Чувашско-русский словарь (1982)

хĕвеллĕн

поэт.
как солнце, ярко, горячо
хĕвеллĕн çун — гореть как солнце
хĕвеллĕн çутал — сиять как солнце

çутал

возвр.

1.
светиться, блестеть, сверкать
çăлтăрсем çуталаççĕ — сверкают звезды
çуталса ил — вспыхнуть, засветиться
кӳлĕ хĕвел çинче çуталса выртать — озеро сверкает на солнце
Ленин халалĕ пин çул çуталĕ — ист. ленинские заветы будут сиять тысячу лет

çутал

2.
светлеть
белеть
тутăр хĕвелпе çуталчĕ — платок выгорел на солнце
сухалĕ çуталнă — борода у него побелела

çутал

3. перен.
сиять, светиться
ача пичĕ савăнăçпа çуталчĕ — лицо мальчика просияло от радости

çутал

4.
лосниться, блестеть
отсвечивать
чавсасем çуталнă — локти залоснились
çуталса кай —
1) осветиться
посветлеть (напр. в помещении)
2) вспыхнуть, засверкать (о глазах)
3) залосниться (об одежде)

çутал

5.
то же, что çутăл 1.

çуталтар

1.
понуд. от çутал

çутăл

3.
то же, что çутал 1, 4

Словарь чувашского языка

çутал

(с’удал), светить, светиться. Кан. Халĕ çуркунне çырми çуталса çеç выртать, патне пымалли те çук (т. к. моста нет). N. Çурта çуталса ларать. Орау. Хусанта пĕр çыннăн пуçне темскерле чиртен тӳрлетме каснă, тит; çынни, кассан, çуталса юлнă вырăна саплантарма пуç тир çутакан çынна шыранă, тит. Баран. 44. Çурам-пуç çуталса килнĕ, ç{{anchor|DdeLink528331564296009}} ăлтăрсем сайра курăна пуçланă. Юрк. Ялти çынсем хулана çаклансан, салтакра чухне çуталса кăна кайнă (отъедались?). N. † Тĕттĕм пула пуçласан ламппă çунат çуталса. (Солд. п.). Шурăм-п. Вĕсен умĕнче каллах эрех çуталса ларать.

çуталкала

учащ. ф. от çутал. Кан. Темшĕн кăшт лампă çутнипе çуталкаласа ларакан чӳречесенчен чĕвĕнсех пăхас килет хĕлле.

Русско-чувашский словарь

гореть

глаг. несов.
1. çун, çунса кай; горящий костёр çунакан кăвайт; в печи горят дрова кăмакара вутă çунать
2. 1 и 2 л. не употр. çун, çутал, çуталса тăр; в окне горит свет кантăкра çутă çунать; лампочка не горит лампочка çунмасть
3. (син. краснеть, румяниться) хĕрел, хĕремеслен; лицо горит на морозе сăн-пит сивĕпе хĕрелсе кайнă
4. (син. сверкать, блестеть) çун, çутал, йăлкăш, çуталса тăр; заря горит шурăмпуç çуталать; его глаза горят радостью унăн куçĕнче савăнăç йăлкăшать
5. чем и от чего çун, хĕрӳлен, хĕмлен; в сердце горит любовь чĕрере юрату хĕмленет; гореть от любопытства пĕлесшĕн çун ♦ гореть на работе хавхаланса ĕçле; больной весь горит чирлĕ çын вĕриленсе кайнă; сено горит в копнах утă капанĕ хĕрет; план горит план путланать; душа горит чун ыратать; работа горит в руках ĕçĕ ăнса пырать; гореть от стыда намăсланса пĕт

сверкать

глаг. несов.
çиç, йăлтăртат, çутал; в небе сверкают звёзды тӳпере çăлтăрсем йăлтăртатаççĕ

светиться

глаг. несов.
çутал, çуталса тăр, йăлтăртат; вдали светится маяк инçетре маяк çути йăлтăртатать; он весь светится от радости вăл савăннипе çиçсе кăна тăрать

сиять

глаг. несов.
çутал, ялкăш, çиç, ялтăртат; солнце сияет на небе тӳпере хĕвел çиçсе тăрать

Русско-чувашский словарь (1972)

отражаться

несов., отразиться, -жусь сов. 1. палӑр, палӑрса тар, çутал; на лице его отражается жизнерадостность унӑн сӑнӗ-пичӗ ҫинче савӑнӑҫ ҫуталать; 2. палӑр; 3. кӳр; это отражается на здоровье ку вăл сывлӑха сиен кӳрет, сывлӑхшӑн сиенлӗ.

Русско-чувашский словарь (1971)

блестеть

несов. 1. чем и без доп. йăлтăртат, çиç, çутал; звёзды блещут çăлтăрсем йăлтăртатаççĕ; глаза блестят куçсем çиçĕççĕ; 2. чем, перен. палăрса тăр, тĕлĕнтер; она блещет красотой вăл илемĕпе тĕлĕнтерет; блестеть остроумием çивĕч ăспа палăр.

брезжить

несов. 1. безл. (светать) çутал, шуçăм кил, шурăмпуç кил; 2. (слабо светиться) кăшт курăн, чĕл-чĕл палăр (е курăн); вдали чуть брезжит огонёк инçетре çутă чĕл-чĕл курăнать.

засветиться

сов. 1. (начать светиться) çуталса кай, çуттăн курăнса кай, çутатма пуçла; засветился месяц уйăх çуталса кайрĕ; засветились фонари хунарсем çуталса кайрĕç; 2. перен. (заблестеть) ялтăртат, çутал (куç).

лучиться

несов. 1. çутăлса тăр, çутал, пайăркалан; звёзды лучатся çăлтăрсем йăлтăртатаççĕ; 2. перен. (о в лавах) çутал, йăлтăртат, çиç.

мелькать

несов. 1. (мерцать) йăлтăртат, çутал, йăлтлат; вдали мелькали огни инçетре çутăсем йăлтлатнă; 2. (появляться и исчезать) мĕлтлет, вĕлтлет (кăшт курăнса çухал); за окном вагона мелькали столбы вагон чӳречинчен юпасем вĕлтлетсе юлнă; 3. перен. (появляться в сознании) пуçа кил; у меня не раз уже мелькала догадка ман пуçа ку шухăш пĕрре çеç мар килнĕччĕ.

освежиться

сов. 1. уçăл, тасал; 2. (восстановить свои силы) тӳрлен, юсан, вăй ил, çутал; 3. (восстановиться в памяти) аса кил.

осветиться

сов. прям. и перен. çутăл, çутал, çутăлса (е çуталса) кай.

посветлеть

сов. çутал, çуталса кай; небо посветлело тӳпе çуталчĕ; лицо его посветлело унăн пичĕ çуталса кайрĕ.

просветлеть

сов. 1. çутал, çутăх, çуталса кай (е кил); небо просветлело пĕлĕт çуталса килчĕ; 2. перен. (стать ясным, спокойным) çутал, уçăл (кăмăл).

просиять

сов. 1. йăлтăртат, çутал, йăлтăртатса (е çуталса) кай, çутатса (е çуталса, йăлтăртатса) ил; 2. перен. (стать радостным) çуталса кай (е ил), çутăхса ил (куç, сăн-пит).

прояснеть

сов. (о сознании) уçăл, çутал, уçăлса (е çуталса) кай.

свежеть

несов. 1. (становиться прохладнее) сивĕн, сивĕт, сулхăнлан, уçăл; к вечеру воздух начал свежеть каçалапа сывлăш сивĕнме пуçларĕ; 2. (становиться румянее, здоровее — о человеке) хĕрел, тасал, çутал, тӳрлен, çамрăклан.

светлеть

несов. 1. çутал, çутăл; светлеют небеса тӳпе çуталса килет; светлеет тул çутăлать; 2. перен. (о возникновении радостного состояния) уçăлса кай, тулса кил; на душе светлело чун уçăлса кайрĕ; 3. (виднеться — о светлом, светящемся) курăн, курăнса лар (е тăр); çутал; месяц светлел на небе тӳпере уйăх çуталса тăнă.

Этимологический словарь чувашского языка (1964)

çутă

«свет»; «сияние», «блеск»; «светлый»; çутал, çутăл «светиться»; «светать»; çутат «светить», «освещать», «посветить»; тат., башк. якты «свет»; «светлый»; яктырт «освещать»; яктыр «светать», «рассветать»; туркм. ягты, к. калп. жакты «свет»; «светлый»; туркм. ягтыл «светать»; чаг. йағду «свет», «сияние», «блеск луны»; МНХ йакту «светлый»; туркм., тур. як, к. калп. жаг «зажигать». От çут «зажигать (лучину, свечу, лампу)».

См. также: