высушенная сарă-кайăк (иволга); едят растение сарана, едят желток яйца, снесенного курицей в юнкун (в среду) с сарă çу, при чем „мулла арăмĕ вĕрет“ по книге. Ст. Чек. Сарă ӳкет; сарă шăрçа çиеççĕ, сар-кайăк, лимон, çичĕ çулхи милĕк пĕçереççĕ, хуранти шывне ĕçеççĕ. Ib. Сарă ӳксен, сар-кайăка чӳхесе шыва кĕреççĕ, çичĕ çулхи милке чухесе шыва кĕреççĕ, тăварламасăр çăмарта, чăхă, яшка, çу çиеççĕ. См. сар-чир.

сунас

насморк. Изамб. Т. Манăн сунас пулчĕ. N. Сунас пулчĕ те, сăмса çыврать (во время насморка нос не чувствует). Н. Седяк. Сунас пулсан, мунчара милĕк шăршлаççĕ, кушак хӳри шăршлаççĕ. Çак чир кушакран ерет, теççĕ. Пшкрт. Сонас ӳкрĕ (насморк). Н. Карм. Сунас ернĕ, пристал насморк. ЧС. Сунас пулсан, лашанăн сăмси ăшĕ сивĕ пулаканччĕ. || Чиханье (а насморк = сăмсă питĕрĕнни). Орау. Ача сунаспа аптăрарĕ (замаялся чиханьем). СППВ. МС. Сунас — сăмсапа ĕсĕрни. Якейк. Ман паян конĕпех сонас килет (целый день чихаю от насморка). В. Олг. Сонас килчĕ (щекочет в носу). Сред. Юм. Сăмсапа ӳсĕрнине: сôнас пôлчĕ, теççĕ.

çапăнкала

(-га-), учащ. ф. от çапăн.; попариться. КС. Хăва турачĕ чӳрече çумне çапăнкаласа тăрать. Ib. Милĕк ил те, çапăнкала пăртак (попарься), çан-çурăму кĕçтет пулĕ.

çăттăл-çаттăл

подр. звукам более редких и сильных ударов, чем те, которые обозначаются мимемой çăтăл-çатăл или çăт-çат; подр. хлестанию более сильному, чем çăтăл-çатăл, но вместе с тем и более редкому; подр. движениям трепещущей в посудине рыбы, более редким, чем те, которые изображаются мимемой çăтăл-çатăл. Сред. Юм. Такши пĕри çапăнать полас: милĕк сасси çăттăл-çаттăл илтĕнет. Ib. Ман мунчара нăмай ларас килмес, эпĕ пĕртак милĕкпе çăттăл-çаттăл тутаркалап та, тухатăп. Ib. Кăвакарчăнсĕм кăш чохне ик çоначчине тивертесе çăттăл-çаттăл тутарса вĕçсе каяççĕ.

хуç

хоç (хус’, хос’), ломать, изломать (вещи). Сет-к. Порт аврине темчол хăтлансан та авса хуçас çок. N. Суха-пуçне Хлимансем купăста йăрань сухалама илсе кайрĕç те, хуçса кӳрсе пачĕç. А.-п. й. 47. Тилли каялла çаврăнса пырать те, шĕшкĕ туя хуçса илсе, тытăнать кашкăра ăшалама. А лиса возвратилась обратно, отломила орешник, взяла волка за хвост и ну стегать его по спине. Ib. 103. Ирхине хĕр йĕке вĕçне хуçса илет те, ашшĕне парса çапла калать... А утром она отломила кончик своего веретена, подала его отцу и говорит... Ib. 69. Инке, аяк пĕрчи хуçатăн,— тесе кăшкăрать Пӳрнески кăвас чĕрес ашĕнчен. Аскульск. Тапарах та сикерех, уратине хуçарах, эпир тепĕре киличчеи çĕнĕ урата хурайĕç. N. Тăрăс! тарас! тапар-и? уратине хуçар-и? уратине хуçсассăн авăспалан саплăпăр. Сиктер. Шывăн леш аякки симĕс хулă, хуçаймарăм ывçăм туличчен. N. Хветĕр арăмĕнне канчалаççине хуçса пĕтерчĕ те, вара кăнчалине унича алăк çине ялав çакрĕ. || Сгибать. К.-Кушки. Алă хуç. Самар. Хăшĕ унта ура хуçса ташлат. Тогач. Пĕр карташ сурăх мый хуçса выртĕ. (Кукăльсем). || Складывать. ГФФ. † Хосан çони хоçмала, хоçсан иккĕн лармалла. Казанские сани складные, если их сложить, можно сесть вдвоем. || Заломить (шапку). ЧП. Хуçрăм лартрăм çĕлĕкме. Собр. Туртнă çыхнă пилĕкне, хуçнă лартнă çĕлĕкне, хĕнемен çынна хăвармасть. (Милĕк). || Колошматить. В. Олг. || Изуродовать. N. Микуçа хăй арăмне халăх кĕлечĕ патĕнче çапса хуçна тĕлте çапса хуçна. Кан. Арăмĕн аллине çапса хуçнă. Изамб. Т. Кăна çăварĕнчен, самсисенчен юн киличчен хĕнесе хуçнă. || Ранить. N. Улпут сыснине улт сыснана петĕм хуçрăм та, пĕр кĕлет какай турăм. А.-п. й. 61. Анчах пĕр пĕчĕк вĕçен кайăк, темле ăнсăртран çунатне хуçнăскер, вĕçсе каяйман та, пĕчченех тăрса юлнă. || Юрк. Яшки пиçнĕ, хуçнă, пырас та çиес. N. Çав такана кăçалхи çул çав пирĕн ачанăн туйĕшĕн тытса пуснă, пиçнĕ, хуçнă, çак туй халăхшĕн хатĕрлесе хунă. || Свернуть. Якейк. Йăвана пĕр конта хуçса прахрĕ, темле осал чир полч (свернуло). || Разорять. Изамб. Т. Юрлăскере тата ытларах хуçса каять ĕнтĕ (разорит). Жатва. Вĕсем ниме юрăхсăр пукра пек, кирлĕ мар йывăç пек, тасисенех усал тăвасшăн пурăнаççĕ, кăлăхах тасисен пурăнăçне хуçаççĕ. Ачач 77. Пĕтĕм пурнăçа хуçса хăварчĕ вăл. || Огорчать. Альш. Ашшĕ-амăшне хуçаççĕ (умирающие дети). || N. Хĕрарăмсем сăмах хуçса калаççĕ (или калаçмаççĕ?) || Сăмахпа çапса хуçаççĕ. || N. Шывăн урине хуç = сивĕ шыва лĕп ту. || Плести (лапти). ТХКА 27. Пысăк, йăвăр çăпата хуçса парса тарăхтартăн мана. НР. † Пĕлтĕр хуçнă çăпатине тор-тор! кăçал туса пĕтертĕм, шеремет! Лапоть, начатый (который начал плести) в прошлом году, в этом году доплел я.

хăйлăх

полено, оставленное ва лучину. Сред. Юм. СПВВ. Хăйлăх = хыльăх. Пазух. 22. † Çӳл ту çинче хурăнлăх, çинчен милĕк суйлар-и те, тĕпне хăйлăх тăвар-и?

пухтан

повидимому, присловье. Т. II. Загадки. Пушăт пухтан, симĕс сăхман. (Милĕк). Собр. Пушăт пухтан, симми кахтан (от русск. сними кафтан?), туртнă-çыхнă пилĕкне, урлă лартнă çĕлĕкне. (Мулча милки). См. пуштан.

пушта

повидимому, присловье к сл. пушăт. Рак. Пушăт пушта, симĕс кафтан. (Милĕк). Не путта?

арăк

(ары̆к), v. ignota, неизв. слово. Собран. С. Карм. Арăк мар, çарăк мар, çулçи ешĕл, милкĕ мар. (Сухан.). Не... и не репа; листья зеленые, а не веник. (Загадка: лук). Арăк мар, çарăк мар, çулçи йĕтпĕл, милĕк мар. (Сухан). Т. II. Загад. Арăк мар, çарăк мар, тăрри ешĕл, милĕк мар. (Сухан)..

милĕк

(_мил’э̆к’), веник из прутьев. Кучеева и др. Шарбаш? Милĕк — ветки липы или другого дерева. Тюрл. Милĕк, веник в бане (а в избе — орай шăпри). Никит. Мунчара милĕк пĕçернĕ шывпа çăвăнсассăн, шăрка (гнид) пулмасть.

вилĕм

смерть, кончина. N. Вилес вилĕм пур çĕрте те пĕрех. N. Вилĕм куçа курăнса килмес. (Из письма). Книга для чт. 9. Хăшăнне (= хăшинĕнне) çамрăкла амăшне вилĕм килсе илсе каять. Ал. цв. 6. Мĕншĕн эпĕ унта вилĕм шыраса каятăп-ха? Зачем я пойду туда искать себе смерти? Ала 18. Вăл хăй айăплă пулнă пулсассăн, турă ăна çав тĕрлĕ вилĕмсенчен хăтарас çук (её). Ой-к. Çав ăстарикăн (= старикĕн) вилес вилĕмĕ çитнĕ (пришло время умирать). Собр. Вилĕм хĕрлĕ, теççĕ. (Послов.) N. Кона вилĕм час тивес çок. До этого не скоро коснется смерть. Ч. С. Пырса кĕрекене (чужих людей): мур ертсе килет вăл, тесе, çавăнтах çапса ӳкерсе, вилĕм хакне ӳкереç. (Хĕр-сухи). Псалт. 72,₄. Вĕсен вилĕмĕнче ырра вĕренмелли çук, вĕсене хĕн кăтартни нимĕне те вĕрентмест. Сред. Юм. Ĕнер она хĕнесе вилĕм хакне ӳкернĕ те (избили чуть не до смерти), паян пăртак ôраланнă та, каллах çынпа вăрçса çӳрет. Н. Седяк. Вилĕм. Çын чунĕ тухсанах, кăмака çамкинче хăрăмпа çăмартана кашни хуратса, масар енелле ак çапла каласа ывăтаççĕ: çăмарта пек выляса кай, теççĕ. Çын вилсен, кăмака сакки çине япала лартмаççĕ, çын та лармас, унта вилнĕ çыннăн чунĕ ларать, теççĕ. Пĕр-пĕр çын вилсен, унăн хурăнташĕсем, ăна пĕлекен çынсем салат илсе пыраççĕ сăра тума. Çакăнтан вара ик-виç тĕрлĕ ĕç пуçланать: хĕр-арăмсем сăра тăваççĕ, макăра-макăра кĕпе çĕлеççĕ. Арçынсем тупăк тăваççĕ, хăшĕ çыннăн ӳтне çăваççĕ. Тупăк ăшне милĕк сараççĕ, пуçĕ айне кивĕ тумтирне хураççĕ. Тупăк ăшне çын ӳтне хунă чух: акă сана шурă пӳрт, теççĕ. Унăн какăрĕ çине хĕреслетсе пурçăн хураççĕ. Пурне те хатĕрлесе пĕтерсен, батюшка хушнă тăрăх, чиркĕве илсе каяççĕ. Кĕл-туса пĕтерсен, масар çине илсе каяççĕ; унта тупăк тунă чухне тухнă турпасĕсене те илсе кайса, масар патне тăкаççĕ. Хăшĕ çĕклесе каять, хăшĕ лашапа турттарса каять. Пĕкĕ çумне сурпан çинчен çыхакан тутăра çакаççĕ. Çын ӳтне шăтăка хураччен, пĕр-икĕ пус укçа; «çĕр укçи», тесе, пăрахаççĕ. Унтан вара тăпра яра пуçлаççĕ; унăн тăприне пурте таптама тăрăшаççĕ. — Тăпру çăмăл пултăр, ыр вырăнта вырт, теççĕ. Пытарса пĕтерсен, хĕрес кутне çăкăр татса: умăнта пултăр, тесе, пăрахаççĕ. Вилнĕ çынна çĕклесе кайнă наçилккесене (носилки) çавăнтах пăрахса хăвараççĕ. Пытарма кайнă çынсем таврăнсан, пĕр(и) пусма çине шыв илсе тухса ыйтать: кăçта карăр? тет. Лешсем: харам ĕçе карăмăр, теççĕ. Унтан вара пурте аллисене çăваççĕ те, тӳрех, пӳрте кĕмесĕрех, унччен хутса пултарнă мунчана каяççĕ. Çын пытарма кайнă вăхăтра киле юлнă хĕр-арăмсем, пӳрте тасатса, икерчĕ пĕçерсе, чăхă пусса, мунча хутса хураççĕ. Мунчаран таврăнсан, вилнĕ çынна хываççĕ (икерчĕ татса пăрахаççĕ); умăнта пултăр, теççĕ. Ĕçеççĕ, çиеççĕ; унтан вара пытарма пынă çынсене икшер-виçшер сĕвем çĕлен-çип параççĕ; çав çипне вĕсем пиçикки çумне çакса каяççĕ. Вилнĕ çыннăн чунне тамăк хуранĕ урлă çĕлен-çип тăрах каçараççĕ, тет. Çынсене панă çип те çавна анчах пĕлтерет. Тунă сăрине кашни эрне-каç, вилнĕ çынна хывса, асанса, ĕçеççĕ. Кашни эрне-каç çынсем икерчĕ, çурта тума ăвăс илсе, пыраççĕ. Аслă пумилккене Чăвашсем вăтăр кунтан, хĕрĕх кунтан е икĕ эрнеренех туса ирттереççĕ. Аслă пумилккеччен кашни эрне-каç, алăк патне сĕтел лартса, пĕрене çумне çуртасем çутса, чашăк çине хываççĕ. Пуш чашăка çуртасем айне, пĕрене çумне, сак çине лартаççĕ. Çав çашăк çине сĕтел çинчен пĕрер татăк, пĕрер кашăк апат яраççĕ: умăнта пултăр, теççĕ. Сăра хывма урăх савăт, чашăкпа юнашарах, лартаççĕ. Пурте хывса пĕтерсен, кăларса, урам хапхи тул енне тăкаççĕ. Тăкнă яшка-çăкăра йăтăсем çисе яраççĕ. Вилнĕ çын умне пĕр япала та юлмасть, анчах чăвашсем: вăл унăн шăршипе тăранса пурăнать, теççĕ. Тăкнă яшка-çăкăр шăрши вилнĕ çын патне çĕр витĕр каять, теççĕ.

Русско-чувашский словарь

веник

сущ.муж.
милĕк; берёзовый веник хурăн милĕкĕ; париться в бане веником мунчара милĕкпе çапăн

вязать

глаг. несов.
1. что çых; вязать веники милĕк çых
2. кого-что çых, тăлла; вязать руки верёвкой алăсене вĕренпе çых
3. что çых, çыхса ту; вязать чулки чăлха çых ♦ во рту вяжет тăкăскă тутă калать

Русско-чувашский словарь (1972)

веник

милĕк.

Русско-чувашский словарь (1971)

веник

м. милĕк.

кисть

ж. 1. (часть руки) ал лаппи; 2. (гроздь ягод) сапака, çупкăм; (овса) шерепе; (лесных орехов) курланкă; 3. (украшение) ярапа; пояс с кистью ярапаллă пиçиххи; 4. кисть (художникăн); милĕк (малярăн); 5. перен. кисть (живопись искустви, художник манерĕ).

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

милĕк

«веник». Заимствовано из русск. яз.

Чувашско-русский фразеологический словарь

Шăршă перет

Шăршă перет [çапать] бьёт в нос (о запахе).
Курăк шăрши перет. М. Белов. Сăмсана нефть, тимĕр тата темĕнле палламан шăршă пырса çапрĕ. Л. Емельянов. Сăмсана шăннă çулçăсенчен милĕк шăрши çапать. Ю. Скворцов.

См. также: